Kopenhaga: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
v Reverted 1 edit by Bimihaliti (talk) identified as vandalism to last revision by Aeternus. (TW) |
No edit summary |
||
Rreshti 67:
[[Skeda:Copenhagen Det kongelige Teater 2002.jpg|thumb|Kopenhagë: Teatri mbretëror]]
'''Kopenhaga''' Kopenhagë, danisht: ''København'' është kryeqyteti i Danimarkës dhe qyteti më i populluar i saj, me një popullsi urbane prej 1
E themeluar si një fshat peshkimi Viking në shekullin X, Kopenhageni u bë kryeqyteti i Danimarkës në fillim të shekullit të 15-të. Gjatë shekullit të 17, nën mbretërimin e Kristianit IV, ajo u zhvillua në një qendër të rëndësishme rajonale, duke konsoliduar pozicionin e saj si kryeqytet i Danimarkës dhe Norvegjisë me institucionet e saj, të mbrojtjes dhe të forcave të armatosura. Pas pasojave të murtajës dhe zjarreve në shekullin XVIII, qyteti iu nënshtrua një periudhe rizhvillimi. Kjo përfshiu ndërtimin e distriktitit të famshëm të Frederiksstaden dhe themelimin e institucioneve të tilla kulturore, si Teatri Mbretëror dhe Akademia Mbretërore e Arteve të Bukura. Pas fatkeqësive të mëtejshme në fillim të shekullit të 19 kur [[Horatio Nelson|Nelsoni]] (nj[ ushtarak britanik) sulmuoi flotën daneze dhe bombardoi qytetin, rindërtimi gjatë ''Kohës së Artë Daneze'' solli një pamje neoklasike të arkitekturës së Kopenhagenit. Më vonë, pas Luftës së Dytë Botërore, Plani Finger nxiti zhvillimin e banesave dhe bizneseve përgjatë pesë rrugëve hekurudhore urbane që dalin nga qendra e qytetit.
Që nga fillim i këtij shekulli, Kopenhageni ka parë zhvillim të fuqishëm urban dhe kulturor, të ndihmuara nga investimet në institucione dhe infrastrukturën e tij. Qyteti është qendra kulturore, ekonomike dhe qeveritare e Danimarkës. Ai është një nga qendrat kryesore financiare të Europës Veriore me bursën e Kopenhagenit. Në 2012, Kopenhageni ishte i treti në renditjen e qyteteve më të pasura në botë në aspektin e të ardhurave bruto, duke rënë nga vendi i parë në vitin 2009. Që prej përfundimit të Urës Oresund, një projekt rrugor, hekurudhor dhe tuneli, zona metropolitane e Kopenhagenit është bërë gjithnjë e më e integruar me krahinën suedeze të Scanias dhe qytetit të saj më të madh, Malmoe, i njohur si Rajonin Oresund. Me një numër urash që lidhin distriktet e ndryshme, pamja e qytetit karakterizohet nga parqe, shëtitore dhe pamje bregdetare. Objekte turistike të Kopenhagenit të tilla si Kopshtet Tivoli, Statuja ''Bukuroshja e Vogël e Detit'' (Little Mermaid), Pallatet Amalienborg dhe Christiansborg, Kështjella Rosenborg, Kisha e Frederikut, si dhe shumë muzeume, restorante dhe klube nate janë tërheqje të rëndësishme turistike. Përveç zhvillimeve të fundit në sektorin e shërbimeve të qytetit dhe të industrisë farmaceutike, ka pasur një numër nismash për teknologji të pastër, duke mbështetur qëllimin e qytetit për të qenë të karbon neutral brenda 2025.
Kopenhageni ka më shumë se 94.000 studentë të regjistruar në universitetet dhe institucionet e tij më të mëdha, që përfshijnë Universitetin e Kopenhagenit, Universitetin Teknik të Danimarkës dhe Shkollën e Biznesit të Kopenhagenit Business. Universiteti i Kopenhagenit, i themeluar në 1479, është universiteti më i vjetër në Danimarkë, dhe është renditur vazhdimisht si një nga universitetet më të mira në Europë. Në Kopenhagen ndodhen klubet e futbollit FC København dhe Brøndby. Kopenhageni quhet edhe qyteti me numrin më të madh të biçikletave në botë ku 36% e të gjithë qytetarëve udhëtojnë për në punë me biçikletë. Metroja e Kopenhagenit i shërben afërsisht 2 milion pasagjerëve në muaj, Aeroportit i Kopenhagenit, Kastrup, është aeroporti më i madh në vendet nordike.
