|
'''Kristo Luarasi''' veprimtari i shquar i Rilindjes, njëri nga themeluesit e shtypshkronjës "Mbrothtësia", ku shtypeshin librat shqip, i cili u angazhua në luftë kundër pushtuesit turk me çetat e [[Bajo Topulli|Bajo]] dhe [[Çerçiz Topulli]]t, ishte pjesëmarrës në kryengritjen e përgjithshme të 1909-1912, si dhe dha një ndihmesë të madhe për përgatitjen dhe zhvillimin e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Vdiq më [[8 korrik]] [[1934]].
Kristo P. Luarasi lindi nenë vitin 1875 nenë fshatin Luaras te KolonjesKolonjës nga njenjë familje e cila i rezistone dhunes se feudaleve te vendit. Mesimet e para i kreu nenë shkollenshkollën fillore te vendlindjes dhe i vazhdoi nenë shkollenshkollën eHotoves, ku kish mesuarmësuar dhe Petro Nini Luarasi. Kristoja, veprimtarineveprimtarinë e tij patriotike e filloi nenë njenjë periudhe te veshtirevështire, kur sulltan Hamiti i II-te kishte ngritur njenjë regjim terrori politik grabitjesh sistematike. Ky sundimtar i egeregër, duke vazhduar politike perçapërça e sundo, perdortepërdorte kunderkundër shqipetareveshqiptareve ideologjine islame, nxiste perçarjenpërçarjen fetare, krahinore dhe ndersentendërsente njenjë popull kunderkundër njenjë populli tjetertjetër.
NeNë kushtet e roberiserobërisë turke, aktivistet e levizjeslëvizjes çlirimtare me shume perpjekjepërpjekje arritenarritën te hapnin disa shkolla nenë gjuhen amtare, te cilat me perjekjetpërjekjet e njepasnjeshmenjëpasnjeshme te Petro Nini Luarasit filluan te funksionojnefunksionojnë nenë vitin shkollor 1892 nenë Luaras, Gostivisht, Rehove, Vodice, Selenice e Pishes dhe Treske. Kristoja sherbeushërbeu si mesuesmësues perpër dy vjet nenë fshatin e tij, Luaras. PerPër mbarevajtjen e shkollesshkollës mbante lidhje me shkollenshkollën shqipe te djemve dhe te vajzave nenë Korçe.
Politika diskriminuese e qeverise se Stambollit me ”sulltanin gjakatar”, siç e quanin rilindasit, Abdyl Hamitin nenë krye, i mbylli ketokëto shkolla. NeNë kushtet e asaj roberie te egeregër fshataret detyroheshin te merrnin rrugenrrugën e mergimitmërgimit. Midis atyre ka qene edhe Kristoja, i cili shkoi nenë Rumani, u vendos nenë Bukuresht ku levizjalëvizja çlirimtare e shqipetareshqiptare po ecte perparapërpara me botimin e librave nenë gjuhen amtare, me popullarizimin e aspiratave te drejta te popullit shqiptar nenë arenen ndërkombëtare, etj. Kristoja hyri nenë shkollenshkollën qeqë kish hapur nenë Bukuresht, demokrati i shquar i levizjeslëvizjes çlirimtare Nikolla Naço ; njekohesishtnjëkohësisht ai mesonte nenë njenjë shtypshkronje rumune mjeshterinemjeshtërine e tipografit. Aty nga viti 1896, Kristoja bashkebashkë me Kosta Jani Trebicken, shkoi nenë Bullgari dhe u vendos nenë Sofje, ku shqiptaret e merguar nenë keteketë qytet me 1893 kishin themeluar shoqerineshoqërinë “Deshira” e cila, si edhe shoqeriteshoqëritë e tjera te mergimitmërgimit, zhvillonte njenjë veprimtari kulturore me qellimeqëllime te qarta politike. Kristoja me Kosta Jani Trebicken, me frymenfrymën e parimit te zgjimit tone kombetarkombëtar, ngritenngritën me 1896-en njenjë shtypshkronje te thjeshte, pas ca kohe Jani u terhoqtërhoq, u mor me punepunë te tjera, prandaj shtypshkronjen te cilescilës i vuri emrin kuptimplote “Mbrothesia” e mbajti vete Kristo Luarasi. NeNë periudhenperiudhën e rritjes se levizjeslëvizjes çlirimtare te shpalljes se pavaresisepavarësisë se ShqiperiseShqipërisë dhe te luftesluftës se popullit çlirimtar perpër mbrojtjen e pavaresisepavarësisë dhe te vendosjes se njenjë rendi demokratik, Kristo Luarasi ka bere njenjë punepunë shume te dobishme kryesisht me anenanën e botimit te veprave te rendesishmerëndësishme nenë gjuhen amtare dhe te teksteve shkollore. Shtypshkronja “Mbrothesia” shtypi abetare, gramatika, libra te kendimitkëndimit dhe te shkencave. Atje u ribotuan njenjë sere veprash te shkruara nga rilindasit tanetanë si ato te vllezerve Frasheri, kristomatite e pergatiturapërgatitura nga Gjergj Qiriazi, Valet e Detit te Spiro Dines. ShenojmeShenojmë se vepra Valet e Detit eshteështë njenjë botim i rendesishemrëndësishëm i folklorit shqiptar nenë periudhenperiudhën e rilindjes tone kombetarekombëtare. Gjate shume viteve Kristo Luarasi dergontedërgonte qindra libra te botuara nenë shtypshkronjen e tij “Mbrothesia” kudo qeqë te mundëte nenë ShqiperiShqipëri dhe nenë kolonite shqiptare te mergimitmërgimit. NjeNjë pjesepjesë e mire prej tyre, sidomos abetaret, jepen darovisht, pakot i dergontedërgonte me anenanën e postes dhe me anenanën e qiraxhinjve, duke i shoqeruarshoqëruar me letra nenë te cilat shprehej fryma optimsite, vlera e shkrimeve shqip, lufta perpër mbarevajtjen e vendit.
