Wikipedia

Karelianët

Karelianët (karelianisht: karjalaižet, karjalazet, karjalaiset, finlandisht: karjalaiset, suedisht: kareler, karelare, rusisht: Карелы) janë një grup etnik Fino-baltike që janë indigjenë në rajonin historik të Karelisë, i cili sot është i ndarë midis Finlandës dhe Rusisë. Karelianët që jetojnë në Karelinë Ruse konsiderohen si një grup i veçantë etnik i lidhur ngushtë me karelianët finlandezë, të cilët konsiderohen si një nëngrup i finlandezëve. Ky dallim historikisht lindi pasi Karelia u luftua dhe u nda përfundimisht midis Suedisë dhe Novgorodit, duke rezultuar që Karelianët të ishin nën sfera të ndryshme kulturore.

Karelianët[Note 1]
karjalaižet karjalazet karjalaiset
Flamuri i Karelianëve[1][2]
Gruaja kareliane duke luajtur Jouhikko
Popullsia e përgjithshme
rr. 43,000 (2020)
Rajone me popullsi të konsiderueshme
Rusia Rusia32 422 (2020)[3]
Finlanda Finlanda10,000 (1994)[4]
Ukraina Ukraina1,522 (2001)[5]
Estonia Estonia363 (2011)[6]
Bjellorusia Bjellorusia302 (2009)[7]
Letonia Letonia192 (2018)[8]
Lituania Lituania39 (2011)[9]
Gjuhët
Karelianisht, Livvi-Karelian, Ludianisht, Rusisht, Finlandisht, Suedisht
Fetë
Ortodoksia Lindore (shumica)
Luteranizmi (pakica)
Grupe etnike të lidhura
Fino-baltikë

Në Rusi, Karelianët jetojnë kryesisht në Republikën e Karelias, ku ata janë grupi etnik i caktuar, dhe në pjesë të tjera fqinje veriperëndimore të vendit. Ata tradicionalisht flasin gjuhën kareliane dhe janë të krishterë ortodoksë lindorë. Ekzistojnë gjithashtu enklava të rëndësishme kareliane në rajonet Tver dhe Novgorod, pasi disa karelianë migruan në ato zona pas Luftës Ruso-Suedeze të 1656-1658.

Në Finlandë, termi karelian në përgjithësi i referohet karelianëve finlandezë, të cilët janë një nëngrup i finlandezëve. Kishte karelianë që flisnin karelian që jetonin në pjesët më lindore të Karelia finlandeze, e njohur si "Karelia Kufitare" (Raja-Karjala). Ndërsa Finlandës iu desh t'i dorëzonte Bashkimit Sovjetik pjesë të Karelisë në Luftën e Dytë Botërore, karelianët e evakuuar dhe karelianët finlandezë u vendosën gjetkë në Finlandë. Një pakicë prej tyre, rreth 38,000,[10] ishin të krishterë ortodoksë karelianë kufitarë, të cilët tradicionalisht flisnin karelianisht. Megjithatë, për shkak se karelianja nuk ishte njohur si gjuha e saj nga qeveria finlandeze deri vonë, shumica e këtyre karelianëve nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të mësonin finlandisht dhe tani flasin kryesisht finlandisht.

Gjuha Redakto

Gjuha kareliane është e lidhur ngushtë me gjuhën finlandeze. Ka dialekte të atyre që mund të klasifikohen të gjuhës kareliane[11][12]

  • Karelianishtja Veriore (pjesët veriore të Republikës së Karelisë dhe në disa fshatra pranë kufirit rus në rajonin Kainuu edhe sot)
  • Karellianishtja Jugore (pjesët jugore të Republikës së Karelisë, para Luftës së Dytë Botërore, gjithashtu në pjesën më lindore të Finlandës para luftës, dhe në vende të ndryshme në zonën aktuale të Finlandës dhe gjetkë pas Luftës së Dytë Botërore)
    • Tver Karelian (Në zonën Tver, Rusi)
  • Karelianishtja Olonets ose Livvi (në pjesët juglindore të republikës Kareliane, para Luftës së Dytë Botërore gjithashtu në pjesën më lindore të Finlandës para luftës, dhe në vende të ndryshme në zonën aktuale të Finlandës dhe gjetkë pas Luftës së Dytë Botërore)

Ludanishtja në pjesën më lindore të republikës Kareliane konsiderohet aktualisht si gjuhë më vete.[11][12]

Përveç kësaj, dialektet e gjuhës kareliane fliten gjithashtu në vende të ndryshme në zonën aktuale të Finlandës dhe gjetkë pas Luftës së Dytë Botërore dhe në disa fshatra afër kufirit rus në rajonin Kainuu dialekti verior i gjuhës kareliane është folur vazhdimisht deri më tani.[11][12]

Feja Redakto

Shumica e karelianëve rusë janë të krishterë ortodoksë lindorë.[13] Shamanizmi karelian praktikohet ende nga disa karelianë. Përralla kareliane, së bashku me disa finlandeze, janë mbledhur për të formuar Kalevala.

