Venediku: Dallime mes rishikimesh
[Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Rreshti 95:
Një burim i rëndësishëm i pasurisë të qytetit në lagunë ishte monopoli mbi [[Kripa|kripën]], i cili kishte rëndësi të madhe në konzervimin e mishit dhe peshkut. Përveç kësaj, Venecia u ndez në importin e ushqimit kryesor të grurit, kështu që furnizimi i Italisë Veriore deri në kohën e re të hershme ishte e varur nga hajat e saj - një medium i prekshëm dhe shpesh i përdorur për të shantazhuar politikisht. Mallra të rëndësishme dhe prodhime luksoze nga [[Azia]] dhe [[Afrika]] si [[mëndafshi]], [[leshi]], fildishi, erëza, mjete ngjyruese dhe parfume u kthyen nga portet të [[Levanti]]t dhe [[Afrika veriore|Afrikës veriore]] në Venecia. Nga qyteti në këmbim kompletohej tregu me mallrat nga Evropa perëndimore dhe veriore - si [[ari]], [[argjendi]], qelibari, leshi, druri, [[kallaj]] dhe [[hekuri]], por edhe xhevahire të lëmuar, mallra xhami, medikamente dhe skllevër.
Për të siguruar tregun në det Venecia ndërtonte që nga viti 1104 një kantier detar, arsenalin, i cili shumë herë u zgjerua. Flotat këtu të ndërtuara shoqëronin konvojet të tregtareve dhe ishin në të njëjtën kohë mjet për të
Në rrjedhën e [[kryqëzatat|kryqëzatave]] të para dhe e kushtëzuar nga privilegjet e saja tregtare, armiqësia ndërmjet venecianeve dhe bizantineve në [[Konstandinopoja|Konstandinopojë]] po rriteshin, deri në vitin 1171 kur venecianët duhej të largohen nga kryeqyteti bizantin. [[Kryqëzata e katërt|Kryqëzatën e katërt]] doxhi Enrico Dandolo ja drejtoj Konstandinopojës, e cila u pushtua dhe u plaçkit. Shumë thesare arti erdhën në këtë mënyrë në Perëndim, gjithashtu në vitin 1204 ''Quadriga'' në katedralen ''San Marco''. Po ashtu Venecia e përhapi perandorinë e saj koloniale me baza të shumta, sidomos [[Kreta]]. Nga kjo goditje megjithëse u hap një konflikt i gjatë me [[Gjenova|Gjenovën]], i cili ishte arsyeja për katër luftëra shkatërrimtare.
Pas pushtimit të Konstandinopojë në vitin 1453 nga [[Perandoria Osmane]], Venecia duhej t'ja lërë osmanëve në mënyrë graduale pozicionet e saja në lindjen të Detit Mesdhe. Rëndësia e saj u zhduk në vazhdimin të historisë sidomos nga zhvendosja e trafikut ndërkombëtar të tregtisë në [[Oqeani Atlantik|Oqeanin Atlantik]]. Monopoli mbi tregun të erëzave në [[Levanti|Levant]] u zhduk gjatë shekulli XVII përfundimisht. Si pikë kthese ishte [[Beteja e Lepantit]] në vitin 1571, ku Venecia luajti për herë të fundit një rol të rëndësishëm ndërmjet fuqive botërore dhe osmanëve. Humbjes së [[Qipro]]s (1571) ju rradhuan humbje të tjera, deri në vitin 1669 kur u lëshua edhe Kreta.
Venecia e sundoi - veçanërisht prej vitit 1405 - të ashtuquajturën ''Terraferma'' dhe zotëronte në fund të shekullit XV mbi [[Veneto]]n e soçëm, [[Friuli-Venecia Xhulia|Friulin]] dhe një pjesë të madhe të [[Lombardia|Lombardisë]]. Arsyet e zgjerimit të pushtetit në kontinent ishte konkurenca e osmanëve, rëndësia në rritje të udhëve tregtare përmes rrafshinës së lumit [[Po (Lum)|Po]] dhe mbi [[Alpet]] në Evropën e mesme dhe veriore si dhe mundësia e prodhimit bujqësor në këto vende.
Republika vendoste në politikën e jashtme në diplomati dhe një sistem informimi efikas. Pragmatizmi, kalkulimi i saktë dhe racionaliteti ishin zakonisht bazat të veprimit politik. Nga konfliktet ideologjike dhe fetare qëndrohej jashtë ku ishte e mundur. Venecia s'kishte probleme të përhershme as me [[Myslimani|myslimanë]] e as me [[Judaizëm|çifutë]], dihej të sigurohej më tepër përfitimi nga këto. Probleme kishte në rastin më të mirë me [[Papa|Papën]] në përpjekjet politike për epërsi dhe në politikën territoriale të karriges së shenjtë.
Asnjë qytet i dytë i Evropës nuk e përdorte ndarjen e punëve në sistemin feudal të saj aq e vendosur si Venecia. Fisnikëria merrej me politikën dhe administratën e lartë si dhe me kryesinë e luftës dhe flotës. Cittadinët, tregtarët borgjezë (afërsisht 3 deri 4 % e popullsisë), kujdeseshin për fondet dhe vlerën e shtuar nga tregtia dhe prodhimit të mallrave luksove. Populanët, domethënë shumica e popullatës, siguronte ushtarë, marinarë dhe bënte punë dore, por mundej si punonjës anije të bënte në llogarinë e vetë në një farë mase tregti.
