[redaktim i pashqyrtuar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
No edit summary
Rreshti 37:
Evropa mbulon rreth 10.180.000 km² ose 2 % e sipërfaqes së Tokës dhe rreth 7,8 % të sipërfaqes së ngurtë të Tokës. Ajo përbëhet nga një numër i madh shtetesh (ca. 50), numri i saktë i të cilave varet nga përcaktimi i kufijve të Evropës, si dhe përfshirja e shteteve gjysmë të njohura (p.sh.[[Kosova]]). Evropa ka pjesë të [[Rusia|Rusisë]], shtetit më të madh në Botë nga sipërfaqja dhe më të madhit në Evropë nga sipërfaqja dhe popullsia, si dhe [[Vatikani]]n, shtetin më të vogël nga secila pikëpamje. Evropa është kontinenti i tretë më i populluar pas [[Azia|Azisë]] dhe [[Afrika|Afrikës]] me një popullatë prej 731.000.000 ose rreth 11 % e [[Popullsia e Botës|Popullsisë së Botës]]. Sipas projeksioneve të OKB-së, përqindja e Evropës do të bjerë në 7 % më [[2050]], duke numëruar 653 milion banorë.<ref name="UNPP 2006">UNDP 2006</ref> Sidoqoftë, popullsia dhe kufijtë e Evropës nuk janë të qartë, për shkak se fjala "kontinent" mund t'i drejtohet si pikëpamjes [[gjeografia njerëzore|kulturore dhe politike]] ashtu edhe pikëpamjes [[gjeografia fizike|fiziko-gjeografik]].
 
== Selami Kuptimi ==
Fjala "Evropë" ka përdorime të shumta. Kryesoret janë [[gjeografia|gjeografike]] dhe [[politika|politike]].
 
Rreshti 44:
* Përveç kësaj, njerëzit në [[Irlanda|Irlandë]], [[Britania e Madhe|Britaninë e Madhe]], [[Skandinavia|Skandinavi]] dhe në ishujt e [[Atlantiku Verior|Atlantikut Verior]] dhe [[Mediterani]]t, mund t'i drejtohen [[Evropa Kontinentale|pjesës kontinentale]] thjesht si "Evropa" ose si "Kontinenti".<ref>{{cite web|url=http://wordnet.princeton.edu/perl/webwn?s=Europe|title=Europe - Noun|publisher=Princeton University|accessdate=2008-06-09}}</ref>
 
== Selami Emri ==
Në [[Mitologjia Greke|Mitologjinë antike greke]], [[Evropa (mitologji)|Evropa]] ishte një princeshë [[Fonenika]] në të cilën [[Zeusi]] e rrëmbye pasi mori formën e një demi të bardhë. Ai e dërgoi atë në ishullin e [[Kreta|Kretës]] ku ajo lindi [[Monosi]]n, [[Radamantusi]]n dhe [[Sarpedoni]]n. Për [[Homeri]]n, Evropa ([[Gjuha greke|Greqisht]] : Εὐρώπη ose Eurṓpē'') ishte një mbretëreshë mitologjike e [[Kreta|Kretës]], dhe jo një figurë gjeografike. Më vonë ''Evropa'' u përdor për [[Gjeografia e Greqisë|Greqinë kontinentale]], dhe 500 Par.e.s. ky term përdorej edhe për pjesët më në veri.
 
