Drita: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Addbot (diskuto | kontribute) v Bot: Migrating 123 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q9128 (translate me) |
No edit summary |
||
Rreshti 10:
Emërtimi ''dritë'' vlen për tërë spektrin e valëve elektromagnetike. Për shkak të dualitetit (dyzimit) të përhajes së valës si grimcë e lëndës, drita shfaq njëkohësisht vetitë si të [[Vala|valës]] dhe si të [[grimcë elementare|grimcës]]. Natyra e saktë e dritës është një nga çështjet kryesore të [[Fizika|fizikës]] moderne.
==Shpejtësia e dritës==
Shpejtësia e dritës në vakuum është përcaktuar saktësisht dhe ka vlerën 299,792,458 m/s (afërsisht 186,282 mile në sekond). Vlera fikse e shpejtësisë së dritës në [[Sistemi SI|SI]] rezulton nga fakti se metri tani definohet në terma të shpejtësisë së dritës/ të gjitha format e rrezatimit elektromagnetik lëvizin saktësisht me të njëjtën shpejtësi në vakuum.
[[Fizikanë]] të ndryshëm kanë provuar ta masin shpejtësinë e dritës gjatë gjithë historisë. [[Galileo Galilei]] provoi ta maste atë në shekullin e 17-të. Një eksperiment i hershëm për matjen e shpejtësisë së dritës u bë nga [[Ole Romer]], fizikant danez, në vitin 1676. Duke përdorur një teleskop, Romer vëzhgoi lëvizjen e [[Jupiteri|Jupiterit]] dhe njërës nga hënat e tij, Io-së. Duke vërejtur mospërputhjen në periudhën e dukshme të orgitës së Io-së, ai llogariti se dritës i duhen rreh 22 minuta t’i bie tërthor diametrit të orbitës së [[Toka|Tokës]].<ref>{{cite journal|url=http://projecteuclid.org/DPubS/Repository/1.0/Disseminate?view=body&id=pdf_1&handle=euclid.ss/1009212817|title=Scientific Method, Statistical Method and the Speed of Light|journal=Statistical Science|year=2000|volume=15|pages=254–278|issue=3}}</ref> Megjithatë, madhësia e saj nuk ishte e njohur në atë kohë. Nëse Romeri do ta dinte diametri e orbitës së Tokës, ai do të vinte në përfundim se shpejtësia e dritës është 227,000,000 m/s.
Një tjetër matje më e saktë e shpejtësisë së dritës u bë në Evropë nga [[Hippolyte Fizeau]] në vitin 1849. Fizeau drejtoi një rreze drite në pasqyrë disa kilometra larg. Një rrotë e dhëmbëzuar rrotulluese ishte vendosur në rrugën e rrezës së dritës e cila udhëtoi nga burimi i saj, në pasqyrë dhe pastaj u kthye prapë në origjinën e saj. Fizeau gjeti se në një shkallë të sigurt të rrotullimit, rrezja do të kalonte nëpër një vrimë në rrotë gjatë daljes jashtë dhe pastaj një tjetër vrimë gjatë rrugës së kthimit. Duke e ditur largësinë e pasqyrës, numrin e dhëmbëve në rrotë dhe shkallën e rrotullimit, Fizeau ishte në gjendje të llogariste shpejtësinë e dritës në vlerë prej 313,000,000 m/s.
[[Leon Foucault]] përdori një eksperiment i cili kishte të bënte me pasqyre rrotulluese që ta vëzhgonte vlerën prej 298,000,000 m/s në vitin 1862. [[Albert A. Michelson]] kreu eksperimente në shpejtësinë e dritës nga viti 1877 deri në vdekjen e tij në 1931. Ai i rigjeti metodat e Foucaultit në vitin 19266 duke përdorur pasqyre të përmirësuara rrotulluese për të matur kohën që i duhej dritës të kryente një trip nga Mali Wilson në Malin San Antonio në [[Kalifornia|Kaliforni]]. Matja precize jep vlerën e 299,796,000 m/s.<ref>{{cite journal|last=Michelson,|first=A. A.|title=Measurements of the velocity of light between Mount Wilson and Mount San Antonio|journal=Astrophysical Journal|date=January 1927|volume=65|pages=1|url=http://adsabs.harvard.edu/full/1927ApJ....65....1M|accessdate=12 March 2014|doi=10.1086/143021|bibcode = 1927ApJ....65....1M }}</ref>
Shpejtësia efektive e dritës në substanca të ndryshme transparente që përmbajnë materie të zakonshme, është më e vogël se në vakuum. Për shembull shpejtësia e dritës në ujë është rreth ¾ e asaj në vakuum.
==Optika==
{{main|Optika}}
Studimi i dritës dhe ndërveprimet e saj i studion [[Optika|optika]]. Vëzhgimi dhe studimi i fenomeneve optike si [[Ylberi|ylberit]] dhe [[Aurora borealis|aurora borealis]] ofrojnë shumë të dhëna për natyrën e dritës.
===Thyerja===
[[Image:Refraction-with-soda-straw.jpg|thumb|250 px|Shembull i thyerjes së dritës. Kashta duket e kërrusur, për shkak të thyerjes kur kalon nga lëngu në ajër.]]
[[File:Cloud in the sunlight.jpg|thumb|250px|Re e ndriçuar nga drita e Diellit]]
Thyerja është lakimi i rrezeve të dritës kur kalojnë nga një sipërfaqe në mes të një materiali transparent. Kjo përshkruhet me [[Ligji i Snellit|ligjin e Snellit]]:
:<math>n_1\sin\theta_1 = n_2\sin\theta_2\ .</math>
ku <math>\theta_1</math> është këndi në mes të rrezës dhe sipërfaqes normale në mjedisin e parë, <math>\theta_2</math> është këndi në mes të rrezës dhe sipërfaqes normale në mjedisin e dytë, dhe n<sub>1</sub> dhe n<sub>2</sub> janë indekset e thyerjes, ''n'' = 1 në vakuum dhe ''n'' > 1 në substancë transparente.