Nga fundi i shekullit XVI konkurrentët nga Evropa veriperëndimore dhe perëndimore zhvilluan teknika të larta në kredi dhe tregti. Politika ekonomike e tyre morri megjithatë karakter [[Proteksionizmi|proteksionist]]. Tani e morri industria luksoze (sidomos prodhimi i xhamit) rolin e tregtisë levante, që ishte në ulje, dhe po ashtu turizmi. Venecia mundej ta mbante në sovranitetin e saj [[Dalmacia|Dalmacin]] dhe për një kohë të shkurtër po ashtu [[Peloponezi]]n, por të cilën e humbi në vitin 1718 përfundimisht. Rënia ekonomike e qytetit në shekullin XVII dhe XVIII është megjithatë më tepër një mbetje pas ndaj konkurrentëve me rritje më të shpejtë sesa një proces tkurrjeje.
=== Pushtimi francez dhe austriak ===
[[Skeda:Sanesi - La proclamazione della Repubblica di San Marco, Marzo 1848 - litografia - ca. 1850.jpg|thumb|Shpallja e pavarësisë së Republikës të Shën Markut në Venecia më 23 mars 1848]]
Në vitin 1797 Republika e Veneciës e humbi pavarësinë nga [[Napoleon Bonaparte]] dhe ju ngjit [[Austria|Austrisë]] deri në vitet 1805/06. Pasi nga viti 1805 deri në vitin 1814 ishte pjesë e Mbretërisë së Italisë napoleoniane, ju dha gjatë viteve 1814/15 përsëri Austrisë si pjesë e Mbretërisë Lombardo-Veneciane. Në vitin 1830 qytetit ju dha një port i lirë dhe u lidh në vitin 1845 nga Ura e Lirisë (''Ponte della Libertà'') me kontinentin. Në vitin revolucionare 1848 më 23 mars e shpalli Daniele Manin Republikën e Shën Markut, e cila gjatë një viti e mbrojti pavarësinë e saj nga Austria. Më 22 gusht 1849 kapituloi qyteti, i cili ishte i ndikuar edhe nga [[Kolera]], dhe më 27 gusht hyn ushtarë austriakë. Gjendja e rrethimit ishte e pranishme deri në vitin 1854.
=== Mbretëria e Italisë, industrializmi, turizmi dhe Lufta e Parë Botërore ===
Si pasojë e humbjes së luftës të Austrisë kundër [[Prusia|Prusinë]] në vitin 1866, në të cilin Mbretëria e Italisë, e themeluar në vitin 1861, ishte aleate e Prusisë, Venecia sipas Paqes së Vjenës të 3 tetorit 1866 ju ngjit Italisë.
Në të gjithë Italinë Veriore erdhi stagnim shoqëror dhe një rënie e gjatë ekonomike. Deri në vitin 1890 vetëm nga Veneto emigruan 1.4 milion njerëz. Nga viti 1895 deri 1919 sipërfaqja e komunës së qytetit u rrit dhe në vitin 1917 u hap porti Marghera.
Në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]] Venecia u bombardua dy herë nga ajri nga trupa austriake.
=== Fashizmi, Lufta e Dytë Botërore, shkatërrimi i bashkësisë çifute ===
[[Fashizmi|Fashistët]] provuan ta bëjnë Venecinë metropol industrial dhe pranë Gjenovës në portin më të rëndësishëm të Italisë. Kështu ato i zgjeruan kufijtë të qytetit deri larg brenda kontinentit (Venecia e Madhe). Në vitin 1929 u ndërtua ura për automjete me një ndërtesë për parkingje (''Piazzale Roma''), një stacion hekurudhor dhe ishuj artificiale si ''Tronchetto''. Me përmbysjen e [[Benito Mussolini]] e morri pushtetin mbi Veneciës [[Gjermania Naziste]], të cilët e deportuan bashkësinë çifute të qyteti drejt kampet të vdekjes.
=== Koalicionet pasluftëtare, përmbytjet, katastrofa ekologjike ===
Pas [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]] nga viti 1945 deri 1946 luftëtari i rezistencës Giovanni Ponti ishte kryetar bashkie, pasardhësi i tij ishte [[Komunizmi|komunisti]] dhe [[partizani]] Giobatta Gianquinto deri në vitin 1951. Pas tij erdhën disa qeveri të qendrës së djathtë, dhe në mesin të viteve '70 u zëvendësuan nga të tillë [[Socializmi|socialistë]]. Deri në vitet '70 po ashtu kishte politika industriale prioritet, kështu që nga laguna u bë një kloakë, e cila nga pasazhet të zgjeruara për në Adriatik dhe nga shkatërimi i balancës ekologjike ju ekspozua përmbytjeve, si për shembull në vitin 1966. Në të njëjtën kohë popullsia e qytetit të vjetër po zvogëlohet deri më sot dhe plakja po rritet.
Në mandatin e Massimo Cacciari (1993-2000 dhe 2005-2010) qeveria subvencionoj restaurimin e shtëpive, zhvilloj projekte për mbrojtjen nga përmbytja, pastroj të gjithë kanalet dhe mundohej për ardhjen e institucioneve evropiane në Venecia. Po ashtu zgjerimi i universitetit ndihmoj në përtëritjen e popullatës.
== Demografia ==
|