Aleksandër Xhuvani: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
Hatake (diskuto | kontribute)
No edit summary
Hatake (diskuto | kontribute)
No edit summary
Rreshti 1:
{{pa referenca}}
 
{{Leter Tabela Fillim}}
{{Letër portreti|boja="#E0E0E0"| Aleksander Xhuvani }}
Line 17 ⟶ 15:
{{Leter Tabela Fund}}
 
'''Aleksandër Xhuvani''' ([[Elbasani|Elbasan]], [[14 Mars|14 mars]] [[1880]] - [[Tiranë]], [[22 Nëntor|22 nëntor]] [[1961]]) ishte mësues, gjuhëtar, pedagog, tekstolog dhe një ndër studiuesit e shquar të gjuhës shqipe. Lindi në Elbasan, më 14 mars 1880 dhe vdiq në Tiranë, më 22 nëntor 1961.
 
== Jeta ==
 
Aleksandër Xhuvani lindi më 14 mars të vitit 1880 në Elbasan. Mësimet para i mori në vendlindje dhe në Çatillë, në Vilajetin e Manastirit. Studimet e larta i kreu në fakultetin e Filologjisë në Universitetin e [[Athina|Athinës]], 1903-'06. Në gusht të 1906 shkoi në [[Napoli]] ku u njoh me [[Luigj Gurakuqi|L. Gurakuqin]], dhe nisi të japë gjuhë shqipe në Shën Mitër Koronë. Me shpalljen e kushtetutës të Perandorisë Osmane kthehet në atdhe, 1908.
 
Mori pjesë në [[Kongresi i Elbasanit|Kongresin e Elbasanit]] (1909) dhe me hapjen e [[Shkolla Normale e Elbasanit|normales së Elbasanit]] qe mësues dhe më vonë drejtor i kësaj shkolle. Në këtë kohë ai iu fut punës për hartimin e tekstit shkollor të gramatikës shqipe. Shkolla Normale u mbyll pas ekspeditës ndëshkimore të Shefqet Turgut Pashës në verën e vitit 1910. Në këtë kohë, Xhuvani largohet për në [[Kairo]] ku formohet shoqëria bashkimi me dr. [[Mihal Turtulli|Mihal Turtullin]], inxh. [[Filip Shiroka|F. Shirokën]] dhe av. [[Andon Zako Çajupi|Çajupin]]<ref>[[Uran Asllani|Asllani U]]., ''Shqiptarët e Egjiptit dhe veprimtaria atdhetare e tyre'', [[Metropol (gazetë)|Metropol]]. - Nr. 706, 6 qershor, 2006, f. 16.</ref>. Emërohet redaktor i gazetës “Shkreptima”. Gazeta mbyllet në vitin 1911 dhe A.Xhuvani shkon në Aleksandri, ku emërohet si sekretar i shoqërisë “Vëllazëria”.
 
Kthehet në atdhe dhe riemërohet drejtor në Normale, më tej gjendet herëmbashere në Shkodër gjatë punimeve të [[Komisia Letrare Shqipe|KLSH]]. Në vitin 1918 është iniciator i krijimit të shoqërisë kulturore-letrare “Qarku letrar i Elbasanit”. Në verën e vitit 1920 ishte kryetar i Kongresit Arsimor të Lushnjës, që mori një sërë masash për organizimin e arsimit kombëtar dhe vendime për përcaktimin e terminologjisë shkollore. Gjatë viteve 1920-1922 punoi në Këshillin e Epërm Arsimor të Ministrisë së Arsimit. Kthehet drejtor i Normales në vitet 1922-1929. Në vitin 1929-1933 shkon sërish në Ministrinë e Arsimit dhe pas vitit 1933 deri në vitin 1938 ai drejton shkollën Normale të Elbasanit. Nga 1938 deri më 1940 e gjejmë sërish në Ministrinë e Arsimit.
 
Më tej kalon në Inspektorinë Qendrore, ku merret me përpilime tekstesh, shqyrtime dhe redaktime.
 
