Iraku: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Rotlink (diskuto | kontribute) v fixing dead links |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
{{KUTIAIraku}}
'''Iraku''' (arabisht:: العراق al-‘Irāq) zyrtarisht '''Republika e Irakut''' është një shtet në Azinë perëndimore që kufizohet nga [[Turqia]] në veri, [[Irani]] në lindje, [[Kuvajti]] në juglindje, [[Arabia Saudite]] në jug, [[Jordania]] në jugperëndim, dhe [[Siria]] në perëndim. Kryeqyteti, [[Bagdadi]], është në qendër të vendit. Rreth 97% e 36.000.000 njerëzve të vendit janë myslimanë, kryesisht shiitë, suni dhe kurdë etnikë.
Iraku ka një seksion të ngushtë bregdeti me përmasa 58km në veri të Gjirit Persik dhe territori i tij përfshin Fushën e Prurjeve Mesopotamike, skajin veriperëndimor të vargmalit Zagros, dhe pjesën lindore të Shkretëtirës Siriane. Dy lumenj të mëdhenj, Tigri dhe Eufrati, rrjedhin drejt jugut nëpër qendër të Irakut dhe bashkohen në Shatt al-Arab në afërsi të Gjirit Persik. Këta lumenj e sigurojnë Irakun me sasi të konsiderueshme të tokës pjellore.
Rajoni ndërmjet lumenjve Tigër dhe Eufrat referohet shpesh si Mesopotamia dhe mendohet të jetë vendlindja e shkrimit dhe qytetërimit më të vjetër në botë. Zona ka qenë vendi i qytetërimeve të vazhdueshme të njëpasnjëshme që prej mijëvjeçarit të 6-të para Krishtit. Në periudha të ndryshme të historisë së tij, Iraku ishte qendra e perandorive vendase Akadiane, Sumeriane, Asiriane dhe Babilonase. Ai ishte gjithashtu pjesë e perandorive Mediane, Akamenide, Helenistike, Parthiane, Sasanide, Romake, Rashidune, Emevive, Abaside, Mongole, Safavide, Afsharide dhe Osmane, si dhe nën kontrollin britanik si mandat nga Lidhja e Kombeve.
== Historia ==
=== Iraku i lashtë ===
Territori i Irakut shtrihet në [[Mesopotamia|Mesopotami]] që ky vend është një ndër civilizimet e para të rëndësishme të botës.Deri në shekullin VII para erës sonë Iraku ishte në duart e Sumerëve, Babilonëve, Asurëve, më pas edhe Perandorisë Persiane. Para Islamizmit të Irakut, Arabët krijuan shtetin e Mainit, Himjerit dhe Sebait. Iraku është pushtuar nga Muslimanët në vitin 637.Më vonë në kohën e [[Ali Ibn Ebi Talib|Ali Bin Ebu Talibit]] është bërë qendra e [[Islami]]t, dhe Kufa ka qenë kryeqytet.Lufta e Saffajinit që është bërë në mes të Hz.Aliut dhe Emevitëve ka qenë pikërisht mbrenda kufijëve të Irakut.Pas kësaj lufte vendi deri në ditët e sotme vazdhon me problemet sektare.Pas Emevitëve, Abbasitët e morrën kontrolliin e Irakut, ndërsa në vitin 1055 Iraku hyri nën sundimin e Selxhukëve.Prej vitit 1258 ka qenë nën sundimin Mongol.▼
=== Pushtimi osman ===
▲
Problemi sektar mes Sunnitëve dhe Shiitëve është krijuar dhe tepruar sidomos në kohën e shtetit të Safavive. Safavidët këtë ndarje kanë përdorur këtë ndarje si objekt i krijimit të qeverisë të tyre.Iraku gjatë gjithë historisë ka qenë vend për të cilën kanë luftuar Turqit e Anadollit të cilat ishin Sunnitë, dhe Turqit Iranian të cilat ishin Shiitë. Kjo luftë mbaron në vitin 1534 me pushtimin e Irakut nga [[Perandoria Osmane]].Administrimi Osman ka vazdhuar deri në vitin 1971.▼