NeNë vitin 1897 filloi te botohej nenë shtypshkronjen “Mbrothesia”, Kalendari Kombiar nenë te cilencilën bashkepunontebashkëpunonte edhe vete Kristoja. Motoja e kalendarit ka qene kjo :
:Besa, shpresa, dashuria,
:Ato pra na lartesojnelartesojnë,
:PerçarjaPërçarja dhe marrezia,
:Na po shtrojneshtrojnë dhe na mjerojnemjerojnë.
Pjesa me e madhe e atyre qeqë shkruanin nenë “Kalendarin Kombiar” ishin aktiviste te levizjeslëvizjes çlirimtare dhe luftetareluftëtare te progresit shoqerorshoqëror si Asdreni, Jani Vruho, Zisi Ziko, Petro Nini Luarasi, Mihal Grameno, Hil Mosi, Loni Logori, Milo Duçi, Josif Bageri, Spiro Dine, Stefan Kondillari etj.
NeNë keteketë bashkepunoninbashkëpunonin edhe arbereshearbëreshe midis te cilevecilëve permendimpërmendim Agostino Ribekon, Guidera Trifonion, etj. ”Kalendarin Kombiar” e merrnin edhe albanologet te vendeve te ndryshemndryshëm te EvropesEvropës : albanologu I degjuar H. Pedersen ka botuar nenë keteketë kalendar njenjë artikull me titull “Kombet e vegjelvegjël dhe gjuhesia”. NeNë shtypshronjen “Mbrothesia” botohej edhe gazeta “Drita” me drejtues Shahin Kolonja, e cila ka pasur karakter te theksuar antiturk dhe demokratik. Faqet e kesajkësaj gazete ishin te hapura perpër te gjithegjithë ata qeqë shkruanin perpër luftenluftën e popujve perpër demokraci, perpër liri, perpër marredheniemarrëdhënie vllazerore. NeNë “Drita” janejanë botuar edhe shkrime letrare, atje doli perpër here te pare novela e Mihal Gramenos “Oxhaku”.
Kristo Luarasi, duke paturpasur bashkepunetorebashkëpunëtore dhe njenjë rradhe anetareshradhe anëtaresh te shoqeriseshoqërisë “Deshira” filloi te botonte nenë Sofje gazeten “Liria e Shqiperise”Shqipërisë” nenë programin e se cilescilës midis te tjerave thuhej : "Do te veprojmeveprojmë me mish e me shpirt duke perhapurpërhapur diturine dhe ndjenjat kombetarekombëtare mbi kombin tone te dashur qeqë te shpetoje nga padija dhe nga erresira". Kjo gazete filloi te botohej rregullisht nenë mars te vitit 1911 gjer nenë 1916 dhe jo rregullisht nenë vitet 1916-1917. Kolonat e saj permbaninpërmbanin artikuj te pergatirurpërgatirur nga demokratet shqipetareshqiptare te merguar nenë vise te ndryshme te EvropesEvropës dhe te AmerikesAmerikës, nga arbereshearbëreshe te Iitalise e te tjeretjerë. Midis ketyrekëtyre qeqë shkruanin nenë keteketë gazete permendimpërmendim Asdrenin, Luigj Gurakuqin, Jani Vruhon, Adem Zhgaben, Zisi Zikon, Hil Mosin, AleksanderAleksandër Xhuvanin, Agostin Ribekon etj. Gazeta godiste paresine indiferente perpër fatin e popullit shqiptar. NeNë artikullin me titull “Thika hariu gjer nenë palce”, botuar me 7 korrik 1911 duke sulmuar pangopesine e pashallareve, arkondeve shqipetareshqiptare perpër pasuri midis te tjera shkruante : "Vegjelia nenë ShqiperiShqipëri kuptoi fare mire se paresia nuk ka dashur kurrekurrë te mirenmirën e vendit dhe te kombit, ata janejanë bere pashallare perpër te rrjepur vegjelinevegjëline, perpër te blere çifliqe dhe vegjeliavegjëlia te jene pa buke e lakuriq.
