Sistemi Ndërkombëtar i Njësive: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
v →Lidhje të jashtme: All info is kept in Wikidata, removed: {{Link FA|bg}} using AWB (10903) |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
[[File:SI_base_units.svg|right|thumb]]
'''Sistemi Ndërkombëtar i Njësisive, SI''' është forma bashkëkohore e sistemit metric dhe është sistemi i njësive me shtrirjen më të madhe në botë, i përdorur edhe në tregti dhe në shkencë. Ai përbëhet nga një sistem koherent i njësive të madhësive të ndërtuara në shtatë baza. Ai përkufizon 22 njësi të emëruara, dhe përfshinë shumë njësi të tjera të rrjedhura. Sistemi po ashtu përmban edhe 22 parashtesa.
Sistemi u publikua në vitin 1960 si rezultat i një iniciative që filloi në vitin 1948. Ai bazohet në sistemin metër-kilogram-sekond të njësive (MKS) më shumë se çdo variant tjetër i sistemit centimetër-gram-sekond (CGS).
==Njësitë dhe parashtesat==
Sistemi SI përbëhet nga një grup i njësive bazë, një grup i njësive të nxjerra me emra të veçantë, dhe një grup i koeficientëve të bazës dhjetore që përdoren si parashtesa. Tërmi ''Njësi SI'' përfshin tri kategori, por termi ''njësi koherente SI'' përfshin vetëm njësitë bazë dhe njësitë e nxjerra koherente. <ref name=SIBrochure>International Bureau of Weights and Measures (2006), The International System of Units (SI) (8th ed.), ISBN 92-822-2213-6</ref>
===Njësitë bazë===
Njësitë bazë të sistemit SI janë blloqet ndërtuese të sistemit dhe të gjitha njësitë e nxjerra nga to. Kur Maksuelli paraqiti konceptin e sistemit koherent, ai identifikoi tri madhësi që do të përdoreshin si bazë: masa, gjatësia dhe koha. Giorgi më vonë paraqiti nevojën për një njësi bazë elektrike. Teorikisht cilado e [[Ryma elektrike|rrymës elektrike]], [[Potenciali elektrik|potencialit elektrik]], [[Rezistenca elektrike|rezistencës elektrike]], [[Ngarkesa elektrike|ngarkesës elektrike]]. Kështu, u zgjodh njësia e rrymës elektrike. Tri njësitë e tjera bazë të sistemit (për temperaturë, substancë dhe intensitet të dritës) u shtuan më vonë.<ref name=NIST330>{{Cite book
|first1 = Ambler
|last1 = Thompson
|first2 = Barry N.
|last2 = Taylor
| title=The International System of Units (SI) (Special publication 330)
| url=http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf
| accessdate=18 June 2008
| publisher=National Institute of Standards and Technology
| location=Gaithersburg, MD
| year=2008}}</ref><ref name=BIPM1975>
[http://old.iupac.org/publications/books/author/mills.html Quantities Units and Symbols in Physical Chemistry], IUPAC</ref><ref>{{cite book
|url = http://books.google.com/?id=nOG0SxxEu64C&pg=PA240
|pages = 238–244
|title = The International Bureau of Weights and Measures 1875–1975: NBS Special Publication 420
|date = 20 May 1975
|editor1-last = Page
|editor1-first = Chester H
|editor2-last = Vigoureux
|editor2-first = Paul
|publisher = National Bureau of Standards
|location = [[Washington, D.C.]]}}</ref>
{| cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" rules="all"
Line 19 ⟶ 49:
|[[kilogrami]]
|'''kg'''
|Masa prej një ''kg'' është madhësia e cilindrit që ruhet si [[
|-
|[[Koha]]
Line 28 ⟶ 58:
</td>
|-
|[[Intensiteti i rrymës elektrike]]
|<math>I</math>
|[[amperi]]
|'''[[A]]'''
|-
|[[Temperatura]]
Line 52 ⟶ 84:
|}
===Njësitë e nxjerra===
Njësitë e nxjerra të sistemit SI janë formuar nga fuqizimi, prodhimi ose herësi i njësive themelore dhe një të palimituara në numër.<ref name=SIBrochure/><ref name=NIST330/> Njësitë e nxjerra janë të lidhura me madhësi të nxjerra, për shembull [[shpejtësia]] është madhësi që rrjedh nga madhësitë themelore të kohës dhe gjatësisë, kështu në sistemin SI njësia e nxjerr është metër për sekond (simboli m/s). Dimensionet e njësive të nxjerra mund të shprehen në terma të dimensioneve të njësive themelore.