Demografia Redakto

 
Pleqtë karelianë në Sambatuksa (Sammatus), Karelia Ruse.

Enklava të rëndësishme të karelianëve ekzistojnë në Tver Oblast të Rusisë, të rivendosur pas disfatës së Rusisë në vitin 1617 kundër Suedisë - për t'i shpëtuar konvertimit të detyruar në Luteranizëm në Karelinë suedeze. Rusët premtuan gjithashtu zbritje tatimore nëse karelianët ortodoksë migronin atje. Olonets (Aunus) është i vetmi qytet në Rusi ku karelianët përbëjnë shumicën (60% të popullsisë).

Karelianët kanë rënë në numër në kohët moderne në mënyrë të konsiderueshme për shkak të një sërë faktorësh. Këtu përfshihet lindshmëria e ulët (karakteristikë e rajonit në përgjithësi) dhe veçanërisht rusifikimi, për shkak të mbizotërimit të gjuhës dhe kulturës ruse.

Në vitin 1926, sipas regjistrimit të popullsisë, karelianët përbënin vetëm 37.4% të popullsisë në Republikën Kareliane Sovjetike (e cila në atë kohë nuk përfshinte ende territore që më vonë do të merreshin nga Finlanda dhe do të shtoheshin, shumica e të cilave kishin banorë kryesisht karelianë) , ose 0.1 milion karelianë. Ndërkohë, rusët ishin 153.967 në Karelia, ose 57.2% e popullsisë.

Deri në vitin 2000, kishte 65,651 karelianë në Republikën e Karelia (65,1% e numrit në 1926, duke përfshirë rajonet kareliane të marra nga Finlanda të cilat nuk u numëruan në 1926), dhe Karelianët përbënin vetëm 9,2% të popullsisë në atdheun e tyre. Rusët, ndërkohë, përbënin 76.6% të popullsisë në Karelia.

Shënime Redakto

  1. ^ Kjo infobox nuk përfshin karelianët finlandezë, të cilët konsiderohen si një nëngrup i finlandezëve

Referime Redakto

  1. ^ Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations (në anglisht). Greenwood Publishing Group. fq. 368. ISBN 978-0-313-30984-7.
  2. ^ "The Flags of Karelia". Heninen.net (në anglisht). Marrë më 2017-03-12.
  3. ^ "Росстат — Всероссийская перепись населения 2020". rosstat.gov.ru (në rusisht). Arkivuar nga origjinali më 24 janar 2020. Marrë më 2023-01-03.
  4. ^ Languages of Finland. "Finland". Ethnologue.com (në anglisht). Marrë më 2017-03-12.
  5. ^ "Ethnic composition of Ukraine 2001". Pop-stat.mashke.org (në anglisht). Marrë më 2017-03-12.
  6. ^ "RAHVASTIK RAHVUSE, SOO JA ELUKOHA JÄRGI, 31. DETSEMBER 2011". Pub.stat.ee (në est). Marrë më 2017-03-12.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjuhë e panjohur (lidhja)
  7. ^ Национальный статистический комитет Республики Беларусь (PDF). Национальный статистический комитет Республики Беларусь (në rusisht). Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 18 tetor 2013. Marrë më 1 gusht 2012.
  8. ^ "Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc nacionālā sastāva un valstiskās piederības (Datums=01.01.2018)" (PDF) (në letonisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 nëntor 2020. Marrë më 18 shkurt 2018.
  9. ^ "Lietuvos Respublikos 2011 metų visuotinio gyventojų ir būstų surašymo rezultatai" (në lituanisht). Marrë më 18 shkurt 2018.
  10. ^ Mäntymäki, Varpu (2017). Ryssittely loppui vasta, kun evakoiden lapset kävivät "sotaan" paikallisia vastaan – 1940-luvun Suomi sopeutti pakolaisiaan kovalla kädellä. yle.fi. Retrieved 2022-2-10.
  11. ^ a b c "Karjala - kieli, murre ja paikka - kartta" [Karelia - gjuha, dialekti dhe vendi - hartë]. kotus.fi (në finlandisht). Institute for the Languages of Finland. Marrë më 10 janar 2021.
  12. ^ a b c "Karjala - kieli, murre ja paikka" (në finlandisht).
  13. ^ Cole, Jeffrey E. (2011-05-25). Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia: An Encyclopedia (në anglisht). ABC-CLIO. fq. 220. ISBN 978-1-59884-303-3.

Lidhje të jashtme Redakto

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Karelianët&oldid=2632255"