Kristo Luarasi e pershendetipërshendeti me entusiazem ardhjen e Fan Nolit nenë 3 nentornëntor 1911, te ketijkëtij demokrati revolucionar qeqë erdhi nenë Sofje me ftese te vete Kristos ku ai mbajti dy mesha nenë gjuhen shqipe. Sinodhi I popullit bullgar vuri nenë dispozicion te tij kishenkishën “Sveti Spas”. Me keteketë rast Fan Noli mbajti perparapërpara shiptareve te Sofjes njenjë konference te gjate ku u tregoi shqipetareveshqiptareve se ishin nenë prag te çlirimit kombetarkombëtar. Ai vizitoi tipografine “Mbrothesia” dhe shtepineshtëpinë e Kristos.
U martua nenë vitin 1904 me Polikseni Dhespotin nga Lunxheria e GjirokastresGjirokastrës qeqë ishte mesuesjamësuesja e pare e shkollesshkollës se pare te vashave nenë Korçe. Gjate gjithegjithë jetesjetës ajo ka qene njenjë bashkepunetorebashkëpunëtore e ngushte e Kristos nenë punetpunët e tipografise duke u marre gjeresishtgjerësisht me korrektimin e librave qeqë shtypeshin. Prej saj ai pati tri djem dhe njenjë vajzevajzë. Me i madhi Thomai qeqë pat mbaruar shkollenshkollën perpër diplomaci, Skenderi qeqë mbaroi shkollenshkollën perpër inxhinier- arkitekt dhe Theodhorin i cili punoi perpër gjithegjithë kohen nenë shtypshkronje te cilencilën e administroi edhe pas vdekjes se Kristos, si dhe vajzenvajzën Margarita.
NeNë vitin 1922 Kristoja u transferua familjarisht dhe me te gjithegjithë shtypshkronjen nenë Tirane ku vazhdoi punenpunën e tij te meparshmemëparshme. Ai vdiq me 7 korrik 1934 nenë Tirane. NeNë vitin 1937 Theodhori qeqë administronte shtypshkronjen i nderroindërroi emrin asaj duke ia kthyer nenë shtepiashtëpia botuese “Kristo Luarasi”. KeshtuKështu ajo vazhdoi deri nenë vitin 1947 kur u shtetezua pa asnjeasnjë shperblimshpërblim nga qeveria komuniste e asaj kohe.
Kristo P. Luarasi ishte njenjë nga rilindasit e fundit te ShqiperiseShqipërisë perpër nga koha, por kulmor perpër nga rendesiarëndësia.
Detyrat epokale, qeqë iu shtruan rilindjes kombetarekombëtare perpër ti zgjidhur e obliguan moralisht, shpirterisht dhe materialish Kristo Luarasin me shoketshokët e tij te luftonin gjithegjithë jetenjetën nenë mergimmërgim dhe nenë atdhe perpër ti realizuar ato angazhime atdhetare. Kristo Luarasi ishte njenjë personalitet poliedrik kombetarkombëtar, illuminist, qeqë shkruajti, botoi dhe perhapipërhapi me guxim mençuri dhe kurajo ideteidetë me perparimtarepërparimtare te asaj kohe nenë te cilencilën ai jetoi. Jo vetemvetëm kaq, por ai ishte edhe realizuesi praktik, luftetarluftëtar i zbatimit te atyre ideve edhe nenë atdheun e tij te zaptuar dhe shume te rrezikuar nenë fillimet e shekullit te XX. Jeta dhe vepra e Kristo Luarasit eshteështë bere njeshnjësh me historinehistorinë e shtypit shqiptar te rilindjes kombetarekombëtare nenë pergjithesipërgjithësi dhe nenë Bullgari nenë veçanti, duke filluar qeqë nga viti 1897. Kontributi I tij nenë gazetarine shqiptare dhe sidomos te asaj, nenë kolonite shqiptare nenë Bullgari, ka qene me gjere se ajo e gazetave dhe revistave qeqë ai drejtoi dhe botoi. PerPër te mos e zgjatur shume mund te themi se Kristo P. Luarasi eshteështë njenjë nga figurat kryesore te levizjeslëvizjes kombetarekombëtare, eshteështë njenjë nga 28 atdhetaret me te shquar te rilindjes kombetarekombëtare, siç ka theksuar Fan S. Noli, duke u rradhitur keshtukështu se bashku me Naum Veqilharxhin, Vaso Pashen, Hoxhe Tahsinin, Konstandin Kristoforidhin, vellezeritvëllezërit Frasheri, Faik Konicen, Jani Vreton, Jani Vruhon etj.
PerPër te gjithegjithë ketokëto merita qeqë u mundova ti rreshtoj shkurtimisht dhe shume te tjera te pacituara, nenë nentornëntor te vitit 1962 Kristo Luarasi u dekorua me urdhrin perpër veprimtari patriotike te klasit te II-te.
