Pula (shpend): Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
Addbot (diskuto | kontribute) v Bot: Migrating 139 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q780 (translate me) |
vezet |
||
Rreshti 1:
'''e
[[Skeda:Ala|frameless|s'ka|aaaaa]]
'shtë ushqimi më ekonomik. Prej mijëvjeçarësh është mbreti i vërtetë i kuzhinës (si edhe i kozmetikës, artit dhe mjekësisë). Konsumojmë rreth 218 të tilla në vit. Është protagoniste festash dhe mitesh. Jo keq për një qelizë
Peshon 60 gramë, ka 90 kalori dhe kushton vetëm 100 lekë të vjetra. Me këto karakteristika, "rrezikon" të jetë Hirushja e kuzhinës. Në të vërtetë veza, së bashku me orizin, janë mbretërit e padiskutueshëm të ushqimeve në të gjithë botën dhe në të gjitha epokat. Edhe po të mos ishte, do të duhej patjetër ta "shpiknim". Kështu, në vitin 2005, pas alarmit të madh mbi influencën haviare (virusi H5N1), bota e kuptoi se ta përjashtoje vezën nga përbërësit ushqimorë ishte thuajse e pamundur. Ajo nuk gjendet vetëm tek omëletat, por edhe te makaronat, tek ëmbëlsirat, te biskotat, tek akulloret dhe majoneza. Është aq e pranishme në të gjitha ushqimet që konsumojmë, sa mund të themi pa frikë se në ushqimet e shumta ku gjendet, konsumojmë rreth 218 vezë në vit, një të tillë në çdo dy ditë. Motivi i një suksesi kaq të madh? E thjeshtë: të rritësh pula është shumë e lehtë. "Në shumë vende të Evropës, deri pas Luftës së Dytë Botërore, shumë familje mbanin poshtëë lavamanit të kuzhinës një pulë që bënte vezë", thotë Giovanni Rebora, ekspert i historisë së ushqimit. "Me një omëletë të thjeshtë me qepë dhe erëza hante gjithë familja". Dhe kjo vazhdon të ndodhë akoma edhe sot në shumë vende të juglindjes aziatike, në Afrikë dhe Amerikën Latine". Në të vërtetë, prej mijëvjeçarësh veza është pjesë e ushqimit dhe jetës së njeriut. Madje aq shumë e pranishme është në jetën tonë, sa me të kemi krijuar edhe plot shprehje: duket sikur ecën mbi vezë, të kërkosh qimen në vezë, të thyesh vezët etj...
Veza e lashtë
Kështu, jo rastësisht veza është një simbol në qendër të traditave popullore dhe miteve. Mes tyre, më e shpërndara i përket origjinës së botës. Në legjendat e egjiptianëve, keltëve, grekëve, fenikasve, por edhe popujve të Afrikës dhe të Amerikës Latine, është cituar gjithmonë një vezë e lashtë, "kozmogonike", nga e cila ka origjinën universi. Në besimin hinduist, Brahama (krijuesi) lindi nga veza e artë e bërë nga një mjellmë, ndërsa për egjiptianët e lashtë veza "kozmogonike" është bërë nga një patë; në mitet greke sumerët dhe babilonezët besojnë se është bërë nga një përëndeshë në formën e pëllumbit.
Maxi-qelizë
Por lind pyetja çfarë është veza? Është një qelizë e vetme, më e madhja ekzistuese, duke parë që mund të arrijë të peshojë 2,5 kg (rekord i një struci, i regjistruar në vitin 2004 në një fermë në Deerlijk, Belgjikë). Nëse fekondohet (vezët që hamë vazhdimisht nuk janë kështu) pas një periudhe kohë që ndryshon, nga tri (për vezët e pulës), katër (për ato të pulës së deti), deri në gjashtë (janë ato të strucit), mund t‘i japë jetë një qenieje të re. Për këtë arsye, përmbledh në vetvete gjithë elementët ushqyes që i duhen të sapolindurit. E verdha e vezës, për shembull, përmban proteina me vlerë të madhe biologjike, aminoacide thelbësore, yndyra, fosfor, hekur, kalcium, zink, magnez, vitamina A, B1, D, E. Këtyre u shtohen edhe substancat e albuminës që furnizojnë me ujë embrionin dhe e mbrojnë të verdhën nga bakteret që mund ta kontaminojnë. Një diskutim më vete meriton lëvozhga e vezës, membrana poroze (që lejon hyrjen e oksigjenit dhe daljen e anhidridit karbonik), e ndërtuar kjo nga karbonatkalciumi dhe nga keratina. Mbron dhe ushqen embrionin, të cilit i "jep" vazhdimisht kalcium. Nga pikëpamja evolutive, lëvozhga ka bërë të mundur kolonizimin e ambienteve pa ujë nga ana e kafshëve. Veza pa lëvozhgë, si ajo e peshqve, mund të rezistojë vetëm në një ambient ujor. Veza... në bark (vezoret e gjitarëve) ka qenë një hap i rëndësishëm për evolucionin. Disa zvarranikë, vezëgjallëpjellës (që i mbajnë vezët në trup), i përfshijnë të dyja format: vezën me lëvozhgë dhe vezën në "bark".
