Kristo Luarasi: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
No edit summary
Hatake (diskuto | kontribute)
No edit summary
Rreshti 1:
'''Kristo Luarasi''' ([[Luaras]], [[15 Dhjetor|15 dhjetor]] 1875 - Tiranë, [[8 korrik]] [[1934]]) ose ''Kristo Papa Stefan Kici'' qe botues dhe veprimtar i çështjes shqiptare.
'''Kristo Luarasi''' veprimtari i shquar i Rilindjes, njëri nga themeluesit e shtypshkronjës "[[Mbrothësia]]", ku shtypeshin librat shqip, i cili u angazhua në luftë kundër pushtuesit turk me çetat e [[Bajo Topulli|Bajo]] dhe [[Çerçiz Topulli]]t, ishte pjesëmarrës në kryengritjen e përgjithshme të 1909-1912, si dhe dha një ndihmesë të madhe për përgatitjen dhe zhvillimin e Kuvendit Kombëtar të Vlorës. Vdiq më [[8 korrik]] [[1934]].
 
== Jeta ==
Kristo P. Luarasi lindi në vitin 1875 në fshatin Luaras te Kolonjës nga një familje e cila i rezistone dhunës se feudaleve te vendit. Mësimet e para i kreu në shkollën fillore te vendlindjes dhe i vazhdoi në shkollën e Hotovës, ku kish mësuar dhe Petro Nini Luarasi. Kristoja, veprimtarinë e tij patriotike e filloi në një periudhe te vështire, kur sulltan Hamiti i II-te kishte ngritur një regjim terrori politik grabitjesh sistematike. Ky sundimtar i egër, duke vazhduar politike përça e sundo, përdorte kundër shqiptareve ideologjinë islame, nxiste përçarjen fetare, krahinore dhe ndërsente një popull kundër një populli tjetër.
Kristo Luarasi lindi në vitin 1875 në fshatin Luaras te [[Kolonjë|Kolonjës]], i biri i Papa Stefanit prej të cilit nxuri [[Gjuha shqipe|shqipen]]. Nxuri në shkollën e [[Hotovë|Hotovës]], ku i dha mësim [[Petro Nini Luarasi]]. Si shumë bashkëkrahinar të tij vajti në mërgim, dhe posaçërisht në [[Rumania|Rumani]], u vendos në [[Bukureshti|Bukuresht]] ku lëvizja çlirimtare e shqiptare po ecte përpara me botimin e librave në gjuhën amtare. Kristoja hyri në shkollën që kish hapur në Bukuresht atdhetari [[Nikolla Naço]]; njëkohësisht ai mësonte në një shtypshkronjë rumune mjeshtërinë e tipografit. Punon për traktatin teologjiko-filozofik, ''Fletore e Bektashinjet'' të [[Naim Frashëri|Naimit]]<ref name=":0">Bica L., ''Kristo Luarasi dhe Frashërllinjtë, ''[[Tema (gazetë)|Tema]]. - Nr. 2510, 8 nëntor, 2008, f. 22 - 23.</ref>.
 
Nga viti 1896 bashkë me [[Kosta Jani Trebicka|Kosta Jani Trebickën]] shkoi në [[Bullgaria|Bullgari]] dhe u vendos në [[Sofje]], ku shqiptarët e mërguar në këtë qytet me 1893 kishin themeluar shoqërinë “Dëshira” e cila, si edhe shoqëritë e tjera te mërgimit, zhvillonte një veprimtari kulturore me qëllime te qarta politike. Me ndërhyrjen e kryetarit të shoqatës, Dhimitër Mole, Kristua punoi në shtypshkronjën e shtetit me të mbërritur. Shoqata më ngriti 1896-en një shtypshkronjë te thjeshte, pas ca kohe Jani u tërhoq, u mor me punë te tjera, prandaj shtypshkronjën te cilës i vuri emrin kuptimplotë “Mbrothësia” e mbajti vetë Kristo Luarasi.
Në kushtet e robërisë turke, aktivistet e lëvizjes çlirimtare me shume përpjekje arritën te hapnin disa shkolla në gjuhen amtare, te cilat me përjekjet e njëpasnjëshme te Petro Nini Luarasit filluan te funksionojnë në vitin shkollor 1892 në Luaras, Gostivisht, Rehove, Vodice, Selenice e Pishës dhe Treske. Kristoja shërbeu si mësues për dy vjet në fshatin e tij, Luaras. Për mbarëvajtjen e shkollës mbante lidhje me shkollën shqipe te djemve dhe te vajzave në Korçe.
 
