Republika e Arcahut

Artsakh, zyrtarisht Republika e Artsakhut ose Republika e Nagorno-Karabakut, ishte një shtet i shkëputur në Kaukazin e Jugut, territori i të cilit ishte i njohur ndërkombëtarisht si pjesë e Azerbajxhanit. Midis 1991 dhe 2023, Artsakh kontrollonte pjesë të ish-Rajonit Autonom të Nagorno-Karabakut të Republikës Sovjetike Socialiste të Azerbajxhanit, duke përfshirë kryeqytetin e saj Stepanakert. Ajo kishte qenë një enklavë brenda Azerbajxhanit që nga lufta e Nagorno-Karabakut në vitin 2020 deri në ofensivën e Azerbajxhanit të vitit 2023, kur ushtria Azerbajxhani mori kontrollin mbi territorin e mbetur të kontrolluar nga Artsakh. Rruga e vetme e saj e hyrjes tokësore në Armeni pas luftës së vitit 2020 ishte përmes korridorit Lachin pesë kilometra të gjerë, i cili u vendos nën mbikëqyrjen e forcave paqeruajtëse ruse.

Արցախի Հանրապետություն Arcahi Hanrapetutjun (Armenisht) Нагорно-Карабахская Республика Nagorno-Karabahskaja Respublika (Rusisht)
Flamuri Stema e Republikës së Arcahut
Himni: Ազատ ու Անկախ Արցախ Azat u Ankakh Artsakh "Arcahu i Lirë dhe i Pavarur"
Territori i kontrolluar nga Arcahu i paraqitur me të gjelbër të errët; territori i pretenduar, por i pa kontrolluar, i paraqitur me të gjelbër të hapur
Gjendja	Shteti i panjohur; njohur nga 3 anëtarë jo të OKB-së
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Stepanakert 39°52′N 46°43′E
Gjuhët zyrtare	Armenisht Rusisht
Nofka	Artsakhi
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika presidenciale unitare
• Presidenti i Arcahut	Arayik Harutyunyan
• Kryetari i Kuvendit Kombëtar	Arthur Tovmasyan
Kuvendi	Kuvendi Kombëtar
Pavarësia nga Bashkimi Sovjetik
• Autonomia	2 shtator 1991
• Shpallur	10 dhjetor 1991
• Lufta e Dytë e Nagorno-Karabakut	27 shtator 2020 – 10 nëntor 2020
• Bllokuar nga Azerbajxhani	12 dhjetor 2022
• Ofensivë azerbajxhane	19–20 shtator 2023
• Shpërbërja u njoftua	28 shtator 2023
• Shpërbërja e planifikuar	1 janar 2024
Sipërfaqja
• Gjithsej	3,170 km2 (1,220 sq mi)
Popullsia
• Përllogaritje 2021	120,000
• 2015 census	150,932 (191-të)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2019
• Gjithsej	713 milion dollarë (n/a)
• Për kokë banori	4,803 dollarë (n/a)
Monedha	Artsakh dram Dram armene (AMD)
Të dhëna të tjera
Zona kohore	UTC+4 (AMT)
Ana e drejtimit të makinës	djathtas
Prefiksi telefonik	+374 47
Kodi ISO 3166	AM
Kodi i internetit TLD	.am, .հայ

Rajoni i Nagorno-Karabakut me mbizotërim armenësh u pretendua nga Republika Demokratike e Azerbajxhanit dhe Republika e Parë e Armenisë kur të dy vendet u bënë të pavarura në 1918 pas rënies së Perandorisë Ruse. Një luftë e shkurtër mbi rajonin shpërtheu në vitin 1920. Mosmarrëveshja u anulua kryesisht pasi Bashkimi Sovjetik vendosi kontrollin mbi zonën dhe krijoi Rajonin Autonom të Nagorno-Karabakut (NKAO) brenda SSR-së së Azerbajxhanit në vitin 1923. Gjatë gjithë periudhës sovjetike, armenët në rajonin autonom të Nagorno-Karabakh u diskriminuan shumë. Autoritetet sovjetike të Azerbajxhanit punuan për të shtypur kulturën dhe identitetin armen në Nagorno-Karabakh, u bënë presion armenëve që të largoheshin nga rajoni dhe inkurajuan azerbajxhanasit të vendoseshin brenda tij, megjithëse armenët mbetën shumica e popullsisë.