Tridhjete me vone nenë nentornëntor 1992 u dekorua serish me urdhrin perpër veprimtari patriotike te klasit te I-re.
Emrin e tij e mban sot nenë qytetin e Tiranes njenjë rrugerrugë qeqë perjetesonpërjeteson keshtukështu emrin e Kristo Luarasit.
NeNë vitin 2011 iu dha titulli Qytetar Nderi I qytetit te Ersekes.
NeNë niperit dhe mbesat e tij jemi krenare perpër ateatë ç’ka Kristo Luarasi ka bere perpër popullin dhe atdheun tone.
Shtesa bere nga nipi i tij, Kristaq Theodhor Luarasi.
SHTEPIA E PARE BOTUESE SHQIPTARE “MBROTHESIA”
NjeNjë dite vjeshte te vitit 1894, kur nenë shkollenshkollën shqipe te Luarasit te KolonjesKolonjës mesuesimësuesi 15-vjecarvjeçar Kristo P. Luarasi po u lexonte nxenesvenxënësve te tij vargjet e Naimit nga “Bageti e Bujqesia”, nenë fshat u perhappërhap si rrufe lajmi se perpër shkak te mungesave e te mjeteve financiare, si dhe te pengesave e veshtiresivevështirësive qeqë nxirrnin qeveria turke dhe ajo greke, do te mbylleshin te gjitha shkollat shqipe te fshatrave te KolonjesKolonjës. PerPër sa kohe e deri kur asnjeasnjë nuk e dinte. NjeNjë gjegjë vetemvetëm u be qarte perpër te gjithegjithë ; kunderkundër atyre qeqë do te vazhdonin te jepnin mesim nenë gjuhen shqipe, do te merreshin masat me te renda.
Nxenesit, shume prej te cilevecilëve edhe moshatar me te, u ndanendanë me lot nenë sy me mesuesinmësuesin e tyre dhe u kthyen neper shtepishtëpi me trasten kraheqafe, ku ruanin si sytesytë e ballit ato libra te para shkollore te shtypyra me 1000 mundime nenë shtypshkronjen e kolonise shqiptare te Bukureshtit.
Ndoshta ai nuk do te kthehej me nenë mes tyre por vargjet e Naimit dhe veprat e shume shkrimtareve te tjeretjerë rilindas do t’u binin perseripërsëri nenë dore nxeneve pas disa vitesh. Dhe nenë ato libra do te gjenin edhe njenjë pjesepjesë te punespunës se mesuesitmësuesit te tyre.
PerPër mesuesinmësuesin e ri qendrimiqëndrimi nenë fshat pas mbylljes se shkollesshkollës ishte i rrezikshemrrezikshëm; ose do te terhiqejtërhiqej krejtesishtkrejtësisht nga veprimtaria arsimore, ose, e kundertakundërta, do te ndiqej nga autoritetet turke dhe nga kisha greke. Rruga me e keshillueshmekëshillueshme qeqë ajo e mergimitmërgimit jashtejashtë atdheut.
Me rekomandimin e patriotit dhe mesuesitmësuesit te palodhur te shqipes, Petro Nini Luarasit, I cili do te kujdesej deri nenë fund perpër te ardhmen e mesuesvemësuesve te pergatiturpërgatitur prej tij dhe me keshilliminkëshillimin e patrioteve V. Kosturi O. Pojani e Th. Marko anetareanëtare te shoqeriseshoqërisë kombetarekombëtare nenë KorceKorçë. Kristo P. Luarasi u nis perpër nenë Rumani, pranepranë Nikolla Nacos, kryetari shoqeriseshoqërisë “Drita” nenë Bukuresht, I cili botone nenë ateatë kohe edhe gazeten “Shqiptari”.
NeNë fillim ai u ofrua te japejapë mesim nenë shkollenshkollën shqipe qeqë Nikolla Nacoja kishte hapur perpër femijetfëmijët shqiptare te kolonise. NeNë te njejtennjëjtën kohe ai u fut te punoje pa shperblimshpërblim si ndihmes, pranepranë njenjë shtypshkronje rumune dhe me vone nenë ateatë te shoqeriseshoqërisë “Drita” te Bukureshtit.
Jemi nenë periudhenperiudhën kur veprimtaria patriotike e shoqeriseshoqërisë “Drita”, me botimet e librave nenë gjuhen shqipe, kishte filluar te perhapejpërhapej nenë te gjitha vendet ku kishin emigruar shqipetaretshqiptaret. Ideja e madhe rilindasve perpër perhapjenpërhapjen dhe luleziminlulëzimin e gjuhesgjuhës e te kultureskulturës me ane te botimeve nenë shtypshkronjat shqipe, e rrembeu tipografin e ri qeqë perpiqejpërpiqej te behej sa me shpejt I vlefshemvlefshëm perpër ti sherbyershërbyer ketijkëtij qellimiqëllimi.
