Astronomia: Dallime mes rishikimesh

'''Astronomia''', që nga [[etimologjia]] do të thotë "''ligji i [[Ylli|yjeve]]''", ([[Gjuha Greke|greq.]]: astro + nomos) është [[shkencë]] që përfshin [[vrojtimi]]n dhe shpjegimin e [[Dukuria|dukurive]] që ndodhin jashtë [[Toka|Tokës]] dhe [[Atmosfera|atmosferës]] së saj. Ajo studion prejardhjen, zhvillimin, vetitë fizike dhe kimike të të gjitha trupave jashtë tokësorë që mund të vrojtohen në qiell, së bashku me të gjitha proçeset (ecuritë) në të cilat ato përfshihen.

Me ndryshimin e kohërave kanë ndryshuar dhe degët e saj të studimit. Gjatë një pjese të mirë të shekullit XX, astronomia ishte menduar të ndahej në [[Astrometria|astrometri]], [[Mekanika qiellore|mekanikë qiellore]] dhe [[Astrofizika|astrofizikë]]. Nga të treja, astrofizika, është dega më e njohur pasi në shumë [[Universiteti|universitete]] përfshihet në degë kërkimi dhe zhvillimi.

 

Astronomia është ndër të paktat shkenca ku amatorët luajnë ende një rol, sidomos në zbulimin dhe vëzhqimin e dukurive qiellore. Astronomia nuk duhet ngatërruar me [[Astrologjia|astrologjinë]], apo [[pseudoshkenca]]t të cilat përpiqen të zbulojnë fatin e njerëzve duke vrojtuar lëvizjen e trupave qiellorë. Megjithëse të dyja bazohen tek të njëjtat parime (vrojtimin e qiellit), ato janë të ndryshme: astronomia bazohet në studimin sipas metodave shkencore, ndërsa [[astrologjia]] nuk ka baza në metoda të tilla.

 

=== Ndarja sipas subjektit ose problematikës ===

 

* [[Astrometria]]: Mat vendosjen dhe zhvendosjen e objekteve (sendeve) qiellore. Nevojitet të përcaktojë sistemin e përdorur të vend-ndodhjes dhe lëvizje-matjen e objekteve në galaksinë tonë.

 

<div style="float:right; clear:right; margin-left:10px; margin-right:10px; width:300px; text-align:center">

'' '''Astronomia përtejgalaktikore''': lente gravitacionale. Ky imazh i teleskopit hapësinor Hubëll tregon blu të ndryshme, objekte në formë nyjesh që s'janë gjë tjetër veçse imazhe shumëfishe të të njëjtës galaksi. Janë shumëfishuar nga efekti i lentes gravitacionale i një grupimi galaksish të verdha, eliptike dhe spirale. Lentja gravitacionale krijohet nga fusha gravitacionale e grupimeve që prish imazhin e objekteve më të largëta.'' <br />'''Klikoni mbi foto për më shumë informacione dhe një pamje më të zgjeruar.'''

</small>

 

Gjatë [[Rilindja|Rilindjes]] [[Koperniku]] propozoi një [[Modeli heliocentrik|model heliocentrik]] (model që ka si qendër diellin) të [[Sistemi diellor|sistemit diellor]]. Puna e tij u mbrojt, u zgjerua, dhe u saktësua nga [[Galileo Galilei]] dhe [[Johanes Kepleri]]. Kepleri ishte i pari që shfaqi një sistem i cili përshkruante saktësisht hollësitë e lëvizjeve të planetëve me diellin në qendër. Megjithatë, Kepleri nuk i kuptonte arsyet pas ligjeve që ai përshkroi. I mbetej shpikjes së [[Isak Njutoni|Njutonit]] të [[Dinamika qiellore|dinamikave qiellore]] dhe [[Ligji i rëndesës|ligjit të rëndesës]] të shpjegonte përfundimisht lëvizjet e planetëve.

Yjet mendohet të jenë trupa qiellorë shumë të largët. Me shpikjen e [[Spektroskopia|spektroskopisë]] u dëshmua se ata janë të ngjashëm me diellin tonë, por me një kënd të gjerë [[temperatura]]sh, [[masa]]sh, dhe madhësish. Ekzistenca e [[Galaksia|galaksisë]] sonë, [[Rruga e qumështit|rrugës së qumështit]], si një grup i ndarë yjesh u vërtetua vetëm në qindvjeçarin e 20, sëbashku me ekzistencën e galaksive "të jashtme", dhe pak më vonë, zgjerimi i [[Gjithësia|gjithësisë]] vërejtur me largimin e shumicës së galaksive nga ne. [[Kozmologjia]] bëri një përparim të madh gjatë qindvjeçarit të 20, me modelin e [[Bumi i Madh|Bumit të Madh]] mbështetur fuqimisht nga provat e dhëna nga astronomia dhe fizika, si p.sh. [[rrezatimi i pasëm i mikrovalëve kozmike]], [[Ligji i Habllit]] dhe [[Sinteza bërthamore e Bumit të Madh|mbushëllimi kozmologjik i elementeve]].