Apolonia: Dallime mes rishikimesh

'''ApolloniaApolonia''' është qyteti antik në [[Shqipëri]] ndër më të mëdhenjtë në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera, me të njëjtin emër, të kohës antike.

[Skeda:Dewing 1426.jpg|left|thumb|Spuren der griechischen Kolonisten: [[Drachme]] nga [[ApolloniaApolonia (Albanien)|ApolloniaApolonia]]]]

Është themeluar rreth fillimit të shek të IV p.e.s. Gërmadhat e ApollonisëApolonisë janë zbuluar në fillim të shek XIX. Gjurmët më të hershme arkeologjike janë disa objekte të kohës së hekurit, tipike të kulturës ilire. Nga shekujt e parë të jetës së qytetit ruhen disa mbeturina të murit mbrojtës dhe të një tempulli arkaik kushtuar Artemisit, hyjneshës më të adhuruar të apoloniatëve. Në vitet 1824-1838, në këtë qytet, ka zhvilluar kërkime një mision arkeologjik francez, më vonë kërkimet janë bërë nga arkeologët shqiptarë. Ndërsa vitet e fundit, nga një mision i përbashkët shqiptaro-francez.

ApolloniaApolonia, pas Dyrrahut, ishte qyteti më i rëndësishëm në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera që e mbanin të njëjtin emër në kohën antike. U ngrit mbi një kodër (me dy maja të larta 101 e 103 m mbi nivelin e detit) në një pozicion që zotëron tërë zonën dhe nëpërmjet luginës së lumit Aoos (Vjosë) lidhej me detin Adriatik. E shtrirë në një sipërfaqe rreth 140 ha dhe e rrethuar me një mur rreth 4 km të gjatë ApolloniaApolonia ishte një qendër e madhe tregtare dhe industriale. E ngritur në kurrizin e fundit të kodrave të bukura dhe frytdhënëse të Mallakstrës, Apolonia mbizotëronte pothuajse krejt hapësirën e gjerë që shtrihej në këmbët e saj e përfundonte buzë detit Adriatik. Kjo fushë e formuar nga aluvionet e lumit Seman dhe Vjosë ka qenë me sa duket një nga rajonet më pjellore të Fushës së Myzeqesë.

Ndryshe nga qytetet koloni tjera të cilat ishin ngritur buzë bregdetit, ApolloniaApolonia ishte ngritur më në brendësi, disa kilometra larg bregdetit. Mirëpo, lidhej me bregdetin përmes lumit Vjosa, që në atë kohë ishte i lundrueshëm.

ApolloniaApolonia ndodhet 12 kilometra larg qytetit të Fierit. ApolloniaApolonia si qytet u themelua në fillim të shekullit të shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinti. Të dhënat e para të pranisë së tyre janë të dokumentuara rreth vitit 588 para Krishtit. Emrin qyteti e mori për nder të perëndisë ApollonApolon. Ndër 24 qytete në të gjithë botën mesdhetare që mbanin këtë emër në Antikitet, ApolloniaApolonia e Ilirisë ishte më e rëndësishmja dhe luajti një rol të madh si ndërmjetëse tregtare mes helenëve dhe ilirëve. Apollonia Apolonia ishte në atë kohë një qytet i madh e i rëndësishëm në afërsi të lumit Aoos (Vjosë). Llogaritet që qyteti të ketë paturpasur rreth 60 000 banorë, një shifër rekord për Antikitetin !

ApolloniaApolonia e ruajti madhështinë e saj edhe në periudhën romake. Shkolla apolloniateapoloniate e arteve te bukurua ishte me famë në të gjithë botën antike. Në momentin kur në Romë, gjatë një komploti në Senat u vra Jul Cezari, nipi i tij Oktavian Augusti studionte oratorinë në ApolloniApoloni. Kronikat romake tregojnë sesi ai me të marrë vesh lajmin e vrasjes së Cezarit u nis me një anije nga ApolloniaApolonia dhe kur, pas disa kohësh vetë Oktaviani u bë Perandor, e ruajti mirënjohjen për qytetin ku kishte studiuar duke e liruar ApolloninëApoloninë nga të gjitha taksat.