Në fillim të shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik në fund të viteve 1980, rajoni u rishfaq si një burim mosmarrëveshjesh midis Armenisë dhe Azerbajxhanit. Në vitin 1991, një referendum i mbajtur në NKAO dhe provincën fqinje Shahumyan rezultoi në një shpallje të pavarësisë. Konflikti shpërtheu në një luftë të plotë në vitin 1992. Lufta u fitua nga Artsakh me mbështetjen e Armenisë. Megjithëse një marrëveshje armëpushimi u nënshkrua në vitin 1994, situata e ngrirë e la territorin e populluar kryesisht me armenë të pavarur de fakto, me një qeveri të vetëshpallur në Stepanakert, por ende shumë e varur dhe e integruar ngushtë me Armeninë, duke funksionuar në shumë mënyra si një de facto fakto pjesë e Armenisë. Edhe pse Armenia nuk e njohu kurrë zyrtarisht pavarësinë e rajonit, ajo u bë mbështetësi kryesor financiar dhe ushtarak i territorit. Në vitin 2017, një referendum në zonë miratoi një kushtetutë të re që transformoi sistemin e qeverisjes nga një demokraci gjysmë-presidenciale në një demokraci presidenciale me një legjislaturë njëdhomësh, përveç ndryshimit të emrit të shtetit nga Republika e Nagorno-Karabakut në Republikë. të Artsakhut, megjithëse të dy emrat mbetën zyrtarë.

Nga viti 1994 deri në vitin 2020, trupat armene dhe azere mbetën të ndara nga një linjë e kontestuar kontakti e cila pa incidente sporadike vdekjeprurëse gjatë viteve të ndërmjetme. Në vitin 2020, një luftë e re u zhvillua në rajon, me Azerbajxhanin që arriti fitoren dhe rifitoi të gjitha rrethet e pushtuara përreth dhe një pjesë të konsiderueshme të territorit të pretenduar të Artsakhut. Korridori Lachin që lidh Artsakh-un me Armeninë u bllokua nga Azerbajxhani në dhjetor 2022. Në shtator 2023, Azerbajxhani nisi një tjetër ofensivë ushtarake. Qeveria e Artsakh-ut ra dakord të çarmatosej dhe të hynte në bisedime me Azerbajxhanin, duke nxitur një largim armenësh etnikë nga zona. Më 28 shtator 2023, presidenti i Artsakh-ut nënshkroi më pas një dekret për të shpërbërë të gjitha institucionet e republikës deri më 1 janar 2024, megjithëse presidenti më vonë u përpoq ta anulonte këtë dekret. Deri më 1 tetor 2023, pothuajse e gjithë popullsia e rajonit kishte ikur në Armeni.

Gjeografia

Harta topografike e Arcahut në kufi 1994−2000.

Republika e Arcahut është malore, një tipar që i ka dhënë emrin e saj të mëparshëm (nga rusishtja për "Karabahun Malor"). Është 3,170 km² në sipërfaqe. Pika më e lartë në vend është Mali Kirs në 2,725 metra. Trupi më i madh i ujit është Ujëmbledhësi Sarsang, dhe lumenjtë kryesorë janë lumenjtë Tartar dhe Khachen. Vendi është në një rrafshnaltë e cila zbret poshtë drejt lindjes dhe juglindjes, me lartësinë mesatare që është 1,100 m mbi nivelin e detit. Shumica e lumenjve në vend derdhen drejt Luginës së Arcahut.