▲Problemi sektar mes Sunnitëve dhe Shiitëve është krijuar dhe tepruar sidomos në kohën e shtetit të Safavive. Safavidët këtë ndarje kanë përdorur këtë ndarje si objekt i krijimit të qeverisë të tyre.Iraku gjatë gjithë historisë ka qenë vend për të cilën kanë luftuar Turqit e Anadollit të cilat ishin Sunnitë, dhe Turqit Iranian të cilat ishin Shiitë. Kjo luftë mbaron në vitin 1534 me pushtimin e Irakut nga [[Perandoria Osmane]]. Administrimi Osman ka
Pas humbjes së [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]], Anglezët pushtuan Irakun.Fillimisht Anglezët kërkuan të vetëadministrojnë Irakun por u ballafaquan me një rezistencë të madhe.Në Kryengritjet e bëra në Irak veqohet roli i popullatës shiite.Qyteti i Nexhefit ka qenë qendra e rezistencës.Në fund Anglezët e sollën Mbretin Fajsal(që rrjedh prej gjeneza e Muhammedit) në krye të Irakut. Me këtë vendim Anglezët synonin të jenë sundues në Irak dhe të mbushin zbrazëtinë e Khalifatit që mori fund me shuarjen e [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]].▼
▲Pas humbjes së [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]], Anglezët pushtuan Irakun. Fillimisht Anglezët kërkuan të vetëadministrojnë Irakun por u ballafaquan me një rezistencë të madhe. Në Kryengritjet e bëra në Irak
=== Mandati britanik dhe Mbretëria ===
Më 11 nëntor 1920 Iraku u bë një mandat i Lidhjes së Kombeve nën kontrollin britanik me emrin "Shteti i Irakut". Britanikët themeluan mbretin Hashemit, Faisal I i Irakut, i cili ishte dëbuar jashtë Sirisë nga francezët, që sundonin Sirinë. Gjithashtu, autoritetet britanike zgjodhën elita sunite arabe nga rajoni për emërimet në zyrat e qeverisë dhe ministrive.
Të ballafaquar me shpenzimet në rritje të madhe dhe e ndikuar nga protestat publike të heroit të luftës T.E. Lawrence në ''The Times'', Britania e zëvendësoi Arnold Wilson në tetor 1920 me komisionerin e ri Civil Sir Percy Cox. Cox arriti të shuante kryengritjen, por ishte gjithashtu përgjegjës për zbatimin e politikës fatale të bashkëpunimit të ngushtë me minoritetin sunit të Irakut. Institucioni i skllavërisë u hoq në vitin 1920.
Britania i dha pavarësinë Mbretërisë së Irakut në vitin 1932, në kërkesë të Mbretit Faisal, por mbajti bazat ushtarake dhe të drejtat e kalimit tranzit për forcat e tyre. Mbreti Ghazi sundoi si një figurë pas vdekjes së Mbretit Faisal-së në vitin 1933, i dobësuar nga tentativat për grushte ushtarake, deri në vdekjen e tij në 1939. Ghazi u pasua nga djali i tij i mitur, Faisal II. 'Abd el-Ilah shërbeu si Regent gjatë kohës kur Faisal II ishte i mitur.
Më 1 prill të vitit 1941, Rashid Ali al-Gaylani dhe anëtarët e organizatës "Sheshi i Artë" organizuan një grusht shteti dhe rrëzuan qeverinë e 'Abd el-Ilah. Gjatë Luftës Anglo-Irakian që pasoi, Mbretëria e Bashkuar pushtoi Irakun për shkak të frikës se qeveria e Rashid Aliut mund të priste furnizimet e naftës në vendet perëndimore për shkak të lidhjeve të tij me fuqitë e Boshtit. Lufta filloi më 2 maj dhe një armëpushim u nënshkrua 31 maj.
▲=== Periudha e Saddam Husseinit ===
Një pushtim ushtarak pasoi restaurimin e qeverisë së para grushtit të shtetit të monarkisë Hashemite. Pushtimi përfundoi më 26 tetor 1947. Sundimtarët gjatë pushtimit dhe më vonë të monarkisë Hashemite ishin Nuri as-Said, kryeministër autokratik, që sundoi në 1930-1932, dhe 'Abd el-Ilah, ish Regjenti, i cili shërbente tashmë si një këshilltar i mbretit Faisal II.
