Nahuatl
Nahuatl (shqiptimi Nahuatl : [ˈnaːwat͡ɬ] ), Azteke, ose meksikanisht [4] është një gjuhë ose, sipas disa përkufizimeve, një grup gjuhësh të familjes së gjuhëve Uto-Aztekase . Varietetet e Nahuatlit fliten nga rreth 1.7 million njerëzit Nahua, shumica e të cilëve jetojnë kryesisht në Meksikën Qendrore dhe kanë një popullsi më të vogël në Shtetet e Bashkuara .
| Nahuatl | |
|---|---|
 | |
| Vendase për | Meksikë |
| Rajoni | Meksikë: Puebla Veracruz Hidalgo Guerrero San Luis Potosí Shteti i Meksikës Nuevo León Meksiko(qytet) Morelos Tlaxcala Jalisco Tamaulipas Oaxaca Michoacán Durango Chihuahua Communities in: SHBA Salvadori Guatemala Hondurasi Kanadaja |
Folës amtare | [1] |
Familje gjuhësore | |
Format e hershme | |
| Dialektet | |
| Latin shkrimi aztek (deri në shekullin e 16-të) | |
| Statusi zyrtar | |
Gjuhë zyrtare në |  Meksika (through the General Law of Linguistic Rights of Indigenous Peoples)[2] |
| Rregulluar nga | Instituti Kombëtar i Gjuhëve Indigjene[3] |
| Kodet gjuhësore | |
| ISO 639-2 | nah |
| ISO 639-3 | nhe Nahuatl Huasteka |
| Glottolog | azte1234 Aztec |
 Para-kontaktit (e gjelbër) dhe e tanishme (e kuqe) shkalla e përhapjes së Nahuatles si gjuhë dominante në Meksikë | |
Nahuatli është folur në Meksikën qendrore që nga shekulli i shtatë i erës sonë. [5] Ishte gjuha e Aztekëve / Meksikasve, të cilët dominuan Meksikën qendrore gjatë periudhës së vonë postklasike të historisë mezoamerikane . Gjatë shekujve para pushtimit spanjoll dhe tlashkalan të Perandorisë Azteke, aztekët ishin zgjeruar duke përfshirë një pjesë të madhe të Meksikës qendrore. Ndikimi i tyre bëri që lloji i Nahuatlit që flitej nga banorët e Tenoçtitlanit të bëhej gjuhë prestigji në Mezoamerikë.
Pas pushtimit, pasi kolonistët dhe misionarët spanjollë futën alfabetin latin, Nahuatli u bë gjithashtu një gjuhë letrare . Në të janë shkruar shumë kronika, gramatikë, vepra poetike, dokumente administrative dhe kodikë gjatë shekujve XVI dhe XVII. [6] Kjo gjuhë e hershme letrare e bazuar në varietetin Tenochtitlan është etiketuar si Nahuatli klasik . Është ndër gjuhët më të studiuara dhe më të dokumentuara të Amerikës. [7]
Sot, gjuhët nahuane fliten në komunitete të shpërndara, kryesisht në zonat rurale në të gjithë Meksikën qendrore dhe përgjatë vijës bregdetare. Ka dallime të konsiderueshme midis varieteteve, dhe disa nuk janë dyanshmërisht të kuptueshme . Nahuatli Huasteka, me mbi një milion folës, është varieteti më i folur. Të gjitha varietetet janë ndikuar nga spanjishtja në masa të ndryshme. Asnjë gjuhë moderne nahuane nuk është identike me nahuatlen klasike, por ato që fliten në dhe përreth Luginës së Meksikës në përgjithësi janë më të lidhura me të sesa ato në periferi. [8] Sipas Ligjit të Përgjithshëm të Meksikës për të Drejtat Gjuhësore të Popujve Indigjenë, i shpallur në 2003, [9] Nahuatli dhe 63 gjuhët e tjera indigjene të Meksikës njihen si lenguas nacionales ('gjuhët kombëtare') në rajonet ku fliten. Atyre u jepet i njëjti status si spanjishtja brenda rajoneve të tyre përkatëse.
Gjuhët nahuane shfaqin një morfologji komplekse, ose sistem fjalëformimi të karakterizuar nga polisinteza dhe aglutinimi . Kjo do të thotë që morfemat - fjalë ose fragmente fjalësh që përmbajnë kuptimin e tyre veçmas - shpesh lidhen së bashku për të bërë fjalë më të gjata komplekse.
Nën një periudhe shumë të gjatë zhvillimi përkrah gjuhëve të tjera indigjene mezoamerikane, ato kanë thithur shumë ndikime, duke u bërë pjesë e zonës gjuhësore mezoamerikane . Shumë fjalë nga Nahuatl u përvetësuan nga spanjishtja dhe, prej andej, u shpërndanë në qindra gjuhë të tjera në rajon. Shumica e këtyre fjalëve të huazuara emërtojnë gjëra vendase në Meksikën qendrore, të cilat spanjollët i dëgjuan të përmendura për herë të parë me emrat e tyre Nahuatl. Anglishtja ka përthithur gjithashtu fjalë me origjinë nahuatl, duke përfshirë avocado, chayote, <i>chili</i>, chipotle, chocolate, <i id="mwXg">atlatl</i>, coyote, peyote, axolotl dhe tomato .
- ^ Lenguas indígenas y hablantes de 3 años y más, 2020 Arkivuar 3 mars 2016 tek Wayback Machine INEGI. Censo de Población y Vivienda 2020.
- ^ "General Law of Linguistic Rights of Indigenous Peoples" (PDF) (në spanjisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 11 qershor 2008.
- ^ "Instituto Nacional de Lenguas Indígenas homepage".
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Nahuatl Family | SIL Mexico". mexico.sil.org. Marrë më 2021-02-22.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Suárez (1983:149)
- ^ Canger 1980.
- ^ Canger 2002.
- ^ Canger 1988.
- ^ "Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas" (PDF). Diario Oficial de la Federación (në spanjisht). Issued by the Cámara de Diputados del H. Congreso de la Unión. 2003-03-13. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 11 qershor 2008.