Klima është e butë. Temperatura mesatare është 11 °C, e cila luhatet çdo vit midis 22 °C në korrik dhe −1 °C në janar. Reshjet mesatare mund të arrijnë 710 mm (28 in) në disa rajone, dhe është e mjegullt për mbi 100 ditë në vit. Mbi 2,000 lloje të bimëve ekzistojnë në Arcah dhe më shumë se 36% e vendit është e pyllëzuar. Jeta bimore në stepat përbëhet kryesisht nga bimësi gjysmë-shkretëtirë, ndërsa ekosistemet e zonës subalpine dhe tundrës alpine mund të gjenden mbi pyllin në malësi dhe male.

Ndarjet administrative

Artikulli kryesor: Ndarjet administrative të Republikës së Arcahut

Republika e Arcahut aktualisht pretendon shtatë ndarje administrative. Kur u krijua, Arcahu krijoi tetë ndarje administrative, megjithatë, pas luftës në Karabak i Sipërm të vitit 2020, Provinca Kashatagh pushoi së ekzistuari, pasi një pretendim nuk ekziston më në këtë territor sipas marrëveshjes së armëpushimit. Territori i Arcahut përfshin shumicën e katër rretheve të ish-Oblastit Autonome Nagorno-Karabah (OANK), me rrethin e pestë, Provinca Hadrut, plotësisht nën kontrollin e Azerbajxhanit. Gjithashtu pretendohet nga Arcahu është Provinca Shahumjan i RSS-së së Azerbajxhanit, i cili ka qenë nën kontrollin e Azerbajxhanit që nga Lufta e Parë e Karabahut. Ndërsa Provinca Shahumjan nuk ishte pjesë e Oblastit Autonom të Nagorno-Karabahut, përfaqësuesit nga Shahumjan shpallën pavarësinë së bashku me Oblastin, dhe shpallja e Arcahut përfshin Provincën Shahumjan brenda kufijve të tij.

Përpara luftës së vitit 2020, territori i Arcahut përfshinte shumicën e pesë rretheve të ish-Oblastit Autonome të Nagorno-Karabah (OANK), dhe pjesë të shtatë ish-rretheve të tjerë të RSS të Azerbajxhanit rreth ish-OANK që ishin nën kontrollin e forcave të Arcahut.

Pas shpalljes së pavarësisë së Republikës së Arcahut, qeveria azerbajxhane hoqi OANK dhe krijoi rrethe azerbajxhane në vend të saj. Si rezultat, disa nga ndarje të Arcahut korrespondonin me rrethet e Azerbajxhanit, ndërsa të tjerët kishin kufij të ndryshëm.

Gjuha

Gjuha parësore e folur nga popullata 99.7% armen etnik është gjuha armene, e cila funksionon si e vetmja gjuhë shtetërore dhe gjuhë zyrtare në Republikën e Arcahut.

Rusishtja flitet gjerësisht në Arcah dhe që nga fundi i viteve 2020-2021 janë bërë përpjekje në parlamentin në Stepanakert për ta vendosur atë si një gjuhë zyrtare shtesë; justifikimet zyrtare për këtë është se rusishtja është tashmë gjuha e dytë e shumë banorëve dhe se "krijon kushte për thellimin e bashkëpunimit në të gjitha sferat, dhe në të ardhmen e parashikueshme do të kontribuojë në zhvillimin e marrëdhënieve brenda kuadrit ligjor". Ndërsa rusishtja mund të marrë së shpejti statusin zyrtar, armenishtja do të mbetet gjuha e vetme shtetërore.

Feja

:

:

:

:

:

:

:

:

Religion in Artsakh (2015)

  Kisha Apostolike Armene (98.03%)

  Ungjillor (0.37%)

  Dëshmitarët e Jehovait (0.23%)

  Ortodoks rusë (0.15%)

  Të tjerë (0.14%)

  Islam (0.43%)

  Shpirtëror por jo fetar (0.41%)

  Të pavendosur (0.24%)

Feja karakterizohet nga një popullsi kryesisht e krishterë homogjene (99%) të cilët i përkasin shumicës së Kishës Apostolike Armene (98%).

Shiko edhe

• Lufta e Dytë e Nagorno-Karabakut