==
Emri i qytetit reflekton origjinën e tij si një port dhe një vend i tregtisë. Përcaktimi origjinal, nga i cili vjen emri bashkëkohor danez, ishte ''Køpmannæhafn'', që do të thotë "port tregëtarësh", shpesh thjesht ''Hafn'' ose ''Havn'' ("port").
Elementi kimik hafnium e ka marë emrin nga Kopenhagen ku është zbuluar. ''Hafnia'' është emri latin i qytetit. Bakteries ''Hafnia'' gjithashtu i është dhënë nga Kopenhageni. Vagn Møller i Institutit Shtetëror të Serumit në Kopenhagë e emërtoi këtë bakterie në vitin 1954.
== Historia e herëshme ==
Edhe pse të dhënat më të hershme historike të Kopenhagenit janë nga fundi i shekullit të 12-të, gjetjet arkeologjike të kohëve të fundit gjatë punimeve në metronë e qytetit kanë zbuluar mbetjet e një vendbanimi të madh tregtarësh pranë Kongens Nytorvit të sotëm nga viti 1020. Gërmimet në Pilestræde kanë çuar edhe në zbulimin e një pusi nga fundi i shekullit të 12-të. Mbetjet e një kishe të lashtë, me varre që datojnë në shekullin e 11-të, janë zbuluar në afërsi ku Strøget takohet me Rådhuspladsen.
Këto gjetje tregojnë se origjina e Kopenhagenit si një qytet shkon në shekullin e 11-të. Zbulimet e konsiderueshme të mjeteve prej guri në zonë ofrojë dëshmi të vendbanimeve njerëzore që datojnë në epokën e gurit. Shumë historianë besojnë që qyteti daton që nga Periudha Vikinge, dhe ka mundësi të jetë themeluar nga Sweyn I Forkbeard. Porti natyror dhe rezervat e mira të peshkut harengë duket se kanë tërhequr peshkatarët dhe tregtarët në këtë zonë në baza sezonale nga shekulli 11-të dhe më shumë në mënyrë të përhershme në shekullin XIII. Banorët e parë ndoshta u përqëndruan në Ujëdhesën Gammel Fillesa në shekullin XI ose më herët.
Përmendja më e hershme e shkruar e qytetit ishte në shekullin XII kur Saxo Grammaticus në Gesta Danorum iu referuar atij si Portus Mercatorum, e cila përkthehet në ''Porti i tregëtarëve'' ose, në danishten e kohës, Købmannahavn. Tradicionalisht, themelimi i Kopenhagenit është datuar në ndërtimin nga peshkopi Absalon i një fortese modeste në ishullin e vogël të Slotsholmen në vitin 1167 ku qendron sot Pallati Kristiansborg. Ndërtimi i kalasë ishte në përgjigje të sulmeve nga piratët Uendë që pllakosën bregdetin gjatë shekullit të XII. U ndërtuan fortifikime dhe u hapën kanale mbrojtëse dhe në vitin 1177 u ndërtua Kisha e Shën Klementit. Sulmet nga gjermanët vazhduan, dhe pasi kështjella origjinale u shkatërrua përfundimisht nga maraudët, banorët e ishullit e zëvendësuan atë me Kalanë e Kopenhagenit.
Si qytet u rrit në rëndësi, ajo u sulmua në mënyrë të përsëritur nga ana e Lidhjes Hanseatike. Në 1254 ai mori statutin e saj si një qytet nën peshkopin Jakob Erlandsen. Gjatë 1658-59 ajo përballoi një rrethim nga suedezët nën Charles X dhe me sukses të neveriten një sulm të madh. Në 1711 plaga reduktuar popullsinë Kopenhagë-së rreth 65,000 me një të tretën.
Më 2 prill 1801 një flotë britanike nën komandën e Admiralit Parker Sir Hyde mundi një flotë
Beteja e dytë e Kopenhagenit (ose bombardimi i Kopenhagenit) (16 gusht - 5 shtator 1807) ishte nga një pikë britanik të parë një sulm preemptive në Kopenhagen, duke synuar popullsinë civile në mënyrë që të kapë flotën Dano-norvegjeze. Por, nga një pikë daneze e parë beteja ishte një bombardim terror mbi kapitalin e tyre. Veçanërisht e dukshme ishte përdorimi i raketave ndezëse Congreve (që përmbajnë fosfor, i cili nuk mund të shuhet me ujë) që rastësisht goditi qytetin. Disa shtëpive me çati kashte mbetur pas bombardimeve. Kisha më e madhe,, përmirësimi i frue kirke, u shkatërrua nga artileria e detit. Beteja është konsideruar sulmin e parë terrorist kundër një qytet të madh evropian në kohët moderne nga historianët disa. Konfiskimi i marinës, më vonë do burim afat të Copenhagenize.
| |||