Inkubatorët egjiptianë
Njeriu nuk mund të mos e kuptonte për një ushqim kaq të pasur dhe të rëndësishëm. Kështu që shpejt filloi ta "prodhojë". Madje në një mënyrë shumë intensive. Pikërisht egjiptianët ishin rritës të mëdhenj të pulave, aq sa shpikën një sistem (akoma sot misterioz) të inkubatorit artificial të vezëve. Kështu thotë Diodoro Siculos, një historian grek, duke treguar për një udhëtim që kishte bërë në Egjipt.
Vezë, zhardhok, kërmij
Vezët e para në menytë antike nuk ishin ato të pulës. Jean-Louis Flandrin dhe Massimo Montari, tregojnë ("Historia e ushqimit") që kartagjenasit ushqeheshin me vezë struci, ndërsa vezët e pulës, shkruan Platoni, ishin pjesë e "plus punica", drithëra të ziera që ishte baza e ushqimit të përditshëm. Për shembull, etruskët përdornin jo vetëm vezët e pulës, por edhe ato të patës, mëllenjës, thëllëzës, pëllumbit. Sipas mjekut grek Galeno, që ka jetuar në vitet 131-201 pas Krishtit, në dietën e një njeriu të moshuar nuk duhej të mungonte kurrë "grurë, veza e zier fort, djathi, zhardhokët, kërmijtë, thjerrëzat dhe mishi i derrit". Ndërsa për romakët, veza e pulës e shoqëruar nga buka, ullinjtë e vera, ishte pjesë e "gustatio"(antipasta), që duheshin të haheshin patjetër çdo darkë. Në mesjetë, rritja e pulave mbijetoi në Evropë si aktivitet paralel me atë agrikulturor, duke u bërë "apanazh" i grave. Që atëherë, vezët kanë hyrë në menynë e përditshme, me të cilën do të prodhoheshin me qindra receta në shekujt pasardhës, si për shembull "supa e hebrenjve", pjatë arabe shumë e shpërndarë në Evropë mes shekullit XIII dhe XV. Kjo ishte e përbërë me vezë të ziera, çikore dhe mish. Kështu, veza hyri edhe në letërsi: Giovanni Bocaccio, në novelën dedikuar Filipit të Francës, i përgatit markezës një banket me bazë mishin e pulës dhe vezët. Në vitin 1500, shkrimtari francez Franccoiis Rabelais në "Gargantua et pantagruel", tregon se mes ofertave që Zoti bënte në ditët e urisë për të varfrit, ishin vezët e ziera dhe ato të skuqura.
Pranverë me lëvozhga
Nga tavolina në besimet popullore rruga është e shkurtër. Për shekuj me radhë veza është konsideruar si mjet për të larguar fatkeqësitë dhe për t‘i sjellë fat mbledhësit, ose një shtëpie të re. Por mbi të gjitha, veza, simbol i lindjes së jetës, ishte protagoniste e festave të pranverës dhe pashkëve kristiane. Disa tradita kanë ardhur deri në ditët tona, si për shembull riti për të dhuruar vezë të kuqe ditën e Pashkëve. Edhe antikët grekë, babilonezët dhe kinezët shkëmbenin vezët për të festuar ardhjen e pranverës. Egjiptianët dhe persianët i ngjyrosnin dhe i dhuronin si urim kundër fatkeqësive dhe magjive. Në Përëndim, zakoni për të pikturuar vezët u shpërnda vetëm nga viti 1176, kur mbreti Luigi VII u kthye në Francë nga kryqëzata e dytë. Për të festuar këtë ngjarje, sovranit iu dhuruan aq shumë vezë, sa që shumë prej tyre u pikturuan dhe ju shpërndanë popullit. Sot përdorimi është akoma i gjallë në vendet e Lindjes dhe në Greqi. Po ashtu, veza mund të jetë edhe objektiv spektakli, si garat e shumta që zhvillohen në Forli në javën e shenjtë. Në të njëjtën periudhë kohe në Gjermani dhe Holandë, në kopshtin e shtëpisë, fshihen vezë me çokollatë që fëmijët duhet t‘i gjejnë mëngjesin e ditës së Pashkës. Vezët janë përdorur gjithashtu edhe në ritet funebre. Po ashtu, në periudhën e kristianizmit thyerja e lëvozhgën dhe dalja e zogut simbolizonte rilindjen e Krishtit. Akoma sot në shumë vende të krishtera vezët vendosen mbi varre.