Për hirë të komoditetit, disa njësi kanë emrat e vet.<ref name=special>{{cite journal
|journal = Report on the Forty-third Meeting of the British Association for the Advancement of Science held at Bradford in September 1873
|year = 1874
|title = First Report of the Committee for the Selection and Nomenclature of Dynamical and Electrical Units
|editor = Professor Everett
|publisher = British Association for the Advancement of Science
|pages= 222–225
|quote = "Special names, if short and suitable, would ... be better than the provisional designation 'C.G.S. unit of ...'."
|url = http://www.biodiversitylibrary.org/item/94452
|accessdate = 28 August 2013}}</ref>
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto;line-height:1.4"
|+ style="font-size:larger;font-weight:bold;"|Njësitë e nxjerra të sistemit SI<ref name=NIST330/>
|-
! Emri
! [[Simboli]]
! [[Madhësia]]
! Shprehur në<br />terma të<br />njësive të tjera SI
! Shprehur në<br />terma të<br />njësive themelore SI
|-
| '''[[radiani]]'''
|align = "center"| rad
| [[këndi]]
|align = "center"|
|align = "center"| m⋅m<sup>−1</sup>
|-
| '''[[steradiani]]'''
|align = "center"| sr
| [[këndi hapësinor]]
|align = "center"|
|align = "center"| m<sup>2</sup>⋅m<sup>−2</sup>
|-
| '''[[hertz]]'''
|align = "center"| Hz
| [[frekuenca]]
| <!-- intentionally left blank -->
|align = "center"| s<sup>−1</sup>
|-
| '''[[newton (unit)|njutoni]]'''
|align = "center"| N
| [[forca]], [[pesha]]
| <!-- intentionally left blank -->
|align = "center"| kg⋅m⋅s<sup>−2</sup>
|-
| '''[[pascal (unit)|paskali]]'''
|align = "center"| Pa
| [[shtypja]]
|align = "center"| N/m<sup>2</sup>
|align = "center"| kg⋅m<sup>−1</sup>⋅s<sup>−2</sup>
|-
| '''[[xhuli]]'''
|align = "center"| J
| [[energjia]], [[puna (fizikë)|puna]], [[nxehtësia]]
|align = "center"| N⋅m
|align = "center"| kg⋅m<sup>2</sup>⋅s<sup>−2</sup>
|-
| '''[[vati]]'''
|align = "center"| W
| [[fuqia]]
|align = "center"| J/s
|align = "center"| kg⋅m<sup>2</sup>⋅s<sup>−3</sup>
|-
| '''[[kuloni]]'''
|align = "center"| C
| [[ngarkesa elektrike]] ose [[sasia e elektricitetit]]
| <!-- intentionally left blank -->
|align = "center"| s⋅A
|-
| '''[[volti]]'''
|align = "center"| V
| [[tensioni]], [[forca elektromotore]]
|align = "center"| W/A
|align = "center"| kg⋅m<sup>2</sup>⋅s<sup>−3</sup>⋅A<sup>−1</sup>
|-
| '''[[farad]]'''
|align = "center"| F
| [[kapaciteti elektrik]]
|align = "center"| C/V
|align = "center"| kg<sup>−1</sup>⋅m<sup>−2</sup>⋅s<sup>4</sup>⋅A<sup>2</sup>
|-
| '''[[ohm (unit)|ohm]]'''
|align = "center"| Ω
| [[rezistenca elektrike]], [[impedanca elektrike]], [[reaktanca]]
|align = "center"| V/A
|align = "center"| kg⋅m<sup>2</sup>⋅s<sup>−3</sup>⋅A<sup>−2</sup>
|-
| '''[[Siemens (unit)|siemensi]]'''
|align = "center"| S
| [[konduktanca elektrike]]
|align = "center"| A/V
|align = "center"| kg<sup>−1</sup>⋅m<sup>−2</sup>⋅s<sup>3</sup>⋅A<sup>2</sup>
|-
| '''[[Weber (unit)|weberi]]'''
|align = "center"| Wb
| [[fluksi magnetik]]
|align = "center"| V⋅s
|align = "center"| kg⋅m<sup>2</sup>⋅s<sup>−2</sup>⋅A<sup>−1</sup>
|-
| '''[[tesla (njësi)|tesla]]'''
|align = "center"| T
| densiteti i [[fushës magnetike]]
|align = "center"| Wb/m<sup>2</sup>
|align = "center"| kg⋅s<sup>−2</sup>⋅A<sup>−1</sup>
|-
| '''[[henry (unit)|henri]]'''
|align = "center"| H
| [[induktanca]]
|align = "center"| Wb/A
|align = "center"| kg⋅m<sup>2</sup>⋅s<sup>−2</sup>⋅A<sup>−2</sup>
|-
| '''[[shkalla Celsius]]'''