Shtypshkronja “Mbrothësia” shtypi abetare, gramatika, libra te këndimit dhe te shkencave. Kristo së bashku me Kostën dhe Mithat bej Frashërin arriti të botojë ''Ditërëfenjës''-in ose ''Kalendarin Kombiar ''që u botua përvit me ndonjë shkëputje prej 1897 gjer më 1928. Shtypshkronja pati meritë për përhapjen e letrave shqipe dhe botimin e 37 vëllimeve që nga [[vëllezërit Frashëri]], kristomatitë e përgatitura nga [[Gjergj Qiriazi]], "Valët e Detit" te [[Spiro Dine|Spiro Dines]], [[Said Najdeni|Hoxhë Vokës]], etj. Në vitin 1899 Kristo P. Luarasi, sipas porosise që kishte marre edhe nga kryesia e shoqërisë “Dëshira” u nis për në Shqipëri, Kalabri e Siçili tek arbëreshët e Italisë<ref name=":0" />, Stamboll, për t'u takuar me vëllezërit Frashëri. Qëllimi i këtij udhëtimi ishte që duke u vënë në kontakt me rilindasit më të shquar të kohës të hartonin një program te përbashkët për botimin e librave te tyre në shtypshkronjën “Mbrothësia” me alfabetin e Stambollit. Pasi u kthye në Sofje, me 23 shtator 1900, ai i dërgoi një letër përkrahësit dhe mësuesit te tij në Bukuresht, Nikolla Naços, ku, si përshkruan përipecitë e udhëtimit gjatë te cilit ai ishte i pajisur me tri pasaporta të rreme për t'u shpëtuar ndjekjeve që autoritetet turke u bënin te gjithë atyre që lëviznin me botime shqipe në duar, ndër te tjera, nënvizon se për mbarëvajtjen e përhapjes e kulturës dhe të librit shqip shihet i nevojshëm krijimi sa më parë i një “shoqërie për shkollat dhe i një shoqërie për të shtypur librat”. Ndërkohe [[Shahin bej Kolonja]] ndodhet në Sofje, dhe, pas punës përgatitore për grumbullimin e lëndes, me [[1 nëntor]] [[1901]], në shtypshkronjën “Mbrothësia” u shtyp numri i parë i gazetës "[[Drita (gazetë)|Drita]]" me ndihmën austro-hungareze<ref>Özdalga E., ''Late Ottoman Society: The Intellectual Legacy'' (I ed.). Routledge. fq. 294, 315–317. ISBN 978-0415665445.</ref>, të cilën e botoi prej 1901 deri më 1908. Abetaret e [[Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip|Shoqërisë së Stambollës]] u ribotuan dendur për t'u shpërndarë n'atdhe U martua në vitin 1904 me Polikseni Dhespotin nga Lunxhëria që ishte mësuesja e pare e shkollës se pare te vashave në Korçë. Pati tre djem dhe një vajzë. Më i madhi [[Thoma Luarasi|Thomai]] që pat mbaruar shkollën për diplomaci, Skënderi që mbaroi shkollën për inxhinier-arkitekt dhe Theodhorin i cili punoi për gjithë kohën në shtypshkronjë te cilën e administroi edhe pas vdekjes së Kristos, si dhe vajzën Margarita.
Politika diskriminuese e qeverise se Stambollit me ”sulltanin gjakatar”, siç e quanin rilindasit, [[Abdyl Hamiti]]n në krye, i mbylli këto shkolla. Në kushtet e asaj robërie te egër fshataret detyroheshin te merrnin rrugën e mërgimit. Midis atyre ka qene edhe Kristoja, i cili shkoi në Rumani, u vendos në Bukuresht ku lëvizja çlirimtare e shqiptare po ecte përpara me botimin e librave në gjuhen amtare, me popullarizimin e aspiratave te drejta te popullit shqiptar në arenën ndërkombëtare, etj. Kristoja hyri në shkollën që kish hapur në Bukuresht, demokrati i shquar i lëvizjes çlirimtare [[Nikolla Naço]] ; njëkohësisht ai mësonte në një shtypshkronje rumune mjeshtërinë e tipografit. Aty nga viti 1896, Kristoja bashkë me Kosta Jani Trebicken, shkoi në Bullgari dhe u vendos në Sofje, ku shqiptaret e mërguar në ketë qytet me 1893 kishin themeluar shoqërinë “Dëshira” e cila, si edhe shoqëritë e tjera te mërgimit, zhvillonte një veprimtari kulturore me qëllime te qarta politike. Kristoja me Kosta Jani Trebicken, me frymën e parimit te zgjimit tone kombëtar, ngritën me 1896-en një shtypshkronje te thjeshte, pas ca kohe Jani u tërhoq, u mor me punë te tjera, prandaj shtypshkronjën te cilës i vuri emrin kuptimplote “Mbrothësia” e mbajti vete Kristo Luarasi. Në periudhën e rritjes se lëvizjes çlirimtare te shpalljes se pavarësisë se Shqipërisë dhe te luftës se popullit çlirimtar për mbrojtjen e pavarësisë dhe te vendosjes se një rendi demokratik, Kristo Luarasi ka bere një punë shume te dobishme kryesisht me anën e botimit te veprave te rëndësishme në gjuhen amtare dhe te teksteve shkollore. Shtypshkronja “Mbrothësia” shtypi abetare, gramatika, libra te këndimit dhe te shkencave. Atje u ribotuan një sere veprash te shkruara nga rilindasit tanë si ato te vëllezërve Frasheri, kristomatite e përgatitura nga Gjergj Qiriazi, Valet e Detit te Spiro Dinës. Shënojmë se vepra Valet e Detit është një botim i rëndësishëm i folklorit shqiptar në periudhën e rilindjes tone kombëtare. Gjate shume viteve Kristo Luarasi dërgonte qindra libra te botuara në shtypshkronjën e tij “Mbrothësia” kudo që te mundëte në Shqipëri dhe në kolonitë shqiptare te mërgimit. Një pjesë e mire prej tyre, sidomos abetaret, jepen darovisht, pakot i dërgonte me anën e postes dhe me anën e qiraxhinjve, duke i shoqëruar me letra në te cilat shprehej fryma optimiste, vlera e shkrimeve shqip, lufta për mbarëvajtjen e vendit.
 