NeNë keteketë kohe, nenë vitin 1896, Kristo P. Luarasi u njoh me rrethet shqiptare te Bukureshtit me njerinnjërin nga perfaqesuesitpërfaqësuesit te shoqeriseshoqërisë “Deshira” te Sofjes, patriotin Koste Jani Tebicken, kjo njohje shenoishënoi gjithashtu njenjë kthese vendimtare nenë jetenjetën e tij me fillimin e njenjë punepunë te cmuarçmuar e te nderuar perpër botimet tona te ardhshme.
Kolonia shqiptare e Sofjes gjate kesajkësaj periudhe ishte zmadhuar mjaft me emigrante te rinj. KeshtuKështu qeqë nevoja perpër njenjë organ nenë gjuhen shqipe, dhe sidomos krijimi I mundesivemundësive perpër hapjen edhe nenë ateatë qytet te njenjë shtypshkronje shqiptare I kshte preokupuar prej kohesh qarqet patriotike te koheskohës. Koste Jani Trebicka, qeqë interesohej nenë menyremënyre te vecanteveçante perpër keteketë problem, gjeti te ky djalosh i ri njeriun e pershtatshempërshtatshëm perpër botimet e mevonshmemëvonshme shqipe nenë Sofje. KeshtuKështu nenë vitin 1896, i pajisur me njohurite tipografike te nevojshme, Kristo P. Luarasi u nis perpër Sofje sebashku me Koste Jani Trebicken.
Aty, me nderhyrjenndërhyrjen e kryetarit te shoqeriseshoqërisë deshiradëshira, Dhimiter Moles filloi perkohesishtpërkohesisht punenpunën pranepranë shtypshkronjes se shtetit. NjeNjë vit me vone me ndihmenndihmën e shoqeriseshoqërisë “Deshira” dhe te patrioteve te tjeretjerë Kosta J. Trebicka dhe Kristo P. Luarasi hapen shtypshkronjen e pare shqipe nenë koloninekoloninë shqiptare te Sofjes nenë rrugenrrugën “Vitosha”, se cilescilës I vunevunë emrin “Mbrothesia”.
NeNë fillim shtypshkonja qeqë e thjeshte, e pajisur me njenjë pedaline, me disa kasa germash te derdhura apostafat sipas alfabetit te Stambollit dhe me disa te tjera greke e turke.
Puna e pare qeqë u krye nenë keteketë shtypshkronje qeqë “Diterrefenjesi“Diterrëfenjesi (kalendari shqip) perpër motin 1897”, lendalënda e te cilit u pergatitpërgatit nenë kujdesin e Kosta J. Trebickes nga shoqeriashoqëria “Deshira” dhe u rradhit nga K. P Luarasi.
Ky kalendar permbantepërmbante pjesepjesë patriotike, vjersha, proverbe etj, te shkruara nenë pjesenpjesën me te madhe nga K. J Trebica dhe nga autore te tjeretjerë shqiptare me banim nenë Sofje. Ai u prit ngrohtesisht nga rrethet e ndryshme shqiptare brenda dhe jashtejashtë kolonise .
Por shtypshronja e re kishte nevoje perpër lende shqiptare. QellimiQëllimi shoqeriseshoqërisë “Deshira”, - megjithesemegjithëse shtypshkornja nuk varej drejtperdrejt prej saj, - ishte qeqë ta shnderronteshndërronte keteketë nenë njenjë vater te perhapjespërhapjes dhe te shperndarjesshpërndarjes se librit shqip nenë atdhe dhe jashtejashtë tij, nenë kolonite e largetalargëta. Shtypshkronja “Mbrothesia” do te kthehej keshtukështu nenë shtepineshtëpinë e pare botuese shqiptare.
NeNë vitin 1899 Kristo P. Luarasi, sipas porosise qeqë kishte marre edhe nga kryesia e shoqeriseshoqërisë “Deshira” u nis perpër nenë Stamboll, perpër tu takuar me vellezeritvëllezërit Frasheri. QellimiQëllimi i ketijkëtij udhetimiudhëtimi ishte qeqë duke u vene nenë kontakt me rilindasit me te shquar te koheskohës te hartonin njenjë program te perbashketpërbashkët perpër botimin e librave te tyre nenë shtypshkronjen “Mbrothesia” me alfabetin e Stambollit.
NeNë bisedat qeqë pati me Naimin, nenë te cilat mori pjesepjesë edhe Shahin Kolonja, njenjë nderndër figurat me te shquara te publicistikes shqiptare te koheskohës, u arrit nenë perfundiminpërfundimin se libri shqip, perpër t’u sherbyershërbyer masave te gjera duhej te lexohej prej tyre. Dy ishin perfitimetpërfitimet : se pari, botimi nenë seri i librave te letersiseletërsisë se re shqiptare dhe se dyti, perhapjapërhapja dhe propagandimi i alfabetit te Stambollit, qeqë ishte perqafuarpërqafuar nenë ateatë kohe nga pjesa me e madhe e shqiptareve dhe qeqë perdorejpërdorej edhe nenë botimet e shoqeriseshoqërisë “Deshira” te Bukureshtit.