Pas një tërmeti në shek. III e.s lumi Aoos ndërron shtrat duke e shkëputur qytetin nga deti. Goditja rezultoi fatale në një epokë ku i gjithë aktiviteti tregëtar zhvillohej në lidhje me detin. Qyteti e humbi gradualisht rëndësinë ekonomike duke u shndërruar në një qendër të thjeshtë fetare. Por shuarja graduale dhe jo e dhunshme e jetës qytetare si dhe shndërrimi i zonës përreth në kënetë, të bonifikuar vetëm pas vitit 1945, bëri që zona arkeologjike të ruhet mjaft mirë. Arkeologët e quajnë ApolloninëApoloninë Pompei i Shqipërisë, pasi vetëm 10% e territorit të qytetit të dikurshëm është zbuluar deri më sot.

Me interes të madh për vizitorin në ApolloniApoloni janë monumenti i Agonotetëve, Odeoni, Biblioteka, muri rrethues, Portiku, vila me impluvium, vila romake me mozaikë, muzeu arkeologjik, Kisha e Shën Mërisë etj.

Hulumtimet e para për Apoloninë i kemi nga studiues dhe shtegtarë të huaj në gjysmën e parë të shek XIX. I pari studiues që e ka vizituar ApolloninëApoloninë është [[Pouqueville]] në vitin 1806, i cili na kumton për gërmadhat e këtij qyteti antik. Pastaj [[W.M.Lake]] në veprën "Travels in northern Greece", ndër të tjera përshkruan skulpturat, mbishkrimet, murin rrethues dhe një tempull në Kryegjatë. Nga ky tempull ka mbetur vetëm një shtyllë në këmbë dhe që është dëshmia e vetme. Pak kohë pas vizitës së tij, Ibrahim pashë Vrioni rrëmbeu gurët e tempullit për të ndërtuar sarajet e veta në Berat. Peshkopi grek i Beratit, Anthimi, vjen në ApolloniApoloni dhe grabit skulpturat dhe objektet antike që gjendeshin në manastirin e Shën Mërisë, një pjesë të madhe të tyre ai e nisi për në Greqi. Këto lëvizje nuk i ikën luanit të Janinës Ali pashë Tepelenës. Sipas një dëshmie të kohës ai dërgoi në Apoloni njerëz për të gërmuar, dhe dy statuja të gjetura i dërgoi në Berat.

[[File:Map of ancient Epirus and environs.png|thumb|right|200px|ApolloniaApolonia ne lashtesi.]]

Në vitin 1861 shkel në ApolloniApoloni arkeologu i parë [[Leon Heuzey]] i cili ishte i ngarkuar nga Napeoloni III që të studionte veprimet luftarake të Çezarit në Iliri. Nëpërmjet L. Hezey-it shtohen njohurit mbi ApolloninëApoloninë sidomos nga skulptura dhe mbishkrimet.

Gjatë [[Lufta e Parë Botërore|luftës së Parë Botërore]] erdhën në Shqipëri [[Arkeologjia|Arkeologët]] austriakë Prashniker dhe Shober. Parashnikeri vepronte në ApolloniApoloni në vijën e parë të frontit, nën goditjen e artilerisë italiane. [[Prashniker]]i zhvilloi gërmime në murin rrethues të anës lindore, të ndërtuar në periudhën klasike, me një bazament gurësh dhe strukturë qerpiçësh. Gjithashtu, Parashnikeri bëri kërkime për tempullin në zonën e Temenosit, gërmoi në banesat e anës perëndimore, dhe hapi disa varre në nekropolin tumular të qytetit.

Ai gjithashtu bëri edhe botimin e disa skulpturave dhe mbishkrimeve që ruheshin në manastirin e ApollonisëApolonisë, ku disa prej skulpturave i dërgoi për në Vjenë.

Në vitin [[1924]] deri [[1944]] në ApolloniApoloni fillon gërmimet një ekip francez i udhëhequr nga Leon Rei, i cili në përjashtim nga arkeologët e tjerë zhvilloi gërmime së bashku me arkeologun shqiptar Hasan Ceka.