Duke u kthyer nga një udhëtim në Manastir e në Selanik i dërgoi “Pleqërisë së shoqërisë Bashkimi” në Bukuresht me 22 gusht 1908 ku në mes te tjerash shkruante: ”... Qëllimi ynë është tani që të vete në Selanik, sëbashku me shtypshkronjën.” Synimi kryesise se shoqërisë “Dëshira” si edhe i botuesit e drejtuesit te “Mbrothësisë” Kristo P. Luarasi ishte që arma e fuqishme e botimeve në gjuhën shqipe të ndikonte në mënyre sa më të fortë në lartësimin e ndjenjës kombëtare. Për ketë arsye u vendos transferimi i shtypshkronjës nga Sofja në qytetin e Selanikut, i cili ishte në atë kohë jo vetëm një qendër e rëndësishme e perandorisë turke po edhe një qendër e madhe e grumbullit të shqiptarëve kalimtarë, nëpunës e ushtrues mjeshtërish te ndryshme. Më 1908 Shahini u zgjodh deputet në Mexhlisin Osman, duke hequr kështu dorë nga gazeta, vendin e të cilës e zuri "''Liri e Cqipεrisε" ''numrat e së cilës dolën në fillim në Sofje e mandej në Selanik 1911-'15.
Në vitin 1897 filloi te botohej në shtypshkronjën “Mbrothësia”, Kalendari Kombiar në te cilën bashkëpunonte edhe vete Kristoja. Motoja e kalendarit ka qene kjo :
 
Më 3 nëntor 1911 në Sofje gjehet [[Fan Noli]], i ftuar nga kolonia shqiptare me nisëm të Kristos, ku ai mbajti dy mesha në gjuhën shqipe. Sinodi i popullit bullgar vuri në dispozicion te tij kishën “Sveti Spas”. Vizitoi shtypshkronjën “Mbrothësia” dhe shtëpinë e Kristos.
:Besa, shpresa, dashuria,
:Ato pra na lartësojnë,
:Përçarja dhe marrëzia,
:Na po shtrojnë dhe na mjerojnë.
 
Në vitin 1922 Kristoja u transferua familjarisht dhe me te gjithë shtypshkronjën në [[Tiranë]] ku vazhdoi punën e tij te mëparshme. Ai vdiq me 7 korrik 1934 në Tirane. Në vitin 1937 Theodhori që administronte shtypshkronjën i ndërroi emrin asaj duke ia kthyer në shtëpia botuese “Kristo Luarasi”. Kështu ajo vazhdoi deri në vitin 1947 kur u shtetëzua pa asnjë shpërblim nga qeveria komuniste e asaj kohe.
Pjesa me e madhe e atyre që shkruanin në “Kalendarin Kombiar” ishin aktiviste te lëvizjes çlirimtare dhe luftëtare te progresit shoqëror si Asdreni, Jani Vruho, Zisi Ziko, Petro Nini Luarasi, Mihal Grameno, Hil Mosi, Loni Logori, Milo Duçi, Josif Bageri, Spiro Dine, Stefan Kondillari etj.
 
== Mirënjohje ==
Në ketë bashkëpunonin edhe arbëreshe midis te cilëve përmendim Agostino Ribekon, Guidera Trifonion, etj. ”Kalendarin Kombiar” e merrnin edhe albanologet te vendeve te ndryshëm te Evropës : albanologu i dëgjuar H. Pedersen ka botuar në ketë kalendar një artikull me titull “Kombet e vegjël dhe gjuhësia”. Në shtypshkronjën “Mbrothësia” botohej edhe gazeta “Drita” me drejtues Shahin Kolonja, e cila ka pasur karakter te theksuar antiturk dhe demokratik. Faqet e kësaj gazete ishin te hapura për te gjithë ata që shkruanin për luftën e popujve për demokraci, për liri, për marrëdhënie vëllazërore. Në “Drita” janë botuar edhe shkrime letrare, atje doli për here te pare novela e Mihal Gramenos “Oxhaku”.
* Nëntor 1962, dekortë me Urdhrin për Veprimtari Patriotike të Klasit të II-të, ndërsa të shoqes po të njëjtin por të Klasit të III-të<ref name=":0" />.
* Nëntor 1992 u dekorua sërish me Urdhrin për Veprimtari Patriotike te Klasit të I-rë.
* Emrin e tij e mban sot në qytetin e Tiranës një rrugë.
* Në vitin 2011 iu dha titulli Qytetar Nderi i qytetit te Ersekës.
 
