Peshkopia: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
→Kultura: VËSHTRIME ESTETIKE RRETH ALEGORISË DIBRANE |
|||
Rreshti 133:
Gjithashtu kjo qender shquhet edhe per akrobatet e saj te talentuar me ne krye mjeshtrin Agron Strazimiri te cilet i kane sjelle publikut dibran nder vite emocione te bukura .Theksohet prania e tyre ne nje emision talentesh te zhvilluar ne Shqipëri i quajtur "Ti vlen",ne te cilin keto talente me konkurimin e tyre arriten deri ne finalen e programit.Gjithashtu ne kete qender kulturore per femijet eshte edhe nje grup vallesh .Por ne kete qender zhvillohen edhe kurse pa pagese per femijet te ambiciuar pas Matematikes Letersise Gjuheve te huaja etj. me profesionistë si Bashkim Hoxha,Hysni Loka etj.Ne Peshkopi përvec Qendres Kulturore te Femijve drejtues te mirnjohur te te ciles kane qene Hamit Lumi dhe Surja Stafa funksionon edhe Qendra Kulturore e drejtuar nga Veli Vranici dhe jane te njohura aktivitetet e kesaj qendre si 'Oda Dibrane' etj
VËSHTRIME ESTETIKE RRETH ALEGORISË DIBRANE
Dibra është krahina verilindore e atdheut tonë, që
shtrihet në të dyja anët e Drinit të Zi. I gjithë terreni i Dibrës është i
pasur me alegori, por dendësia e tyre nuk është kudo e njëllojtë. Kryesisht
ndeshen në Qidhën, në Dardhë, në Reç, në Luzni, në Katër Grykë, në Grykën e Vogël.
Bartësit e tregimeve alegorike ishin kryesisht pleq,
por këtu nuk përjashtohen moshat e reja. Midis tyre shquheshin disa
individualitete të spikatura, si përçues të përvojës së përbashkët, të cilët
kishin një reporter më të pasur meseleshë dhe që ishin më të mprehtë e më të stërvitur
për t’i improvizuar dhe shpjeguar ato, Në përgjithësi bartësit e tyre ishin
njerëz të pshkolluar, por me aftësi ligjëruese. Midis tyre kishte disa të paktë
që ishin bërë vërtetë profesionistë në tregimin, shpjegimin, krijimin e
meseleve. Ata nuk bënin ndonjë punë tjetër veçse shkonin nga oda në odë, nga
mexhlisi në mexhlis, nga kuvendi në kuvend, në dasma e hidhërime, kurdo e kudo,
dhe kryesonin muhabetin, duke aktivizuar meseletë e vjetra dhe duke improvizuar
të reja. Në zhvillimin e pasurimin e meseleve rol të madh kanë lojtur odat
dibrane, gjithmonë ta hapura për mikun dhe shtegtarin. Në to biseda gjallërohej
me forma metaforike. Meseletë i edukonin njerëzit, veçanërisht brezin e ri, me
tradita atdhetare dhe me virtyte të larta morale: me dashurinë për kombin dhe
atdheun, për lirinë, demokracinë, me dashurinë për gjuhën dhe kulturën kombëtare.
Ato mprehnin gjykmin dhe zhvillonin mendimin e pavarur, shprehësine e të
folurit me nëntekst të fuqishëm dhe me ngarkesë emocionale, përsoson kulturën e
parashtrimin të mendimeve. Tematika e tregimeve alegorike është shumë e gjerë
dhe e larmishme, po thuaj nuk ka sferë të jetës që ato nuk rrokin. Në të spikat
sidomos tematika e pasur shoqërore, preken të gjitha llojet e marrëdhënieve
midis grupeve dhe shtresave të ndryshme, duke zbritur deri tek marrëdhëniet
familjare midis burrit dhe gruas, vjehrrës dhe nuses, babës e birit. Të pasura
dhe me nivel të lartë janë edhe ato tregime që pasqyrojnë problem të mprehta
politike, ato që pasqyrojnë marrëdhënie ekonomike, paraqesin shtypjen dhe
shfrytëzimin e njerëzve të thjeshtë, mënyrat e shkatërrimit ekonomik të
fshatrave të varfër, proceset e diferencimit ekonomik, antagonizmin shoqëror. Në
mjaft prej tyre trajtohen problem estetike dhe morale, si: vendin që ze e
drejta dhe e padrejta në shoqëri, e bukura dhe e shëmtuara, tragjikja dhe
komikja etj.