Ky takim zhvillohej pothuaj kur nenë Bruksel po nenë vitin 1899, Faik Konica me pseudonimin Trank Spirobeg, botone gazeten shqipe “Albania e vogel”vogël” me njenjë alfabet krejt te ndryshemndryshëm nga ai i Stambollit dhe qeqë sillte percarjepërçarje nenë drejtim te shkrimit te gjuhesgjuhës shqipe.
Naim Frasheri, duke u ankuar perpër keteketë veprim te botimeve te Faik Konices, i cili dukej se i kishte dhenedhëne premtimin Portes se Larte perpër ti prishur shkollat shqipe e perpër ti shkaterruarshkatërruar me alfabete te tjera botimet shqipe, shpreh me duf kunderkundër tij nenë letren derguardërguar Murat Toptanit nga Stambolli me 8 Janar 1899, ku, nenë mes te tjerash shkruan :
Sa poshtersiposhtërsi eshteështë perpër njeriun te behet vegel e armiqve perpër kater-pese para qeqë do te fitoje, duke pranuar qeqë te shpartallohet ekzistenca e tashme dhe e ardhme e Kombit (AQSH, Fondi S. Frasheri, dosja nr. 5, dok. 1).
NeNë takimet e tij nenë Stamboll, Kristo P. Luarasi u mor vesh edhe me Shahin Kolonjen, i cili do te shkonte se shpejti nenë Sofje perpër te nxjerre njenjë gazete shqipe.
Gjate rrugesrrugës se kthimit Kristo P. Luarasi, nenë te mire te botimeve shqipe, shkoi nenë KorceKorçë, ku u takua me anetaretanëtaret e Komitetit te Fshehte ; nenë Itali’ ku ra nenë kontakt me shkrimtare patriote arbereshearbëreshe dhe se fundmi, nenë ShkoderShkodër, me dashamires te botimeve shqipe te ciletcilët i vuri nenë dijeni mbi aktivitetin qeqë do te kryente shypshkronja “Mbrothesia”, si edhe perpër botimin e afertafërt te gazetesgazetës “Drita” nen drejtimin e Shahin KolonjesKolonjës.
Pasi u kthye nenë Sofje, me 23 shtator 1900, ai i dergoidërgoi njenjë leterletër perkrahesitpërkrahësit dhe mesuesitmësuesit te tij nenë Bukuresht, Nikolla Nacos, ku, si pershkruanpërshkruan peripecitepëripecite e udhetimitudhëtimit gjate te cilit ai ishte i pajisur me tri pasaporta te rreme perpër tu shpetuarshpëtuar ndjekjeve qeqë autoritetet turke u beninbënin te gjithegjithë atyre qeqë levizninlëviznin me botime shqipe nenë duar, nderndër te tjera, nenvizon se perpër mbarevajtjen e perhapjespërhapjes e kultureskulturës dhe te librit shqip shihet i nevojshemnevojshëm krijimi sa me pare i njenjë “shoqerie“shoqërie perpër shkollat dhe i njenjë shoqerieshoqërie perpër te shtypur librat”, nderkohendërkohe Shahin Kolonja ndodhet nenë Sofje, dhe, pas punespunës pergatitorepërgatitore perpër grumbullimin e lendes, me [[1 nentornëntor]] [[1901]], nenë shtypshkronjen “Mbrothesia” u shtyp numri i pare i gazetesgazetës “Drita” me kater faqe, nenë gjuhen shqipe, me alfabetin e Stambollit. NeNë te njejtennjëjtën kohe, pervecpërveç kalendarit qeqë ishte vendosur te shtypej vit perpër vit me plotesiminplotësimin dhe me makineri te tjera te nevojshme, nisen te botohen po me keteketë alfabet edhe vepra te tjera, si “Shqiperia“Shqipëria ç’eshteç’është, ç’ka qene dhe ç’do te behet” (nenë gjuhen shqipe, turqishte e greqishte), drama “Besa”, “Beje te mirenmirën e hidhe nenë det”, “Prishja e hormoves”,perkthimipërkthimi nenë shqip i “Vilhelm Telit”etj, duke e çuar keshtukështu nenë 25 numrin e veprave te botuara me alfabetin e Stambollit deri nenë mbledhjen e kongresit te Manastirit.
Me botimet e saj, me lidhjen qeqë arriti te krijoje nenë ShqiperiShqipëri e jashtejashtë nenë kolonite, “Mbrothesia” nuk mbeti vetemvetëm njenjë qenderqendër e thjeshte punepunë dhe shtepieshtëpie botuese e librit shqip letrar e shkollor, por u be edhe njenjë vater e veprimtariseveprimtarisë patriotike e shqipetareveshqiptareve te merguar. NeNë kthinat e saj te vogla mblidhesin shpesh koke me koke edhe patriotet, luftetaretluftëtaret e shquar te liriselirisë, si Cerciz Topulli, Mihal Gramenoja, Dhimiter Moleja, Bajo Topulli, Shahin Kolonja etj, se bashku me Kristo P. Luarasi, i cili, me largimin nga shtypshkronja te K. J Trebickes kishte mbetur mbareshtruesi dhe drejtuesi i saj kryesor.