== Burime ==
Kristo Luarasi, duke pasur bashkëpunëtore dhe një radhe anëtaresh te shoqërisë “Dëshira” filloi te botonte në Sofje gazetën “Liria e Shqipërisë” në programin e se cilës midis te tjerave thuhej : "Do te veprojmë me mish e me shpirt duke përhapur diturinë dhe ndjenjat kombëtare mbi kombin tone te dashur që te shpëtoje nga padija dhe nga errësira". Kjo gazete filloi te botohej rregullisht në mars te vitit 1911 gjer në 1916 dhe jo rregullisht në vitet 1916-1917. Kolonat e saj përmbanin artikuj te përgatirur nga demokratet shqiptare te mërguar në vise te ndryshme te Evropës dhe te Amerikës, nga arbëreshe te Italisë e te tjerë. Midis këtyre që shkruanin në ketë gazete përmendim Asdrenin, Luigj Gurakuqin, Jani Vruhon, Adem Zhgaben, Zisi Zikon, Hil Mosin, Aleksandër Xhuvanin, Agostin Ribekon etj. Gazeta godiste parësinë indiferente për fatin e popullit shqiptar. Në artikullin me titull “Thika hariu gjer në palce”, botuar me 7 korrik 1911 duke sulmuar pangopësinë e pashallarëve, arkondëve shqiptare për pasuri midis te tjera shkruante : "Vegjëlia në Shqipëri kuptoi fare mire se parësia nuk ka dashur kurrë te mirën e vendit dhe te kombit, ata janë bere pashallarë për te rrjepur vegjëlinë, për te blere çifliqe dhe vegjëlia te jene pa buke e lakuriq.
<references />[[Kategoria:Biografi shqiptarësh]]
 
Kristo Luarasi e përshëndeti me entusiazem ardhjen e Fan Nolit në 3 nëntor 1911, te këtij demokrati revolucionar që erdhi në Sofje me ftese te vete Kristos ku ai mbajti dy mesha në gjuhen shqipe. Sinodhi i popullit bullgar vuri në dispozicion te tij kishën “Sveti Spas”. Me ketë rast Fan Noli mbajti përpara shqiptareve te Sofjes një konference te gjate ku u tregoi shqiptareve se ishin në prag te çlirimit kombëtar. Ai vizitoi tipografinë “Mbrothësia” dhe shtëpinë e Kristos.
 
U martua në vitin 1904 me Polikseni Dhespotin nga Lunxhëria e Gjirokastrës që ishte mësuesja e pare e shkollës se pare te vashave në Korçe. Gjate gjithë jetës ajo ka qene një bashkëpunëtore e ngushte e Kristos në punët e tipografisë duke u marre gjerësisht me korrektimin e librave që shtypeshin. Prej saj ai pati tri djem dhe një vajzë. Me i madhi Thomai që pat mbaruar shkollën për diplomaci, Skënderi që mbaroi shkollën për inxhinier- arkitekt dhe Theodhorin i cili punoi për gjithë kohen në shtypshkronje te cilën e administroi edhe pas vdekjes se Kristos, si dhe vajzën Margarita.
 
Në vitin 1922 Kristoja u transferua familjarisht dhe me te gjithë shtypshkronjën në Tirane ku vazhdoi punën e tij te mëparshme. Ai vdiq me 7 korrik 1934 në Tirane. Në vitin 1937 Theodhori që administronte shtypshkronjën i ndërroi emrin asaj duke ia kthyer në shtëpia botuese “Kristo Luarasi”. Kështu ajo vazhdoi deri në vitin 1947 kur u shtetëzua pa asnjë shpërblim nga qeveria komuniste e asaj kohe.
 
Kristo P. Luarasi ishte një nga rilindasit e fundit te Shqipërisë për nga koha, por kulmor për nga rëndësia.
 
Detyrat epokale, që iu shtruan rilindjes kombëtare për ti zgjidhur e obliguan moralisht, shpirtërisht dhe materialisht Kristo Luarasin me shokët e tij te luftonin gjithë jetën në mërgim dhe në atdhe për ti realizuar ato angazhime atdhetare. Kristo Luarasi ishte një personalitet poliedrik kombëtar, iluminist, që shkruajti, botoi dhe përhapi me guxim mençuri dhe kurajo idetë me përparimtare te asaj kohe në te cilën ai jetoi. Jo vetëm kaq, por ai ishte edhe realizuesi praktik, luftëtar i zbatimit te atyre ideve edhe në atdheun e tij te zaptuar dhe shume te rrezikuar në fillimet e shekullit te XX. Jeta dhe vepra e Kristo Luarasit është bere njësh me historinë e shtypit shqiptar te rilindjes kombëtare në përgjithësi dhe në Bullgari në veçanti, duke filluar që nga viti 1897. Kontributi i tij në gazetarinë shqiptare dhe sidomos te asaj, në kolonitë shqiptare në Bullgari, ka qene me gjere se ajo e gazetave dhe revistave që ai drejtoi dhe botoi. Për te mos e zgjatur shume mund te themi se Kristo P. Luarasi është një nga figurat kryesore te lëvizjes kombëtare, është një nga 28 atdhetaret me te shquar te rilindjes kombëtare, siç ka theksuar Fan S. Noli, duke u radhitur kështu se bashku me Naum Veqilharxhin, Vaso Pashen, Hoxhe Tahsinin, Konstandin Kristoforidhin, vëllezërit Frasheri, Faik Konicen, Jani Vreton, Jani Vruhon etj.
 