Ai i përqendroi gërmimet në pjesën më të lartë të qytetit, në anën perëndimore të kodrës ku gjendeshin rrënojat e një tempulli arkaik. Stoa me gjatësi 78 m, më një arkitekturë të veçantë dhe e ruajtur në tërë katin përdhe. Në nishet e saj ai gjeti katër shtatore dhe tri koka të bukura. Pas zbulimit të stoas Rei u orientua në drejtim të agoras ku në shpatin e kodrës ai zbuloi teatrin, të cilin e quajti Odeon. Përballë Odeonit, e ndarë nga një hark triumfi, ngrihej ndërtesa e bulesë, me një fasadë monumentale, pjesa më e madhe e së cilës e rrëzuar nga një tërmet. Mbi bazën e këtyre objekteve, bashkëpunëtorët e Rejit bënë një rikonstruksion të ndërtesës dhe arritën të lexojnë mbishkrimin e antablementit, i cili lidhej me dy vëllezër, nga familja e Villëve. Të dy këta ishin agonotetë (njerëz që merreshin me organizimin e shfaqjeve për publikun), dhe prandaj Reji e pagëzoi ndërtesën "[[Tempulli i Agonotetëve|Monumenti i Agonotetëve]]". Një tjetër zbulim më rëndësi i Rejit ishte edhe muri i tarracimit, që të çonte për në tempullin kryesor të qytetit të vendosur në majën e kodrës. Nga ky tempull ai nuk gjeti veçse pjesë të bazamentit, por edhe një reliev të gjysmës së II të shek IV p.kr. që paraqiste amazonomahinë (luftën e fisit të grave luftëtare, amazonave, me grekët). Me interes ishin zbulimet në nekropolin e qytetit, ku ai ndeshi varre me materiale korintike më të hershme se data tradicionale për themelimin e ApollonisëApolonisë (588 p.kr).

Rezultatet e gërmimeve të misionit francez në ApolloniApoloni u botuan në gjashtë numra të revistës “Albania” (1927-1939), e cila u mbyll së bashku me gërmimet.

Pas pushtimit fashist u bë një përpjekje për të vazhduar gërmimet në ApolloniApoloni më 1941 nga një mision italian i drejtuar nga C. Sestieri. Ai zbuloi një ndërtesë me oborr qendror në anën jugore të qytetit, jo larg mureve të manastirit të Shën Mërisë. Forma planimetrike dhe gjetja tullave me vulën "gimnasiou", i dhanë atij shkak të identifikonte një nga gjimnazet e ApollonisëApolonisë. Ekspedita italiane gërmoi edhe në murin rrethues, si dhe zbuloi një tempull "in antis" të kohës perandorake në nekropolin e qytetit.

Lufta nuk kaloi pa u ndier edhe për arkeologjinë shqiptare, gjatë luftës së vitit 1939 u grabitën pothuaj të gjitha objektet e zbuluara në ApolloniApoloni, gjithashtu kjo qendër që kishte një rëndësi të veçantë strategjike, pësoi dëmtime nga instalimet ushtarake gjermane.

Në këtë kohë gërmimet kryheshin nga arkeologë shqiptarë, sepse pushteti komunist nuk lejonte asnjë të huaj të merrte pjesë në gërmime. Gjatë viteve 1958-60 në ApolloniApoloni fillon gërmimet ekipi shqiptaro-sovjetik nën udhëheqjen e S. Islami dhe H. Ceka nga ekipi shqiptar si dhe V. Blavatskin nga ekipi sovjetik.

== Themelimi i ApollonisëApolonisë ==

[[File:Apollonia odeon.jpg|thumb|right|250px|Teatëri në apolloniApoloni]]

[[File:Apollonia Ruins near Fieri (Albania).jpg|thumb|right|200px|Temple ruins (Monument of Agonothetes) in ApolloniaApolonia.]]

Pas vendosjes së tyre në Dyrrah, kolonët filluan të vendosën edhe në Apoloni, viti 588 p.e.sonë. edhe në Apoloni rolin hegjemon e ka luajtur Korinti por së bashku me ta kishte edhe Korkyras. Ka mendime se në ApolloniApoloni erdhën kolonë nga Dyrrahu.