|align = "center"| °C
| [[temperatura]] relative në 273.15 K
| <!-- intentionally left blank -->
|align = "center"| K
|-
| '''[[lumen (unit)|lumeni]]'''
|align = "center"| lm
| [[fluksi i dritës]]
|align = "center"| cd⋅sr
|align = "center"| cd
|-
| '''[[lux]]'''
|align = "center"| lx
| [[illuminance]]
|align = "center"| lm/m<sup>2</sup>
|align = "center"| m<sup>−2</sup>⋅cd
|-
| '''[[becquerel]]'''
|align = "center"| Bq
| [[radioaktiviteti]]
| <!-- intentionally left blank -->
|align = "center"| s<sup>−1</sup>
|-
| '''[[gray (unit)|gray]]'''
|align = "center"| Gy
| [[doza e absorbuar]]
|align = "center"| J/kg
|align = "center"| m<sup>2</sup>⋅s<sup>−2</sup>
|-
| '''[[sievert]]'''
|align = "center"| Sv
| [[doza ekuivalente]]
|align = "center"| J/kg
|align = "center"| m<sup>2</sup>⋅s<sup>−2</sup>
|-
| '''[[katal]]'''
|align = "center"| kat
| [[aktiviteti i katalizës]]
| <!-- intentionally left blank -->
|align = "center"| s<sup>−1</sup>⋅mol
|-
|}
===Parashtesat===
Parashtesat janë shtuar në emrat e njësisë për të prodhuar shumëfishin ose nënfishin e njësive origjinale. Të gjithë ata janë fuqi me bazën 10. Për shembull, ''kilo''- shënon njëmijë dhe ''mili''- shënon një të njëmijtën, kështu që janë një mijë milimetra në metër dhe një mijë metra në kilometër. Parashtesat nuk kombinohet asnjëherë, për shembull një e milionta e një metri është ''mikrometri'' dhe jo një ''milimilimetër''. Shumëfishat për kilogramin janë shënuar duke marrë për bazë gramin, kështu që një e milionta e një kilogrami është ''miligrami'', njo mikrokilogrami.<ref name=SIBrochure/><ref name=NIST811>{{cite book
|first1 = Ambler
|last1 = Thompson
|first2 = Barry N.
|last2 = Taylor
|year = 2008
|url = http://physics.nist.gov/cuu/pdf/sp811.pdf
|title = Guide for the Use of the International System of Units (SI) (Special publication 811)
|location = Gaithersburg, MD:
|publisher = [[National Institute of Standards and Technology]]}}</ref>
{{Prefikset SI}}
== Lidhje të jashtme ==
* [http://www.bipm.org/en/measurement-units/ BIPM Bureau International des Poids et Mesures (SI maintenance agency)] (home page)
** [http://www.bipm.org/en/si/si_brochure/ BIPM brochure] (SI reference)
* [http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_ics/catalogue_detail_ics.htm?csnumber=30669 ISO 80000-1:2009 ''Quantities and units – Part 1: General'']
* [http://physics.nist.gov/cuu/Units/bibliography.html NIST Official Publications]
** [http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf NIST Special Publication 330, 2008 Edition: The International System of Units (SI)]
** [http://www.nist.gov/pml/pubs/sp811/index.cfm NIST Special Publication 811, 2008 Edition: Guide for the Use of the International System of Units]
** [http://www.nist.gov/pml/wmd/metric/upload/NIST-SP-814-Federal-Metric-Policy-1998.pdf NIST Special Pub 814: Interpretation of the SI for the United States and Federal Government Metric Conversion Policy]
* [http://www.sae.org/standardsdev/tsb/tsb003.pdf Rules for SAE Use of SI (Metric) Units]
* {{dmoz|Science/Reference/Units_of_Measurement/}}
* [http://www.engnetglobal.com/tips/convert.aspx EngNet Metric Conversion Chart] Online Categorised Metric Conversion Calculator
* [http://lamar.colostate.edu/~hillger/pdf/Practical_Guide_to_the_SI.pdf U.S. Metric Association. 2008. A Practical Guide to the International System of Units]
== Referencat==
{{reflist}}
[[Kategoria:Matematikë]]
| |||