Për te gjithë këto merita që u mundova ti rreshtoj shkurtimisht dhe shume te tjera te pacituara, në nëntor te vitit 1962 Kristo Luarasi u dekorua me urdhrin për veprimtari patriotike te klasit te II-te.
 
Tridhjete me vone në nëntor 1992 u dekorua serish me urdhrin për veprimtari patriotike te klasit te I-re.
 
Emrin e tij e mban sot në qytetin e Tiranes një rrugë që përjetëson kështu emrin e Kristo Luarasit.
 
Në vitin 2011 iu dha titulli Qytetar Nderi i qytetit te Ersekës.
 
Në nipërit dhe mbesat e tij jemi krenare për atë ç’ka Kristo Luarasi ka bere për popullin dhe atdheun tone.
 
Shtesa bere nga nipi i tij, Kristaq Theodhor Luarasi.
 
SHTËPIA E PARE BOTUESE SHQIPTARE “MBROTHËSIA”
 
Një dite vjeshte te vitit 1894, kur në shkollën shqipe te Luarasit te Kolonjës mësuesi 15-vjeçar Kristo P. Luarasi po u lexonte nxënësve te tij vargjet e Naimit nga “Bagëti e Bujqësia”, në fshat u përhap si rrufe lajmi se për shkak te mungesave e te mjeteve financiare, si dhe te pengesave e vështirësive që nxirrnin qeveria turke dhe ajo greke, do te mbylleshin te gjitha shkollat shqipe te fshatrave te Kolonjës. Për sa kohe e deri kur asnjë nuk e dinte. Një gjë vetëm u be qarte për te gjithë ; kundër atyre që do te vazhdonin te jepnin mësim në gjuhen shqipe, do te merreshin masat me te renda.
 
Nxënësit, shume prej te cilëve edhe moshatar me te, u ndanë me lot në sy me mësuesin e tyre dhe u kthyen neper shtëpi me trastën kraheqafe, ku ruanin si sytë e ballit ato libra te para shkollore te shtypyra me 1000 mundime në shtypshkronjën e kolonisë shqiptare te Bukureshtit.
 
Ndoshta ai nuk do te kthehej me në mes tyre por vargjet e Naimit dhe veprat e shume shkrimtareve te tjerë rilindas do t’u binin përsëri në dore nxeneve pas disa vitesh. Dhe në ato libra do te gjenin edhe një pjesë te punës se mësuesit te tyre.
 
Për mësuesin e ri qëndrimi në fshat pas mbylljes se shkollës ishte i rrezikshëm; ose do te tërhiqej krejtësisht nga veprimtaria arsimore, ose, e kundërta, do te ndiqej nga autoritetet turke dhe nga kisha greke. Rruga me e këshillueshme që ajo e mërgimit jashtë atdheut.
 
Me rekomandimin e patriotit dhe mësuesit te palodhur te shqipes, Petro Nini Luarasit, i cili do te kujdesej deri në fund për te ardhmen e mësuesve te përgatitur prej tij dhe me këshillimin e patrioteve V. Kosturi O. Pojani e Th. Marko anëtare te shoqërisë kombëtare në Korçë. Kristo P. Luarasi u nis për në Rumani, pranë Nikolla Nacos, kryetari shoqërisë “Drita” në Bukuresht, i cili botonte në atë kohe edhe gazetën “Shqiptari”.
 
Në fillim ai u ofrua te japë mësim në shkollën shqipe që Nikolla Nacoja kishte hapur për fëmijët shqiptare te kolonisë. Në te njëjtën kohe ai u fut te punoje pa shpërblim si ndihmës, pranë një shtypshkronje rumune dhe me vone në atë te shoqërisë “Drita” te Bukureshtit.
 
Jemi në periudhën kur veprimtaria patriotike e shoqërisë “Drita”, me botimet e librave në gjuhen shqipe, kishte filluar te përhapej në te gjitha vendet ku kishin emigruar shqiptaret. Ideja e madhe rilindasve për përhapjen dhe lulëzimin e gjuhës e te kulturës me ane te botimeve në shtypshkronjat shqipe, e rrëmbeu tipografin e ri që përpiqej te behej sa me shpejt i vlefshëm për ti shërbyer këtij qëllimi.
 
Në ketë kohe, në vitin 1896, Kristo P. Luarasi u njoh me rrethet shqiptare te Bukureshtit me njërin nga përfaqësuesit te shoqërisë “Dëshira” te Sofjes, patriotin Koste Jani Tebicken, kjo njohje shënoi gjithashtu një kthese vendimtare në jetën e tij me fillimin e një punë te çmuar e te nderuar për botimet tona te ardhshme.
 
Kolonia shqiptare e Sofjes gjate kësaj periudhe ishte zmadhuar mjaft me emigrante te rinj. Kështu që nevoja për një organ në gjuhen shqipe, dhe sidomos krijimi i mundësive për hapjen edhe në atë qytet te një shtypshkronje shqiptare i kishte preokupuar prej kohesh qarqet patriotike te kohës. Koste Jani Trebicka, që interesohej në mënyre te veçante për ketë problem, gjeti te ky djalosh i ri njeriun e përshtatshëm për botimet e mëvonshme shqipe në Sofje. Kështu në vitin 1896, i pajisur me njohurite tipografike te nevojshme, Kristo P. Luarasi u nis për Sofje sebashku me Koste Jani Trebicken.
 