Me vdekjen e njërit prej djemve të tij, Ptolemeut, ia diktoi kahjen e pasluftës kur edhe vajzat i martohen me [[Ramiz Alia|Ramiz Alinë]] dhe [[Bilbil Klosi|Bilbil Klosin]]. Me marrjen e pushtetit nga partizanët u thirr në Ministrinë e Arsimit, ku nis nga puna për hartimin e teksteve dhe metodologjive të reja. Jo vetëm kaq, por u bë edhe anëtar i Komisionit Iniciator për formimin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Nga janari i vitit 1947 deri në shtator 1953 punon si shef i Seksionit të Gjuhësisë dhe e të Letërsisë të Institutit të Shkencave. Këtu organizon jetën shkencore dhe dha ndihmesë të madhe në përgatitjen e kuadrove, sidomos në fushën e shkencave filologjike. Deri në vitin 1957 ishte anëtar i Presidiumit të këtij instituti. Në vitin 1953 zhvillohet Konferenca e Ortografisë, e cila kodifikoi drejtshkrimin e shqipes. Në vitin 1954 nën kujdesin e profesor Xhuvanit u realizua hartimi i “Fjalorit të Gjuhës Shqipe”. Më 1945 ai zgjidhet përfaqësues i popullit në Asamblenë Kushtetuese dhe më pas deputet në të gjitha legjislaturat e Kuvendit Popullor<ref>Estrefi, D., [http://www.parlament.al/graphics/foto/Ligjv%EBn%EBsit%20Shqiptar%EB.pdf Ligjvënësit shqiptarë 1920-2005] - Kuvendi i Shqipërisë, Tiranë 2005.</ref>. Vdiq më 23 nëntor 1961.
 
== Veprimtaria ==
Më 1905, kur botoi artikullin e parë në revistën "[[Albania (revistë)|Albania]]" të [[Faik Konica|Faik Konicës]] e deri në fund të jetës, vijoi shkrimet publicistike, gjuhësore, pedagogjike dhe letrare. Për një farë kohe drejtoi organin e Elbasanit "Kopshti letrar"; më pas botoi shumë studime mbi veprat e letërsisë së viteve '30. La një trashëgim të çmuar veprash gjuhësore, pedagogjike, teoriko-letrare. Ndër veprat e tij me karakter pedagogjik, radhisim: "Libri i gjuhës shqipe" 1924; "Njohuritë e para të sintaksës shqipe" 1925; "Fillimet e pedagogjisë didaktike" 1926; "Pestaloci" 1927; "Fillime të stilistikës dhe të letërsisë së përgjithshme" (me [[Kostaq Cipo|Kostaq Cipon]]) 1930; "Fillimet e pedagogjisë 1933 etj<ref>Lleshi L., ''Aleksandër Xhuvani, arsimtari që iu përkushtua gjithë jetën gjuhës shqipe: familja Xhuvani, mes arsimit, artit, letërsisë e teologjisë'', [[Metropol (gazetë)|Metropol]]. - Nr. 1042, 12 maj, 2007, f. 18.</ref>. 
 
Përshtati “Historinë e Letërsisë Greke” për kurset e larta të liceut për vitin 1941, përpiloi Antologjinë e klasës së tretë të shkollave të mesme, më 1946 botoi biografi letrare, artikuj për vepra të autorëve arbëreshë si Rondinella, Gavril Dara i Riu. Ai kreu analiza të hollësishme, përktheu dhe përshtati krijime letrare si Jeta e Pirros etj. Dha ndihmesë për zhvillimin e arsimit (1946-1951), për organizimin e drejtimin e jetës shkencore si drejtues i seksionit të Gjuhës e të Letërsisë të Institutit të Studimeve të quajtur më vonë Instituti i Shkencave (janar 1947- shtator 1953).
 