Për themelimin e ApollonisëApolonisë na jep njoftime autorit antik Stefan Bizantinit i cili thotë se “këtë qytet të Ilirisë si dhe Epidamnin e banonin ilirët. Pastaj u dërguan 200 kolonistë korinthas me në krye Gylakun. Për, Gylakun, nuk shkruan asnjë autor tjetër antikë, kjo ka shkaktuar te disa dijetar edhe dilemën e pasigurisë së këtij lajmi, Edhe pse Stefan Bizantini nuk tregon se prej nga e mori këtë lajm, pasi që ky jetoj shumë kohë pas kësaj ngjareje, duket se ai ishte mjaftë i saktë, pasi u vërtetua nga gjetja e një mbishkrimi ku përmend fushën e Gylakut (Gylakion pedion). Themelimi i kolonive kishte domethënie jashtëzakonisht të madhe për zhvillimin e fiseve ilire që gjendeshin në afërsi të tyre, por gjithashtu edhe për shumë fise të tjera që jetonin më në thellësi.

[[Datei:Dewing 1426.jpg|left|thumb|Spuren der griechischen Kolonisten: [[Drachme]] aus [[ApolloniaApolonia (Albanien)|ApolloniaApolonia]]]]

Një çështje mjaftë e rëndësishme e cila është trajtuar mjaftë pak nga aspekti arkeologjik është edhe marrëdhëniet e popullsisë vendase me kolonët si dhe roli i tyre në proceset politiko-ekonomike si dhe ato kulturore. Disa objekte arkeologjike të gjetura në Apoloni (megjithatë të pakta) janë një tregues mjaftë i mirë se edhe popullsia vendore luante një rol në jetën shoqërore dhe politike të ApollonisëApolonisë. Ngritja e kolonive ka qenë e kushtëzuar nga interesat e dy palëve, e klasës sunduese Korinto-Korkyrase, nga njëra anë, dhe aristokracisë fisnore ilire, nga ana tjetër. Vendosja e këmbimeve të rregullta me helenët ishte fitimprurëse edhe për aristokracinë fisnore të vendit, sepse në këtë mënyrë mundë të këmbente me kolonistët prodhimet e tepërta të grumbulluara prej saj.

Në periudhën e parë të ekzistencës ApolloniaApolonia nuk ka qenë vetëm një qendër tregtare e Korinthit dhe Korkyrës në Iliri. Pozicioni gjeografik i ApollonisëApolonisë i dha shkas edhe zhvillimit të bujqësisë, gjithashtu popullsia erdhi duke u rritur dhe shumë shpejt u bë qytet i pasur. Sipas Strabonit popullsia apollonaseapolonase u shtua edhe me ardhjen e të mërguarve nga qytetet helene Kikys dhe Dyspont të cilët i zgjodhën vetë Dyrrahun dhe ApolloninëApoloninë për tu vendosur.

ApolloniaApolonia gjithashtu kishte marrëdhënie të mira edhe me qytetet e tjera Ilire, sidomos në tregëti. Dëshmitë e tregtisë së ApollonisëApolonisë me qytetet tjera gjendet në rrugët e lashta. Në radhë të parë vjen rruga që kalonte luginën e Shkumbinit (rruga e Kandavisë)dhe që arrinte në krahinën juglindore të Ilirisë që përshkonte viset e kandaveve dhe dilte në Dasareti. Kjo duhet të ketë qenë rruga nëpër të cilën shkuan tek aristokracia e pasur dasarete, sendet e luksit, enët korintase prej bronzi, janë zbuluar edhe në varrezën e njohur të Trebenishtit, pranë liqenit të Ohrit. Një rrugë tjetër e cila është përdorur për qëllime tregtare, nga ApolloniatëtApoloniatët, ka qenë ajo e cila kalonte gjatë luginës së lumit Aos (Vjosë) për të dalë në Thesali e në Epir. Në fund vjen në konsideratë edhe rruga detare për në Ilirinë e Jugut. Objektet helene që janë gjetur në varrezën e madhe, tumulare Ilire të Gllasinacit, (Bosnjë) kanë qenë me prejardhje nga Kolonitë helene të bregdetit të Ilirisë së Jugut.

Gjithashtu për marrëdhënie të mira të kolonive me ilirët janë edhe monedhat e ApollonisëApolonisë të cilat janë gjetur në rreth 34 lokalitete Ilire. Kjo ishte faza e parë e marrëdhënieve në mes Ilirëve dhe kolonive të cilat mbeten kryesisht në fushën ekonomike.