Tregimet alegorike ishin pjesë përbërëse e jetës së
popullit. Në to nuk kishte asgjë artificiale. Populli mblidhej për të zgjedhur
problemet të rëndësishme ose në gëzime e jo thjesht për të treguar mesele. Ato
hynin në bisedë në mënyrë të natyrshmë. Treguesit e tyre ishin mjeshtër për të
gjetur çastin kur duhej përdorur meseleja. Biseda në odat dibrane bëhej e
ngadaltë. Njerëzit i linin rradhë njëri-tjetrit. Ai që e merrte fjalën dëgjohej
me vëmendje dhe respect. Ndërprerja e bisedës, me përjashtim të ndonjë replike
të shkurtër, nuk pëlqehej. Debati ishte i fortë dhe për probleme të rëndëishme,
por ai nuk bëhej i hapur. Me karakterin alegorik dhe urtësinë e tyre mesletë
ishin edhe shprehje e vetëpërmbajtjes dhe e drejtpeshimit shpirtëror te
popullit në raste konfliktesh dhe situatash të vështira.
Përqasja e asaj që thuhej në mesele me atë që duhej
nënkuptuar, duhej të ishte e plotë, e përkryer por jo e hapur. Populli nuk i
lejonte banalitetet dhe vulgaritetet. Në asnjërën prej mesleve nuk kishte
fryerje të drejpërdrejta, sado qe domethënia e tyre mund të ishte shumë therëse.
Nuk lejohej veçanërisht fyerja e mikut gjë që vështrohej si shkelje e rëndë e
traditës dhe e normave kanunore
Meseletë mund të ishin fragmentare në një bisedë.
Tregohej një prej tyre dhe, kur s’gjente përgjigje, nuk vazhdohej më me to. Por
meseletë nuk mund të vazhdonin edhe për një kohë të gjatë në bisedë. Në këto
rastë ato përdoreshin si kompozime alegorike, si një e tërë që nuk ndahet dot.
Për të krijuar një ide po japim një kompozim alegorik, zhvilluar në një odë
dibrane. Bëhej fjalë për ti rënë armikut. Disa ishin për kryengritje të
armatosur. Kishte dhe prej tyre që predikonin frymën e nënshtrimit, duke
argumentuar se një luftë në ato rrethana, do të sillte rrjedhoja më të rënda për
popullin. Kompozimi algorik fillon me një sulm kundër këtyre njerëzve. Meseleja
e parë sjell mesazhin se ishin këputur të gjitha urat e pajtimit me armikun. Po
citoj :
“Një herë nji njeriu i merr zoti ment e bani mik gjarpnin. Çdo ditë i çonte
atij nji kupë me tamël dhe merrte prej tij nji napoleon flori. Nji ditë njeni
nga djemtë e këtij burri kalon andej ku rrinte gjarpni. I bije me nji gur dhe i
këput bishtin. Djali vdes se gjarpni e çuk atë në gisht. I ati varros djalin
ene i shkon gjarpnit me kupën me tamël. Sa del gjarpni, burri i bije me gur në
kokë. Kur gjarpni ishte tue cof, i thotë burrit:
-Si, ti nuk po e ruan miqësine?!
Burri i thotë: Bishti jot i pre, djali im në dhe, ska miqësi ndër ne!”
Njëri nga ata që predikonin nënshtrimet ndaj armikut, tregoi këtë mesele si përgjigje
të asaj që u tha më lartë:
“Njëhërë një njeri merr spatën, e hip në një arrë. Fillon me e pre atë degë ku
kishte vu kamët. Kalon andej nji katunar i veti, po nuk i thotë puna e mbarë!
Ki që po priste degën, i tha:
-Pse nuk po me thue puna e mbarë!
-Po ti nuk po ban punë të mbarë, -ia pret tjetri. –Me punën që po ban, ti ke për
t’thy qafën!”