AleksandërPunoi Xhuvanipër gjatënjësimin gjithëe jetësgjuhës bëriletrare luftë këmbëngulëse për pastërtinëfolur e gjuhës shqipeshkruar, për pasuriminnjë egjuhë sajletrare bazëpërbashkët për gjithë popullin shqiptar. Drejtoi veçorivehartimin e udhëzuesveligjevenjëpasnjëshëm drejtshkrimorë (1949, 1951, 1954, 1956) zgjëruan gjithnjë e karakterizojnë. Kyshumë karrethin qenëe filliçështjevekaçelën përshkruarrrugën tejembanëpër gjithë veprimtarinënjësimin e tijplotë prej lëvruesidrejtshkrimeve të gjuhës shqipe më vonë. Më 1956 botoi posaçërisht librin “Për pastërtinë e gjuhës shqipe”. Vetë ai kreu një punë me vlerë për pasurimin e gjuhës sonë letrare, sidomos për përpunimin e terminologjisë të mjaft degëve të dijes sidomos të gramatikës, të letërsisë dhe të shkencave pedagogjike. Ndihmoi shumë në veprimtarinë, që nisi të shtjellohet në vendin tonë pas çlirimit në fushën e terminologjisë, drejtoi punët e para që u bënë për terminologjinë shkollore. Shtjelloi dhe një veprimtari kërkimore të gjerë e të frytshme në fusha të ndryshme të gjuhës shqipe. Qe ndër studiuesit e parë të fjalëformimit, të morfologjisë e të sintaksës. Hartoi punime e studime për kategori e çështje të ndryshme të gramatikës. Mund të përmenden punimet për pjesoren e paskajoren, monografia “parafjalët”“Parafjalët”. Hartoi, në bashkëpunim me [[Eqrem Çabej|Eqrem Çabejin]] dy trajtesat “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe (1962), të cilët karakterizohen nga vështrimi i gjerë, sinkronik e diakronik, nga pasuria e madhe e të dhënave, e vëzhgimeve dhe e mendimeve që pasqyrojnë njohuritë e thella të Xhuvanit për leksikun e gjuhës shqipe e sidomos leksikun popullorëpopullor.
 
Qe njohësi më i mirë i visarit leksikor të gjuhës shqipe. Mblodhi me durim e pasion nga gjuha e popullit shumë fjalë e shprehje, të cilat u përpunuan pas vdekjes së tij në formë të një fjalori. Bëri një botim të dytë të sistemuar shkencërisht të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të [[Kostandin Kristoforidhi|K. Kristoforidhit]] (1961) dhe i dha këtij fjalori një jetë të re. Xhuvani dha një ndihmesë të vlefshme edhe për “Fjalorin e gjuhës shqipe” (1954). Një ndihmesë të mirë i ka dhënë leksikologjisë shqipe dhe teorisë e praktikës së leksikografisë sonë me shkrime e punime të ndryshme me artikuj e recensione, ndër të cilat mund të përmenden “Kritikë mbi fjalorë të shqipes” (1934) “Çështja e fjalorit të gjuhës shqipe” (1957). Në një sërë shkrimesh dha mendime me vlerë për çështje të gramatikës historike e të leksikologjisë historike të shqipes. Një ndihmesë të vyer u solli ai studimeve për letërsinë tonë, e sidomos për letërsinë e vjetër dhe arbëreshe me tekstet, antologjitë, artikujt e recensionet që botoi.
== Jetëshkrimi ==
 