[[Skeda:Iraq,_Saddam_Hussein_(222).jpg|thumb|Saddam Husseini]]▼
===Republika dhe Iraku Ba'athist ===
Në 1958 një grusht shteti i njohur si Revolucioni i 14 Korrikut çoi në fundin e monarkisë. Gjeneral brigade Abd al-Karim Qasim mori pushtetin, por ai u rrëzua nga koloneli Abdul Salam Arif në një grusht shteti në shkurt 1963. Pas vdekjes së tij në vitin 1966 ai u pasua nga vëllai i tij, Abdul Rahman Arif, i cili u përmbys nga Partia Ba'ath në 1968. Ahmed Hassan al-Bekri u bë i pari President Ba'ath i Irakut, por pastaj lëvizja gradualisht erdhi nën kontrollin e gjeneralit [[Sadam Husein]], i cili mori presidencën dhe kontrollin e Këshillit të Komandës Revolucionare (KKR), pastaj trupin ekzekutiv suprem të Irakut, në korrik 1979.
Pas suksesit të Revolucionit Iranian të vitit 1979, Presidenti Sadam Huseini fillimisht përshëndeti rrëzimin e Shahut dhe kërkoi për të vendosur marrëdhënie të mira me qeverinë e re të [[Ajatollah Khomeini]]t. Megjithatë, Khomeini bëri thirrje hapur për përhapjen e Revolucionit Islamik në Irak, armatosjen e rebelëve shiitë dhe kurdë kundër regjimit të Sadamit dhe sponsorizoi tentativa për vrasje të zyrtarëve të lartë të Irakut. Pas muajve të sulmeve ndërkufitare mes dy vendeve, Sadam i shpalli luftë Iranit në shtator të vitit 1980, duke filluar e Luftën Iran-Irak (ose Lufta e Parë e Gjirit Persik). Iraku u tërhoq nga Irani në vitin 1982, dhe për gjashtë vitet e ardhshme Irani ishte në ofensivë. Lufta përfundoi në rrugë pa krye në vitin 1988 dhe kushtoi jetën e midis gjysmë milion dhe 1.5 milion njerëz. Në vitin 1981, avionët izraelitë bombarduan një reaktor irakian të testimit të materialeve bërthamore në Osirak dhe u kritikua gjerësisht në Kombet e Bashkuara. Iraku zhvilloi një luftë kimike kundër Iranit. Në fazat e fundit të Luftës Iran-Irak, regjimi diktatorial i Sadam Huseinit zhvilloi Fushatën El-Enfal, një fushatë gjenocidale që kishte në shënjestër kurdët e Irakut, dhe çoi në vrasjen e 50.000 - 100,000 civilëve.
[[Figura:بانو و کودک شهید حلبچهای.jpg|thumb|left|250px|Kurdë irakenë të vdekur në Halabxha në 1988, pas sulmit me gaz helmues.]]
Në gusht të vitit 1990, Iraku pushtoi dhe aneksoi [[Kuvajti]]n. Kjo më pas çoi në ndërhyrjen ushtarake të forcave të udhëhequra nga [[Shtetet e Bashkuara]] në Luftën e Parë e Gjirit. Forcat e koalicionit proceduan me një fushatë bombarduese me shënjestër objektivat ushtarake dhe pastaj filluan një sulm tokësor 100 orësh të gjatë kundër forcave irakiane në jug të Irakut dhe ato që kishin pushtuar Kuvajtin.
Forcat e armatosura të Irakut u shkatërruan gjatë luftës dhe menjëherë pas ajo përfundoi në vitin 1991, Shiat dhe kurdët irakianë kryen disa kryengritje kundër regjimit të Sadam Huseinit, por këto u shtypën me sukses duke përdorur forcat irakiane të sigurisë dhe armë kimike. Është vlerësuar se u vranë deri në 100.000 njerëz, duke përfshirë edhe shumë civilë. Gjatë kryengritjeve SHBA, Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Turqia, duke deklaruar autoritetin nën Rezolutën 688 të OKB-së, krijuan zonat jo-fluturimit mbi Irak për të mbrojtur popullatat kurde dhe shiite nga sulmet e avionëve të regjimit Huseinit (por jo helikopterëve).
Iraku u urdhërua për të shkatërruar armët e tij kimike dhe biologjike dhe e OKB-ja u përpoq për të detyruar qeverinë e Sadam Huseinit për tu çarmatosur dhe të binte dakord për një armëpushim duke vendosur sanksione shtesë ndaj vendit përveç sanksioneve fillestare të vendosura pas pushtimit të Kuvajtit Irakut. Dështimi i qeverisë irakiane për të rënë dakord për tu çarmatosur dhe për një armëpushim rezultoi në sanksione që mbetën në fuqi deri më 2003.
▲[[Skeda:Iraq,_Saddam_Hussein_(222).jpg|thumb|Saddam Husseini]]
== Politika ==
| |||