Nënteksti besoj është i qarte dhe përgjigja erdhi pa vonesë:
“Nji herë një pashë turk u vu në krye të një ushtrie dhe u nis për në luftë. Ra
poshtë në një prrue dhe aty gjen një mullixhi. I tha:
-Bre, sa rahat je ti këtu!
-Mos u tall me mua or Pashë, -ia kthen mullixhiu, -Unë nuk jam pashë si ti e
nuk kam si me qenë rahat!
-Si të duesh i ndrrojmë teshat: unë bahem mullixhi, ti banu pashë.
Mullixhiu nuk e zgjati, u vesh si pashë dhe i priu ushtrisë. Lufta u ndez mu në
kodër. Nuk shkoi shumë dhe mullixhiut i bie nji plum mu në kapak të kresë.
Shtrihet sa gjatë gjanë për tokë. U vra pasha- thane oficerët e tjerë, e menjhërë
banë me za doktorin.
Ky erdhi sa çel e mshel sajt dhe iu afrua Pashës ene e pa me kujdes.
-Nuk i ka prek plumi në tru, -tha.
Mullixhiu ngriti pak kryet ene tha:
-Po si kishte me prek në tru?! Po të kasha tru, kisha nejt në mulli, e nuk
kisha ardh këtu!”
Komenti besoj është i tepërt, përgjigjet janë të qëlluara dhe kompozimi
alegorik ruan tërësinë dhe logjikën e vet.
Për nga lënda me të cilën ndërtohen, tregimet alegorike i kemi prej dy tipesh.
Tipi i parë e merr lëndën nga folklori. Në të shfrytëzohen legjendat, fabulat,
anektodat, përrallat, lojrat problemore, nganjëherë edhe proverbat. Lënda
folklorike, përveç vlerave të mirfillta që ka, në mesele merr vlera të tjera,
ajo bëhet alegorike. Po lënda folklorike i nënshtrohet procesit të përpunimit
dhe të përshtatjes. Kjo është një punë shumë e ndërlikuar. Që një anektodë, të
kthehet në trego, alegorik, kërkohet mjeshtri e lartë. Po japim një shembull,
duke treguar së pari, rrethanat:
Një herë një valle burrash ishte mbledhur për të sheshuar një mosmarrëveshje
midis dy fshatarëve. Për këtë qëllim aty kishte shkuar dhe një qeveritar, i
cili nga padituria, në vend që të shuante zjarrin, i hidhte atij benzin. Ky
qeveritar “nxirret jashte loje” me këtë
anektodë:
<nowiki> </nowiki>“Vjehrra i tha të resë: -Dil e
shiko përjashta si është havaja. Nusja del, shef ene ktheht mrena. –Ha, sit u
duk havaja?- e pyet vjehrra?-nusja i përgjigjet:”Sun e mora vesh a ishte
kthjelltë a vranë, se nuk më lanë pejkat e shajut me pa!”
Siç shikohet, nga anektoda nga mbetur vetëm tipari kryesor I këtij zhanri si një
tregim I shkurtër realist me përmbajtje humoristike që kritikon një dukuri. Për
t’u kthyer në tregim alegorik, ajo I është nënshtruar procesit të përpunimit
dhe të përshtatjes, që shfaqet me këtë dukuri: Ajo ka fituar karakterin
alegorik të përdorimit, aftësinë për t’u ndërtuar në bisedë dhe funksionin e
veçantë në të, domosdoshmërinë e përshtatjes me rrethana të caktuara duke përcjellë
mesazhin e denigrimit të njeriut të paaftë që merr përsipër të bëjë diçka që
nuk munda ta bëjë.