Nëntëmbëdhjetë vite pas vdekjes, më 1980, u botua vëllimi i parë i “Veprave” të Aleksandër Xhuvanit me 6 vëllime, nën kujdesin e Akademisë së Shkencave. Ky libër është një nga literaturat më të vlefshme për këdo që merret me studimin e gjuhës shqipe.
Aleksandër Xhuvani lindi më 14 mars të vitit 1880 në Elbasan. Mësimet para i mori në vendlindje dhe në Cotil të Maqedonisë. Pastaj vazhdoi studimet e larta në Athinë, ku në vitin 1906 u diplomua për filologji. Për tri vjet qe mësues i gjuhës shqipe në Shën Mitër Koronë. Mori pjesë në Kongresin e Elbasanit (1909) dhe me hapjen e normales së Elbasanit qe mësues dhe më vonë drejtor i kësaj shkolle. Dha mësim në shkollën e parë të mesme kombëtare, në Normalen e Elbasanit (dhjetor 1909). Historia dhe përparimi i kësaj shkolle dhe ndihmesa e rëndësishme që i dha ajo ngritjes dhe zhvillimit të arsimit tonë janë të lidhura ngushtë me veprimtarinë që shtjelloi ai për periudha të gjata kohe si mësues dhe si drejtor i saj. Deri në [[Kongresi i Lushnjes|Kongresin e Lushnjes]], më 1920, Normalja e Elbasanit u mbyll dhe u hap 5 herë, si pasojë e represionit të pushtuesve xhonturq. A.Xhuvani ishte bërë i njohur , kur u mblodh [[Komisia Letrare Shqipe|KLSH]] me mbi më shumë se 30 artikuj e studime me karakter gjuhësor, pedagogjik e letrar që kishte botuar në gazetat dhe fletoret e kohës, si “Albania” e [[Faik Konica|F.Konicës]], “Shpnesa e Shqypnis” (Raguzë), “Kombi” (Boston), “Shkreptima”(Egjipt), ku në këtë organ qe edhe kryredaktor. Në jetën e tij kreu disa detyra të rëndësishme në fushën e arsimit. Krahas Xhuvanit, drejtorë të tjerë të kësaj shkolle kanë qenë [[Luigj Gurakuqi]] e Sali Ceka, ndërsa pedagogët e parë ishin [[Sotir Peçi|Sotir Peci]], Kostaq Cipo, Simon Shuteriqi, Kahreman Ylli, Qamil Guranjaku, etj. Por veçanërisht Xhuvani kreu një punë të madhe e shumë të vlefshme për krijimin e pasurimin e letërsisë mësimore, pajisi shkollën me një sërë tekstesh, të gjuhës, të letërsisë, të shkrimeve pedagogjike etj. Ai luftoi për një shkollë kombëtare e laike, për përmirësimin e vijueshëm dhe ngritjen e mëtejshme të saj.
<references />
Pas çlirimit, Aleksandri dha një ndihmesë të rëndësishme për zhvillimin e arsimit (1946-1951), për organizimin e drejtimin e jetës shkencore si drejtues i seksionit të Gjuhës e të Letërsisë të Institutit të Studimeve të quajtur më vonë Instituti i Shkencave (janar 1947- shtator 1953) si dhe anëtar i presidiumit të tij (1947-1957).
Krahas arsimit, fushë themelore e veprimtarisë së tij, qe gjuhësia. Shtjelloi një veprimtari sistematike, të shumanshme, të gjerë e të frytshme si lëvrues e studiues i gjuhës shqipe. Puna e tij shkencore u karakterizua nga një vështrim i qartë e objektiv i çështjeve, nga një njohje e gjerë e gjuhës shqipe, e strukturës gramatikore dhe leksikore të saj, nga lufta këmbëngulëse për një gjuhë shqipe sa më të pastër, të pasur e të paqortueshme, për të ngritur gjithnjë e më lart përpunimin e gjuhës letrare. Në vitin 1905 Xhuvani shkruante në një artikull të revistës “ALBANIA” të [[Faik Konica|Konicës]] se gjuha e vetme letrare duhet t’i ketë bazat në dialektin e toskërishtes. Atëherë ishte koha kur gjuha shqipe ishte në rrezik, dhe grekët e serbët nxitonin që të hapnin shkolla të huaja në tokat shqiptare. Qëllimi i kësaj ideje të Xhuvanit sipas tij ishte “shpëtimi i kombit”, pra të njehsohej gjuha letrare. Ndoshta arsyeja që ka ndikuar që Xhuvani të mbështetej te toskërishtja, sipas një studiuesi është se jugu i Shqipërisë ishte disi më i zhvilluar dhe njerëzit më të etur për të lexuar, ndryshe nga veriu. Edhe më pas, Xhuvani luftoi e punoi për njehsimin e gjuhës letrare të folur e të shkruar, për një gjuhë letrare të përbashkët për gjithë popullin shqiptar. Drejtoi hartimin e udhëzuesve të njëpasnjëshëm drejtshkrimorë (1949, 1951, 1954, 1956) që zgjeruan gjithnjë e më shumë rrethin e çështjeve që çelën rrugën për njehsimin e plotë të drejtshkrimeve të gjuhës shqipe më vonë.