Aty, me ndërhyrjen e kryetarit te shoqërisë dëshira, Dhimiter Moles filloi përkohësisht punën pranë shtypshkronjes se shtetit. Një vit me vone me ndihmën e shoqërisë “Dëshira” dhe te patrioteve te tjerë Kosta J. Trebicka dhe Kristo P. Luarasi hapen shtypshkronjën e pare shqipe në koloninë shqiptare te Sofjes në rrugën “Vitosha”, se cilës i vunë emrin “Mbrothësia”.
 
Në fillim shtypshkronja që e thjeshte, e pajisur me një pedaline, me disa kasa germash te derdhura apostafat sipas alfabetit te Stambollit dhe me disa te tjera greke e turke.
 
Puna e pare që u krye në ketë shtypshkronje që “Ditërrëfenjësi (kalendari shqip) për motin 1897”, lënda e te cilit u përgatit në kujdesin e Kosta J. Trebickes nga shoqëria “Dëshira” dhe u radhit nga K. P Luarasi.
 
Ky kalendar përmbante pjesë patriotike, vjersha, proverbe etj, te shkruara në pjesën me te madhe nga K. J Trebica dhe nga autore te tjerë shqiptare me banim në Sofje. Ai u prit ngrohtësisht nga rrethet e ndryshme shqiptare brenda dhe jashtë kolonisë.
<!-- wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww -->
Por shtypshkronja e re kishte nevoje për lende shqiptare. Qëllimi shoqërisë “Dëshira”, - megjithëse shtypshkronja nuk varej drejtperdrejt prej saj, - ishte që ta shndërronte ketë në një vater te përhapjes dhe te shpërndarjes se librit shqip në atdhe dhe jashtë tij, në kolonitë e largëta. Shtypshkronja “Mbrothësia” do te kthehej kështu në shtëpinë e pare botuese shqiptare.
 
Në vitin 1899 Kristo P. Luarasi, sipas porosise që kishte marre edhe nga kryesia e shoqërisë “Dëshira” u nis për në Stamboll, për tu takuar me vëllezërit Frasheri. Qëllimi i këtij udhëtimi ishte që duke u vene në kontakt me rilindasit me te shquar te kohës te hartonin një program te përbashkët për botimin e librave te tyre në shtypshkronjën “Mbrothësia” me alfabetin e Stambollit.
 
Në bisedat që pati me Naimin, në te cilat mori pjesë edhe Shahin Kolonja, një ndër figurat me te shquara te publicistikes shqiptare te kohës, u arrit në përfundimin se libri shqip, për t’u shërbyer masave te gjera duhej te lexohej prej tyre. Dy ishin përfitimet : se pari, botimi në seri i librave te letërsisë se re shqiptare dhe se dyti, përhapja dhe propagandimi i alfabetit te Stambollit, që ishte përqafuar në atë kohe nga pjesa me e madhe e shqiptareve dhe që përdorej edhe në botimet e shoqërisë “Dëshira” te Bukureshtit.
 
Ky takim zhvillohej pothuaj kur në Bruksel po në vitin 1899, Faik Konica me pseudonimin Trank Spirobeg, botonte gazetën shqipe “Albania e vogël” me një alfabet krejt te ndryshëm nga ai i Stambollit dhe që sillte përçarje në drejtim te shkrimit te gjuhës shqipe.
 
Naim Frasheri, duke u ankuar për ketë veprim te botimeve te Faik Konices, i cili dukej se i kishte dhëne premtimin Portes se Larte për ti prishur shkollat shqipe e për ti shkatërruar me alfabete te tjera botimet shqipe, shpreh me duf kundër tij në letrën dërguar Murat Toptanit nga Stambolli me 8 Janar 1899, ku, në mes te tjerash shkruan :
 
Sa poshtërsi është për njeriun te behet vegel e armiqve për kater-pese para që do te fitoje, duke pranuar që te shpartallohet ekzistenca e tashme dhe e ardhme e Kombit (AQSH, Fondi S. Frasheri, dosja nr. 5, dok. 1).
 
Në takimet e tij në Stamboll, Kristo P. Luarasi u mor vesh edhe me Shahin Kolonjen, i cili do te shkonte se shpejti në Sofje për te nxjerre një gazete shqipe.
 
Gjate rrugës se kthimit Kristo P. Luarasi, në te mire te botimeve shqipe, shkoi në Korçë, ku u takua me anëtaret e Komitetit te Fshehte ; në Itali’ ku ra në kontakt me shkrimtare patriote arbëreshe dhe se fundmi, në Shkodër, me dashamires te botimeve shqipe te cilët i vuri në dijeni mbi aktivitetin që do te kryente shtypshkronja “Mbrothësia”, si edhe për botimin e afërt te gazetës “Drita” nen drejtimin e Shahin Kolonjës.
 