<nowiki> </nowiki>Pak a shumë këtij përpunimi
dhe kësaj përshtatje i nënshtrohen edhe llojet e tjera folklorike kur vihen në
shërbim të tregimeve alegorike
<nowiki> </nowiki>Tipi i dytë i tregimeve
alegorike është ai që e merr lëndën nga aktualiteti. Lënda e këtij tipi do më
shumë mjeshtri për t’u ndërsuazuar në tregim alegorik, sepse ajo mund të merret
si një bisedë krejt e zakonshme. Në këto raste nuk ka rëndësi vetëm krijimi i
rrethanave, njohja e problemeve qe shtrohen në bisedë, por edhe njohja e mirë e
të pranishmëve, madje jo vetëm e tyre, por edhe e pjestarëve të tjerë të
familjes. Rol të veçantë luan disponimi i bashkëbiseduesve, afria apo acarimi
midis tyre, mënyrat që përdorin për t’i zgjidhur mosmarrëveshjet. Meseleja
duhet treguar vetëm kur të krijohet hapësira e nevojshme. Lidhja e asaj që
thuhet, me atë që duhet nënkuptuar, duhet të jetë e plotë dhe e përkryer. Një
shembull: Në një pikë të bisedës njëri nga të pranishmit i drejtohet tjetrit me
emër dhe i thotë:
-Or Gani, kur po vija këtu se si më shkuan sytë nga shpia jote e vuna re si
njani oxhak nuk e hiqte mirë tymin.
-Po, -iu përgjigj Ganiu, -Bash njashtu asht, por e kam fajin vet, se atij
oxhaku ja kam lan mangut punën.
<nowiki> </nowiki>Kjo bisedë do të merrej sikur vërtetë
ishte fjala për oxhakun, po të mos ishin krijuar ato që ne i quajme “rrethana”
dhe që në rastin konkret kanë këto përbërës: a) biseda bëhej për sjelljen dhe
edukimin e fëmijëve me norma të shëndosha morale; b) ai qe foli e njihte mirë
Ganiun, njihte edhe djemtë e tij, njëri prej të cilëve ishte dembel dhe me vese
<nowiki>;</nowiki>c) ishte disponimi i Ganiut për të thithur meselenë dhe për ta mos keqkuptuar
atë; d)ishte disponimi i vallëve të burrave që të kritikonin dukuritë negative
pa përmendur emra konkretë. Pa të gjitja këto, fjalët që u thanë, nuk do të
merrnin vlerat alegorike, madje nuk do të kishin kuptim as të thuheshin.
<nowiki> </nowiki>Po meseletë e këtij tipi janë,
si të thuash, shumë tekanjoze. Ato në mjaft raste nuk duan shumë hapësirë për
tu ndërkallur ndërkallur në bisedë.
<nowiki> </nowiki>Në odat dibrane burrat rrinin këmbëkryq,
pa u mbështetur, me qëndrim dinjitoz. Kjo ishte shenjë culture në të ndenjur
dhe respect për të gjithë vallen e burrave. Një qëndrim i shkujdesur nuk do të
tolerohej dhe me ndonjë rast, si ky që do të tregojmë, mund të quhej fyes dhe
mund të bëhej object kritike. Njeri prej të pranishmëve i drejtohet të zotit të
konakut e i thotë:
<nowiki> </nowiki>“Or Xhemë, kur po vija këtu, pashë
se njeni nga mullarët e barit të ishte rrëzue e të kishte ra për toke”.
<nowiki> </nowiki>“Po, - u përgjigj Xhema. – Mund të
ketë ra vërtetë, se bar ka pas shumë dhe druni mullarit ka qenë i dobët. Po do
t’i vejë nja dy shtaga dhe do ta ngrejë prapa siç ka qenë”.
<nowiki> </nowiki>Siç kuptohet, mullari i barit
ishte burri i shtrirë “sa gjërë e gjatë”. Këto lloj meseleshë nganjëherë bëheshin
burim acarimesh. Zakonisht pranohej loja dhe konfrontimi shmangej. Duke qenë se
meseletë nuk janë vetëm mjet komunikimi, por edhe art, pranohet karakteri
figurative i tyre dhe secili përpiqet të mos bëhet objekt i goditjes së tyre.
<nowiki> </nowiki>Për nga ndërtimi tregimet alegorike
karakterizohen nga elemente të larmshiëm të komikës. Në to kemi ironinë e lehtë
dhe sarkazmën e hidhur, të qeshurën e përmbajtur dhe të përqeshurën therëse,
gazin e trishtuar dhe humorin e këndshëm. Prandaj në mjaft tregime alegorike
pas forcës fshihet dobësia, pas mençurisë budallallëku, pas diturisë-injoranca,
pas humanizmit-brutaliteti, pas parrullave demokratike-mjetet e diktaturës.