Aleksandër Xhuvani gjatë gjithë jetës bëri luftë këmbëngulëse për pastërtinë e gjuhës shqipe, për pasurimin e saj në bazë të veçorive e të ligjeve që e karakterizojnë. Ky ka qenë filli që ka përshkruar tejembanë gjithë veprimtarinë e tij prej lëvruesi të gjuhës shqipe. Më 1956 botoi posaçërisht librin “Për pastërtinë e gjuhës shqipe”. Vetë ai kreu një punë me vlerë për pasurimin e gjuhës sonë letrare, sidomos për përpunimin e terminologjisë të mjaft degëve të dijes sidomos të gramatikës, të letërsisë dhe të shkencave pedagogjike. Ndihmoi shumë në veprimtarinë, që nisi të shtjellohet në vendin tonë pas çlirimit në fushën e terminologjisë, drejtoi punët e para që u bënë për terminologjinë shkollore. Shtjelloi dhe një veprimtari kërkimore të gjerë e të frytshme në fusha të ndryshme të gjuhës shqipe. Qe ndër studiuesit e parë të fjalëformimit, të morfologjisë e të sintaksës. Hartoi punime e studime për kategori e çështje të ndryshme të gramatikës. Mund të përmenden punimet për pjesoren e paskajoren, monografia “parafjalët”. Hartoi, në bashkëpunim me Eqrem Çabejin dy trajtesat “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe (1962), të cilët karakterizohen nga vështrimi i gjerë, sinkronik e diakronik, nga pasuria e madhe e të dhënave, e vëzhgimeve dhe e mendimeve që pasqyrojnë njohuritë e thella të Xhuvanit për leksikun e gjuhës shqipe e sidomos leksikun popullorë.
Qe njohësi më i mirë i visarit leksikor të gjuhës shqipe. Mblodhi me durim e pasion nga gjuha e popullit shumë fjalë e shprehje, të cilat u përpunuan pas vdekjes së tij në formë të një fjalori. Bëri një botim të dytë të sistemuar shkencërisht të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të K. Kristoforidhit (1961) dhe i dha këtij fjalori një jetë të re. Xhuvani dha një ndihmesë të vlefshme edhe për “Fjalorin e gjuhës shqipe” (1954). Një ndihmesë të mirë i ka dhënë leksikologjisë shqipe dhe teorisë e praktikës së leksikografisë sonë me shkrime e punime të ndryshme me artikuj e recensione, ndër të cilat mund të përmenden “Kritikë mbi fjalorë të shqipes” (1934) “Çështja e fjalorit të gjuhës shqipe” (1957). Në një sërë shkrimesh dha mendime me vlerë për çështje të gramatikës historike e të leksikologjisë historike të shqipes. Një ndihmesë të vyer u solli ai studimeve për letërsinë tonë, e sidomos për letërsinë e vjetër dhe arbëreshe me tekstet, antologjitë, artikujt e recensionet që botoi.
Aleksandër Xhuvani punoi tërë jetën me dashuri e këmbëngulje për mëkëmbjen e përparimin e arsimit kombëtar, për lëvrimin e gjuhës shqipe, për kulturën shqiptare. Ai vazhdoi të mbetet një figurë e rëndësishme edhe më pas duke u zgjedhur anëtar i Asamblesë Kushtetuese (dhjetor 1945), më tej deputet i Kuvendit Popullor në një sërë legjislaturash, dhe deri në fund të jetës ai ishte nënkryetar i presidiumit të Kuvendit Popullor. Ai u nda nga jeta në vitin 1961 dhe 19 vite më pas, pra më 1980, u botua vëllimi i parë i “Veprave” të Aleksandër Xhuvanit me 6 vëllime, nën kujdesin e Akademisë së Shkencave. Ky libër është një nga literaturat më të vlefshme për këdo që merret me studimin e gjuhës shqipe.
 
[[Kategoria:Biografi shqiptarësh]]