Vlefshmëria
Përtej simboleve, domethënieve dhe legjendave, sot veza ngelet një ushqim shumë i vlefshëm dhe me një konsum të gjerë. Vetëm në Itali pulat që bëjnë vezë janë rreth 40 milionë. Në shumë vende evropiane konsumohen mesatarisht 218 kokrra për kokë në vit. "Vezëve të konsumuara në mënyrë të drejtpërdrejtë duhet t‘u shtohen edhe ato të pranishme në pana, në ëmbëlsira, në biskota, në akullore", shpjegon Andrea Ghiselli, studiues i INRAN (Instituti kombëtar për kërkimin mbi ushqimin dhe ushqyerjen). Nga ana tjetër, veza ka një përdorim të gjerë edhe në mjekësi. Kështu, pas alarmeve të viteve ‘70 u zbulua që falë disa substancave që përmban është vërtetuar se veza i bën shumë mirë mëlçisë. Për më tepër që shumë ushqime dhe gjenetika e kanë zvogëluar ndjeshëm përqindjen e yndyrave në të verdhën e saj (ato që provokojnë kolesterolin). Për sa i përket frikës për virusin H5N1, rreziku për t‘u infektuar përmes vezëve është thuajse zero. Për të vrarë virusin, në çdo rast mjafton zierja. Mes "impenjimeve" të papritura të vezëve, prej një shekulli është ajo e vaksinave: viruset që shkaktojnë sëmundjet shumëfishohen duke u kultivuar në vezët e fekonduara të pulës. Por përdorimi më kreativ i vezës është vepër e CBS-së, një televizion në SHBA. Në vitin 2006 ka vendosur logon e saj mbi 35 milionë vezë në shitje. Ndoshta është kjo e ardhmja e publicitetit? Edhe diçka tjetër, që ndoshta nuk e dini: konsumatorët më të mëdhenj të vezëve në botë janë japonezët. Ata konsumojnë rreth 350 vezë në vit, thuajse një në ditë.
Nga "small" tek "extra largë"
Nga e majta: veza e një colibri-ape (mellisuga helenae), zogu më i vogël në botë; veza e strucit, më i madhi në botë; dhe veza e aepyornis maximus, zog-elefant, i zhdukur që nga shekulli XVII.
Element arkitekture
Muzeu i Arteve të Bukura në Spanjë, i dekoruar me vezë të mëdha. Piktori surrealist përdor shpesh vezë në veprat e tij.
Përdorime të tjera: letër, shampo etj
Veza nuk është vetëm një ushqim. Ajo mund të përdoret edhe për nxirjen e lëkurës, në punimin e letrës dhe në atë të fibrave tekstile. Po ashtu, ajo përdoret gjerësisht edhe në kozmetikë. Kështu, pëlhura e vezës së pulave të thara përdoret gjerësisht si një nga elementët bazë të shampove, në maskat e bukurisë dhe në emulsionet e ndryshme.
Më shumë se durim...
Australiani Brian Spotts ka vendosur në ekuilibër 439 vezë në vitin 2005: një rekord që e mbajti për 12 orë, sigurisht pa i bërë omëletë
Kuzhina faraonike
"Kultivues" i vezëve të pelikanit në një hieroglif (1500 para Krishtit): egjiptianët shpikën një sistem, edhe sot e kësaj ditë të panjohur, për të mbajtur në inkubacion vezët e pulës
Kush i thyen, humbet
Garë vrapimi me vezë në Shtëpinë e Bardhë, SHBA: një traditë që përdoret kryesisht për Pashkë
| |||