<nowiki> </nowiki>Tregimet alegorike dibrane kanë
vlera të mëdha gjuhësore. Në to fjala përdoret me kursim të madh. Figuracioni është
i pasur dhe nuk lidhet thjesht me përdorimin e figurave, por me konceptimin
figurative. Dialogu është i shkathët, i kursyer, i zhdërvjellët. Mendimi është
i ngjeshur, narracioni i vrullshëm dhe ka mjaft gjetje poetike. Brenda këtij
zhanri janë kristalizuar disa modele gjuhësore që kanë ardhur duke u ngulitur e
formësuar e janë kthyer kështu në një gjuhë specifike të meseleve. Dallojmë
qartë klishetë: “Na ishte nji herë… “Nji herë e nji kohë…”, Ai i tha…”. Në
meseletë nuk ka fjali ndërmjetëse pothuaj fare. Aty dallohet qartë kush flet.
Populli donte të ishte plotësisht i kuptueshëm dhe për këtë i bënte të gjitha përgatitjet.
Tregimet alegorike kanë një rëndësi shumë të madhe për pasurimin e gjuhës
letrare kombëtare.
<nowiki> </nowiki>Tregimet alegorike dibrane nuk janë
një zhanër i fosilizuar. Ato bëjnë një jetë të gjallë edhe në kohën tonë.
Zhvillohen duke iu përshtatur realitetit dhe fitojnë fryme bashkëkohorë. Këtë e
dëshmojnë krijimet e këtyre pesëdhjetëvjeçarëve të fundit. Tregimi alegorik në
rrugën e tij të zhvillimit fiton tipare të reja për të përvetësuar artistikisht
dukuri të kohës sonë. Arti i meseleve është treguar mjaft aktiv në luftë kundër
veseve të ndryshme shoqërore, por ai ka vepruar edhe ndaj problemeve të mprehta
politike. Sistemi totalitar në Shqipëri është vënë shumë herë në shënjestër të
këtij arti të madh, duke përthithur sidomos lëndën që vinte nga folklori,
kryesisht nga anektodat, që qenë të shumta kundër këtij sistemi. Kur në vendet
e Evropës Lidnore filluan proceset e ndryshimeve të mëdha dhe R. Alia
deklaronte se Shqipëria nuk ishte as Lindje, as Perëndim, shumë njerëz shtronin
pyetjen: Po në Shqipëri a do të ndodhin të njëjtat procese. Populli me artin e
tij të meseleve në një odë dibrane dha përgjigjen: “Po, do të ndodhin! Këtë e
tha me tregimin alegorik të poshtëshënuar i cili që atëherë sillte mesazhin se
komunizmi kishte ngordhur:
<nowiki> </nowiki>“Nji herë një pasanik, kur bani me i
çue bagëtinë në bjeshkë, për një maz e porositi në mënyrë të veçantë çobanin,
madje e kërcënoi tue i thanë: “Po ma gjeti gja mazin, ma mirë mos eja në shtëpi.
Erdhe e më thae se ka cofë mazi, kam me ta këput kryet!”Për fat të keq të çobanit,
nuk shkuan shumë ditë dhe mazi u rrëzue në nji krisë kepi dhe theu qafën.
Çobani ra në hall: si t’ja thoshte këtë të zotit. Mendo e mendo, e ma në fund e
gjeti. Shkoi dhe i tha kështu: “Mazi i zotnisë sate ka nji javë që i ka kthyer
patkonjtë nga dielli”. Si, paska cofë mazi”-bërtiti i zoti. Po çobani iu përgjigj
i qetë: “Se ka cofë mazi pot thue ti, unë them se ai i ka kthye patkonjtë nga
dielli”.
Nga të gjitha këto që thamë, nxjerrim disa përfundime:
1. Tregimet alegorike dibrane kanë lindur në kushte të caktuara historike shoqërore,
duke u bërë shprehëse e idealeve demokratike e përparimtare të popullit tonë.
2. Ato kanë shprehur mençurinë dhe filozofinë e popullit, shijen dhe ndjenjën e
tij estetike.
3. Tregimet alegorike dibrane janë një zhanër me shumë vlera positive në
thesarin e kultrës sonë popullore, prej të cilit mund të pasurohet kultura jonë
kombëtare.
== Galeria ==
<galeri>
| |||