Veprimtaria e “Mbrothesise” po behej keshtukështu cdoçdo dite e me e gjere. Botimet e saj shkonin nenë te kater anetanët ku gjendeshin shqiptare. Aty gjeten strehe edhe botimet e atyre organeve te kolonive te tjera qeqë nuk mund tu besoheshin shtypshkronjave te huaja perpër karakterin e theksuar politik antiturk. Te tilla qene “Gazeta Shkopi”, qeqë pergatitejpërgatitej nenë Kajro, “Kalendari i Soknise Diija”, qeqë e drejtonte Hil Mosi nenë Vjene, etj.
CeshtjaÇështja e botimeve shqipe, sidomos nenë kohen e shpalljes se Kushtetutes nga ana e Turqve te Rinj, si mjet propagande jo vetemvetëm perpër gjuhen e kulturenkulturën, por edhe si kushtrim perpër liri, fillon t’i preokupoje cdoçdo dite e me shume qarqet shqiptare nenë mergimmërgim. Ky preokupim pasqyrohet edhe nenë letren qeqë K. P Luarasi, duke u kthyer nga njenjë udhetimudhëtim nenë Manastir e nenë Selanik i dergoidërgoi “ Pleqerise se shoqeriseshoqërisë Bashkimi” nenë Bukuresht me 22 gusht 1908 ku nenë mes te tjerash shkruante : …”Tashti duhen celurçelur shkolla, duhen shtypyr libra e ditare. Duhet ndricuar e qyteteruar kombi. Duhen punetorepunëtore. Te korrurit eshteështë shume, po punetoretpunëtoret janejanë te paket.
QellimiQëllimi yneynë eshteështë tani qeqë te vete nenë Selanik, sebashku me shtypshkronjen.”….
Synimi kryesise se shoqeriseshoqërisë “Deshira” si edhe i botuesit e drejtuesit te “Mbrothesise” Kristo P. Luarasi ishte qeqë arma e fuqishme e botimeve nenë gjuhen shqipe te ndikonte nenë menyremënyre sa me te forte nenë lartesiminlartësimin e ndjenjes kombetarekombëtare. PerPër keteketë arsye u vendos transferimi i shtypshkronjes nga Sofja nenë qytetin e Selanikut, i cili ishte nenë ateatë kohe jo vetemvetëm njenjë qenderqendër e rendesishmerëndësishme e perandoriseperandorisë turke po edhe njenjë qenderqendër e madhe e grumbullit te shqiptareve kalimtare, nepunesnëpunës e ushtrues mjeshterishmjeshtërish te ndryshme.
Vendosja e “Mbrothesise” nenë Selanik dhe fillimi i botimeve nenë gjuhen shqipe atje kishin edhe perfitimepërfitime te tjera. Duke qene me aferafër ShqiperiseShqipërisë botimet e saj mund te depertonindepërtonin me lehte dhe me shpejt nenë atdhe dhe, nenë menyremënyre te posacmeposaçme, tekstet shkollore perpër te cilat ndihej nevoje e madhe. NeNë prag te largimit te “Mbrothesise” nga Sofja, duke iu pergjigjurpërgjigjur thirrjes perpër ti sherbyershërbyer ceshtjesçështjes se idese se clirimitçlirimit kombetarkombëtar nenë kolonite e tjera, Shahin Kolonja e la drejtimin e gazetesgazetës “Drita” e cila u mbyll. Vendin e saj e zuri gazeta “Liria”, numrat e pare te se cilescilës dolen nenë Sofje dhe me vone nenë Selanik.
Fill pas Kongresit te Manastirit, nenë rrugenrrugën “Carshi bashi Myshir sokak” te Selanikut “Mbrothesia” nisi perseripërsëri veprimtarineveprimtarinë e saj, duke shtypyr e botuar libra, gazeta, revista, tekste shkollore etj si : “Bageti e Bujqesi”, “Memedheu”, “Dashuria e memedheut”, “Erveheja”, “Abetare toskerisht”, “Abetare gegerisht” etj, te cilat nenë menyratmënyrat nga me te ndryshmet
u shperndaneshpërndane nenë atdhe dhe nenë kolonite shqiptare.
NeNë vitin 1910, perpër tu ardhur nenë ndihme shkollave shqipe qeqë po hapeshin nenë krahinen e KosovesKosovës, “Mbrothesia” shtypi dhe dergoidërgoi, pa pagese, dhjetemije abetare. NeNë keteketë periudhe librat nuk shiteshin. Ato i shperndaheshinshpërndaheshin falas popullsisepopullsisë, si mjet propagandues perpër gjuhen e cliriminçlirimin kombetarkombëtar, ndersandërsa perpër mbajtjen e shtypshkronjes perdoreshinpërdorëshin ndihmat e qarqeve te ndryshme patriotike.