Kur rrezja e dritës kalon kufirin në mes të një vakuum dhe një mjedisi tjetër, ose në mes të dy mjediseve të ndryshme, gjatësia valore e dritës ndryshon, por frekuenca mbetet e njëjtë. Nëse rrezja e dritës nuk është ortogonale në kufi, ndryshimi i gjatësisë valore rezulton në ndryshim të drejtimit të rrezës. Ky ndryshim i drejtimit njihet si thyerje ose refraksion.
Cilësia thyerëse e [[Thjerrat optike|thjerrave]] përdoret për manipulimin e dritës për ndryshimin e madhësisë së imazheve. Shembuj të kësaj dukurie janë syzat me dioptri, mikroskopat, teleskopat refraktues etj.
==Burimet e dritës==
Ekzistojnë disa burime të dritës. Burimet më të shpeshta janë ato termike: një trup në një tepraturë të dhënë lëshon një spektër karakteristik të rrezatimit të trupit të zi. Një burim i thjeshtë termik është drita e Diellit, rrezatim i lëshuar nga [[Kromosfera|kromosfera]] e [[Dielli|Diellit]] me vlerë rreth 6,000 Kelvin në regjione të dukshme të spektrit elektromagnetik kur komplotohet në njësi të gjatësisë valore<ref>http://thulescientific.com/LYNCH%20&%20Soffer%20OPN%201999.pdf</ref> dhe përafërsisht 44% e energjisë së Diellit që arrin tokën është e dukshme.<ref>{{cite web|url=http://rredc.nrel.gov/solar/spectra/am1.5/ |title=Reference Solar Spectral Irradiance: Air Mass 1.5|accessdate=2009-11-12}}</ref> Një tjetër shpembull është poçi elektrik inkadenshent, i cili liron rreth 10% të energjisë së tij si dritë të dukshme dhe pjesën tjetër si [[Rrezet infra të kuqe|rreze infra të kuqe]]. Një burim i zakonshëm termik i dritës në histori janë grimcat e ngurta me ngjyrë të ndezuara flakë, por këto e lëshojnë shumicën e rrezatimit të tyre në infra të kuqe, dhe vetëm një pjesë në spektrin e dukshëm. Maja e spektrit të trupit të zi është në thellësinë e infra të kuqeve, në rreth 10 mikrometra gjatësi valore, për objekte relativisht të ftohta si qenia njerëzore. Me rritjen e temperaturës, maja lëvizë në gjatësi valore më të shkurtëra, duke prodhuar së pari një shkëlqim të kuq, pastaj një të bardhë, dhe përfundimisht një ngjyrë të bardhë në të kaltër kur maja lëvizë jashtë pjesës së dukshme të spektrit në [[Rrezet ultravioletë|ultravioletë]]. Këto ngjyra mund të shihen kur metali është i nxehur në “nxehtësi të kuqe” ose “nxehtësi të bardhë”. Emisioni i terminalit të bardhë në të kaltër nuk shihet shpesh, përveçse në yje.
Atomet emetojnë dhe absorbojnë dritë në energji karakteristike. Kjo prodhon “emisionin linjor” në spektrin e secilit atom. Emisioni mund të jetë spontan, si në dritën e emetuar të diodes, shkakrimit të gazit nga llampat (si në llampat neon ose në shenjat neos, etj.) dhe në flaka. Emisioni mund të jetë edhe i stimuluar, si në [[Lazeri|laser]] ose në mikrovalë.
Deklarimi i një ngarkese grimcore të lirë, si një [[Elektroni|elektroni]], mund të prodhojë rrezatim të dukshëm: rrezatimi cyclotron, rrezatimi sinktrotron dhe rrezatimi bremsstrahlung janë shembuj të kësaj. Grimcat lëvizin nëpër një mjedis më shpejtë se shpejtësia e dritës në atë medum mund të prodhojnë rrezatimin Cherenkov.
Kemikalet e sigurta prodhojnë dritë kur ndriçohen me më shumë rrezatim energjik, një proces i njohur si fluoreshenca. Disa substanca emetojnë dritë më ngadalë pas ngacmimit nga më shumë rrezatim energjik. Kjo njihet si [[Fosforoshenca|fosforoshenca]].
Materialet fosforoshente mund të ngacmohen nga bombargimi i tyre me grimca subatomike. Katadolumineshenca është një shembull. Ky mekanizëm përdoret në setet televizive të tubave me rreze katodike dhe monitorët e kompjuterëve.
[[File:Night yamagata city 2.jpg|thumb|250px|Një qytet i ndriçuar nga drita artificiale]]
Mekanizma e tjerë të sigurtë mund të prodhojnë dritë:
* [[Bioluminescence]]
* [[Cherenkov radiation]]
* [[Electroluminescence]]
* [[Scintillation (physics)|Scintillation]]
* [[Sonoluminescence]]
* [[triboluminescence]]
Kur koncepti i dritës është e qëllimshme për të përfshirë fotone me energji shumë të lartë (rrezet gama), mekanizmat të tjerë të gjeneratës përfshijnë:
* Asgjësimi grimcor - antigrimcor
* Shkatërrimi radioaktiv
==Referencat==
{{reflist}}
== Shiko dhe këtë ==
| |||