Pasi u kthye në Sofje, me 23 shtator 1900, ai i dërgoi një letër përkrahësit dhe mësuesit te tij në Bukuresht, Nikolla Nacos, ku, si përshkruan përipecite e udhëtimit gjate te cilit ai ishte i pajisur me tri pasaporta te rreme për tu shpëtuar ndjekjeve që autoritetet turke u bënin te gjithë atyre që lëviznin me botime shqipe në duar, ndër te tjera, nenvizon se për mbarëvajtjen e përhapjes e kulturës dhe te librit shqip shihet i nevojshëm krijimi sa me pare i një “shoqërie për shkollat dhe i një shoqërie për te shtypur librat”, ndërkohe Shahin Kolonja ndodhet në Sofje, dhe, pas punës përgatitore për grumbullimin e lendes, me [[1 nëntor]] [[1901]], në shtypshkronjën “Mbrothësia” u shtyp numri i pare i gazetës “Drita” me kater faqe, në gjuhen shqipe, me alfabetin e Stambollit. Në te njëjtën kohe, përveç kalendarit që ishte vendosur te shtypej vit për vit me plotësimin dhe me makineri te tjera te nevojshme, nisen te botohen po me ketë alfabet edhe vepra te tjera, si “Shqipëria ç’është, ç’ka qene dhe ç’do te behet” (në gjuhen shqipe, turqishte e greqishte), drama “Besa”, “Beje te mirën e hidhe në det”, “Prishja e hormoves”, përkthimi në shqip i “Vilhelm Telit” etj, duke e çuar kështu në 25 numrin e veprave te botuara me alfabetin e Stambollit deri në mbledhjen e kongresit te Manastirit.
 
Me botimet e saj, me lidhjen që arriti te krijoje në Shqipëri e jashtë në kolonitë, “Mbrothësia” nuk mbeti vetëm një qendër e thjeshte punë dhe shtëpie botuese e librit shqip letrar e shkollor, por u be edhe një vater e veprimtarisë patriotike e shqiptareve te mërguar. Në kthinat e saj te vogla mblidhesin shpesh koke me koke edhe patriotet, luftëtaret e shquar te lirisë, si Cerciz Topulli, Mihal Gramenoja, Dhimiter Moleja, Bajo Topulli, Shahin Kolonja etj, se bashku me Kristo P. Luarasi, i cili, me largimin nga shtypshkronja te K. J Trebickes kishte mbetur mbareshtruesi dhe drejtuesi i saj kryesor.
 
Veprimtaria e “Mbrothesise” po behej kështu çdo dite e me e gjere. Botimet e saj shkonin në te kater anët ku gjendeshin shqiptare. Aty gjeten strehe edhe botimet e atyre organeve te kolonive te tjera që nuk mund tu besoheshin shtypshkronjave te huaja për karakterin e theksuar politik antiturk. Te tilla qene “Gazeta Shkopi”, që përgatitej në Kajro, “Kalendari i Soknise Diija”, që e drejtonte Hil Mosi në Vjene, etj.
 
Çështja e botimeve shqipe, sidomos në kohen e shpalljes se Kushtetutes nga ana e Turqve te Rinj, si mjet propagande jo vetëm për gjuhen e kulturën, por edhe si kushtrim për liri, fillon t’i preokupoje çdo dite e me shume qarqet shqiptare në mërgim. Ky preokupim pasqyrohet edhe në letren që K. P Luarasi, duke u kthyer nga një udhëtim në Manastir e në Selanik i dërgoi “Pleqerise se shoqërisë Bashkimi” në Bukuresht me 22 gusht 1908 ku në mes te tjerash shkruante : ”Tashti duhen çelur shkolla, duhen shtypyr libra e ditare. Duhet ndricuar e qyteteruar kombi. Duhen punëtore. Te korrurit është shume, po punëtoret janë te paket. Qëllimi ynë është tani që te vete në Selanik, sebashku me shtypshkronjën.”
 
Synimi kryesise se shoqërisë “Dëshira” si edhe i botuesit e drejtuesit te “Mbrothesise” Kristo P. Luarasi ishte që arma e fuqishme e botimeve në gjuhen shqipe te ndikonte në mënyre sa me te forte në lartësimin e ndjenjes kombëtare. Për ketë arsye u vendos transferimi i shtypshkronjes nga Sofja në qytetin e Selanikut, i cili ishte në atë kohe jo vetëm një qendër e rëndësishme e perandorisë turke po edhe një qendër e madhe e grumbullit te shqiptareve kalimtare, nëpunës e ushtrues mjeshtërish te ndryshme.
 
Vendosja e “Mbrothesise” në Selanik dhe fillimi i botimeve në gjuhen shqipe atje kishin edhe përfitime te tjera. Duke qene me afër Shqipërisë botimet e saj mund te depërtonin me lehte dhe me shpejt në atdhe dhe, në mënyre te posaçme, tekstet shkollore për te cilat ndihej nevoje e madhe. Në prag te largimit te “Mbrothesise” nga Sofja, duke iu përgjigjur thirrjes për ti shërbyer çështjes se idese se çlirimit kombëtar në kolonitë e tjera, Shahin Kolonja e la drejtimin e gazetës “Drita” e cila u mbyll. Vendin e saj e zuri gazeta “Liria”, numrat e pare te se cilës dolen në Sofje dhe me vone në Selanik.
 