NjeNjë rol te rendesishemrëndësishëm nenë popullarizimin e histories se kombit shqiptar luajti edhe botimi i njenjë sere kartolinash me pamje te ilustruara nga vendi yneynë, si : Mirditasit falen me njerinjëri-tjetrin, Qyteti i ShkodresShkodrës, Dodona, Orkester shqipe nenë Vlore, Djemte e shpatit nenë shkollenshkollën shqipe etj. LevizjesLëvizjes shqiptare dhe botimeve shqip organet qytetare turke u beninbënin njenjë lufte te ashper, te pergjithshmepërgjithshme dhe te vazhdueshme. Dergimi nenë ShqiperiShqipëri i librave shqip e i revistave qeqë shtypeshin jashtejashtë, perbeninpërbenin njenjë krim te rende, qeqë denohej ashper.
Duke folur perpër veprimtarineveprimtarinë e gjalle e te guximshme, qeqë zhvilluan rilindasit tanetanë, nderndër te ciletcilët edhe Kristo P. Luarasi,nenë lemin e perhapjespërhapjes se arsimit dhe te kultureskulturës, krahas luftesluftës se armatosur, nenë festimet e 50-vjetorit te shpalljes se pavaresisepavarësisë nenë Vlore me 28 nentornëntor 1962 nga oratore te ndryshemndryshëm te asaj kohe u theksua se : NeNë kushtet e terrorit otoman nuk ishte e lehte te beje ateatë punepunë qeqë bene patriotet tanetanë : te shkruaje, te shtypje dhe te dergojedërgoje nenë ShqiperiShqipëri mijeramijëra abetare e libra te tjera.
Kesaj dhune e ketijkëtij persekutimi te vazhdueshemvazhdueshëm nuk do ti shmangej as shtypshkronja “Mbrothesia” e cila nenë saj te ndihmes se dhenedhëne nga njenjë shqiptar qeqë punonte si roje nenë konsullaten franceze te Selanikut i shpetoi bastisjes nga agjentet e policisepolicisë duke mundur te largoje nga shtypshkronja librat dhe korrespedencen me patriotet shqiptare. MegjithateMegjithatë nenë vitin 1911 Kristo P. Luarasi u detyrua te largohet nga Selaniku bashkebashkë me familjen dhe me shtypshkronjen e te kthehet serish nenë Sofje ku aktiviteti i saj nisi normalisht. Me miratimin e shoqeriseshoqërisë “Deshira” nenë vitin 1911 nisi te botohej gazeta “Liria e Shqiperise”Shqipërisë”, drejtor e botues i se cilescilës qeqë Kristo P. Luarasi. NeNë kryeartikullin e pare te kesajkësaj gazete lexojmelexojmë ketokëto rradhe radhe :
Do te veprojmeveprojmë me mish e me shpirt duke perhapurpërhapur diturine e ndjenjat kombetarekombëtare mbi kombin tone te dashur, qeqë te shpetoje nga padija e erresira.
Gjate aktivitetit te saj jashtejashtë atdheut perrethpërreth 23 vjet shtypshkronja “Mbrothesia” botoi rethrreth 150 tituj librash shkollore, te letersiseletërsisë artistike etj, nenë fillim me alfabetin e Stambollit dhe, pas vitit 1908, me ateatë te Kongresit te Manastirit, duke i bere keshtukështu njenjë sherbimshërbim te madh ceshtjesçështjes se perhapjespërhapjes te arsimit, te kultureskulturës dhe te ideve te clirimitçlirimit kombetarkombëtar.
NeNë vitin 1921 Kristo P. Luarasi u kthye nenë atdhe sebashku me shtypshkronjen dhe familjen e tij dhe u vendos nenë Tirane.
Kristo P. Luarasi nderroindërroi jete, nenë Tirane, me 7 korrik 1934 pas se cilescilës la njenjë trashegimitrashëgimi te pashlyeshme e punepunë vetmohuese perpër atdheun.
Pas vdekjes se tij administrimin e shtypshkronje e vazhdoi i biri, Theodhori i cili e fuqizoi me shume shtypshkronjen me pajisje e makineri te koheskohës duke rritur numrin e librave te botuar, me libra shkollore, artistiko-letrare te autoreve shqiptare e te huaj. Pas kesajkësaj shtypshkronja “Mbrothesia” nderroindërroi emeremër duke u bere ”Shtepia botuese Kristo Luarasi” dhe e tille vazhdoi deri nenë shtetezimin e saj nenë vitin 1947 nga qeveria komuniste e asaj kohe. Shtepia nenë te cilencilën ishte vendosur kjo shtypshkronje, ndodhet sot nenë rrugenrrugën e “Kavajes” ngjitur me kishenkishën katolike, por fatkeqesishtfatkeqësisht pa asnjeasnjë pllake perkujtimorepërkujtimore perpër qenien dhe veprimtarineveprimtarinë e saj.
Kristaq Theodhor Luarasi
[[Kategoria:Biografi shqiptarësh]]
[[categoryKategoria:atdhetarë shqiptarë]]
|