Fill pas Kongresit te Manastirit, në rrugën “Carshi bashi Myshir sokak” te Selanikut “Mbrothësia” nisi përsëri veprimtarinë e saj, duke shtypyr e botuar libra, gazeta, revista, tekste shkollore etj si : “Bagëti e Bujqësi”, “Memedheu”, “Dashuria e memedheut”, “Erveheja”, “Abetare toskerisht”, “Abetare gegerisht” etj, te cilat në mënyrat nga me te ndryshmet u shpërndane në atdhe dhe në kolonitë shqiptare.
 
Në vitin 1910, për tu ardhur në ndihme shkollave shqipe që po hapeshin në krahinen e Kosovës, “Mbrothësia” shtypi dhe dërgoi, pa pagese, dhjetemije abetare. Në ketë periudhe librat nuk shiteshin. Ato i shpërndaheshin falas popullsisë, si mjet propagandues për gjuhen e çlirimin kombëtar, ndërsa për mbajtjen e shtypshkronjes përdorëshin ndihmat e qarqeve te ndryshme patriotike.
 
Një rol te rëndësishëm në popullarizimin e histories se kombit shqiptar luajti edhe botimi i një sere kartolinash me pamje te ilustruara nga vendi ynë, si : Mirditasit falen me njëri-tjetrin, Qyteti i Shkodrës, Dodona, Orkester shqipe në Vlore, Djemte e shpatit në shkollën shqipe etj. Lëvizjes shqiptare dhe botimeve shqip organet qytetare turke u bënin një lufte te ashper, te përgjithshme dhe te vazhdueshme. Dergimi në Shqipëri i librave shqip e i revistave që shtypeshin jashtë, përbenin një krim te rende, që denohej ashper.
 
Duke folur për veprimtarinë e gjalle e te guximshme, që zhvilluan rilindasit tanë, ndër te cilët edhe Kristo P. Luarasi, në lemin e përhapjes se arsimit dhe te kulturës, krahas luftës se armatosur, në festimet e 50-vjetorit te shpalljes se pavarësisë në Vlore me 28 nëntor 1962 nga oratore te ndryshëm te asaj kohe u theksua se : Në kushtet e terrorit otoman nuk ishte e lehte te beje atë punë që bene patriotet tanë : te shkruaje, te shtypje dhe te dërgoje në Shqipëri mijëra abetare e libra te tjera.
 
Kesaj dhune e këtij persekutimi te vazhdueshëm nuk do ti shmangej as shtypshkronja “Mbrothësia” e cila në saj te ndihmes se dhëne nga një shqiptar që punonte si roje në konsullaten franceze te Selanikut i shpetoi bastisjes nga agjentet e policisë duke mundur te largoje nga shtypshkronja librat dhe korrespedencen me patriotet shqiptare. Megjithatë në vitin 1911 Kristo P. Luarasi u detyrua te largohet nga Selaniku bashkë me familjen dhe me shtypshkronjën e te kthehet serish në Sofje ku aktiviteti i saj nisi normalisht. Me miratimin e shoqërisë “Dëshira” në vitin 1911 nisi te botohej gazeta “Liria e Shqipërisë”, drejtor e botues i se cilës që Kristo P. Luarasi. Në kryeartikullin e pare te kësaj gazete lexojmë këto radhe :
 
Do te veprojmë me mish e me shpirt duke përhapur diturinë e ndjenjat kombëtare mbi kombin tone te dashur, që te shpëtoje nga padija e errësira.
 
Gjate aktivitetit te saj jashtë atdheut përreth 23 vjet shtypshkronja “Mbrothësia” botoi rreth 150 tituj librash shkollore, te letërsisë artistike etj, në fillim me alfabetin e Stambollit dhe, pas vitit 1908, me atë te Kongresit te Manastirit, duke i bere kështu një shërbim te madh çështjes se përhapjes te arsimit, te kulturës dhe te ideve te çlirimit kombëtar.
 
Në vitin 1921 Kristo P. Luarasi u kthye në atdhe sebashku me shtypshkronjën dhe familjen e tij dhe u vendos në Tirane.
 
Kristo P. Luarasi ndërroi jete, në Tirane, me 7 korrik 1934 pas se cilës la një trashëgimi te pashlyeshme e punë vetmohuese për atdheun.
 
Pas vdekjes se tij administrimin e shtypshkronje e vazhdoi i biri, Theodhori i cili e fuqizoi me shume shtypshkronjën me pajisje e makineri te kohës duke rritur numrin e librave te botuar, me libra shkollore, artistiko-letrare te autoreve shqiptare e te huaj. Pas kësaj shtypshkronja “Mbrothësia” ndërroi emër duke u bere ”Shtepia botuese Kristo Luarasi” dhe e tille vazhdoi deri në shtetezimin e saj në vitin 1947 nga qeveria komuniste e asaj kohe. Shtepia në te cilën ishte vendosur kjo shtypshkronje, ndodhet sot në rrugën e “Kavajes” ngjitur me kishën katolike, por fatkeqësisht pa asnjë pllake përkujtimore për qenien dhe veprimtarinë e saj.
 
Kristaq Theodhor Luarasi
 
{{biografi-cung}}
 
[[Kategoria:Biografi shqiptarësh]]
[[Kategoria:atdhetarë shqiptarë]]