Rreshti 51:
Në Historinë e Lindjes se Afërt ajo Quhej edhe (EREB-Shq.-Perendim)
 
== Selami Historia ==
{{Artikulli kryesor|Historia e Evropës}}
 
=== Selami Parahistoria ===
[[Skeda:Stonehenge back wide.jpg|thumb|180px|right|Stonehenge]]
''[[Homo georgicus]]'', i cili jetoi rreth 1,8 milion vjet më parë në [[Gjeorgjia (shtet)|Gjeorgji]], është [[hominid]]i i parë i zbuluar në Evropë.<ref>{{cite journal | author = A. Vekua, D. Lordkipanidze, G. P. Rightmire, J. Agusti, R. Ferring, G. Maisuradze, et al. | year = 2002 | title = A new skull of early ''Homo'' from Dmanisi, Georgia | journal = Science | volume = 297 | pages = 85–9 | doi = 10.1126/science.1072953 | pmid = 12098694}}</ref> Mbetje të tjera hominide, që datojnë rreth 1 milion vjet, janë zbuluar në [[Atapuerka]], [[Spanjë]].<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6256356.stm The million year old tooth from [[Atapuerca]] , [[Spain]], found in June 2007]</ref> [[Njeriu Neanderthal]] (i cili e ka marrë emrin nga [[Neander Valley]] në [[Gjermani]]) së pari migroi në Evropë 150,000 vjet më parë dhe u zhduk nga fosilet rreth 30,000 vjet më parë. Neanderthalët ishin zëvendësuar nga njerëzit modern ([[Cro-Magnons]]), të cilët u paraqitën rreth 40,000 vjet më parë.<ref name="natgeo 21">National Geographic, 21.</ref>
Më vonë gjatë kësaj ere, një periudhë e konstruktimeve [[megalith]] zuri vend, ku u ndërtuan shumë monumente [[megalith]]e si ''[[Stonehenge]]'' në të gjithë Evropën.<ref>[[Richard J. C. Atkinson|Atkinson]], R J C, ''Stonehenge'' (Penguin Books, 1956)</ref>
 
=== SelamiAntikiteti Klasik ===
[[Greqia Antike]] kishte ndikim të thellë në qytetërimin perëndimor. Kulturat [[demokracia|demokratike]] dhe [[individualizmi|individualiste]] perëndimore janë shpesh të lidhura me Greqinë Antike.<ref name="natgeo 76">National Geographic, 76.</ref> Grekët zbuluan "[[polis]]in", ose [[shtet-qytetin]], që luajti një rol themelor në personalitetin e tyre.<ref name="natgeo 82">National Geographic, 82.</ref> Këto ideale politike greke ishin ri-zbuluar në shek. XVIII nga filozofët dhe idealistët Evropianë. Greqia gjithashtu dha ndihma të mëdha kulturore: në [[filozofi]], [[Humanizmi|humanizëm]] dhe [[drejtësi]] nga [[Aristoteli]], [[Sokrati]], dhe [[Plato]] ; në [[historiografia|histori]] me [[Herodoti|Herodotusin]] dhe [[Thukididi|Thucydidesin]] ; në letërsinë dramatike dhe narrative me poezitë e [[Homeri]]t ;<ref name="natgeo 76"/> dhe në [[shkencë]] me [[Pitagora|Pythagorasin]], [[Euklidi]]n, dhe [[Arkimedi|Archimedesin]].<ref>{{Harvard reference| first=Thomas Little | last=Heath| authorlink= T. L. Heath| title=A History of Greek Mathematics, Volume I| publisher=Dover publications| year=1981| isbn=0486240738}}</ref><ref>{{Harvard reference| first=Thomas Little| last=Heath| authorlink= T. L. Heath| title=A History of Greek Mathematics, Volume II| publisher=Dover publications| year=1981| isbn=0486240746}}</ref><ref>Pedersen, Olaf. ''Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction''. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. </ref>
 
Rreshti 65:
Një ndikim tjetër i madh në Evropë erdhi nga [[Perandoria Romake]] që la gjurmët e saj në [[Ligji Romak|ligj]], [[Latinishtja|gjuhë]], [[Inxhinieria Romake|inxhinieri]], [[Arkitektura Romake|arkitekturë]], dhe [[qeverisje e centralizuar|qeveri]].<ref name="natgeo 77">National Geographic, 76-77.</ref> Gjatë ''[[pax romana|pax romanës]]'', Perandoria Romake u zgjerua dhe përfshiu, përveç Mediteranit, edhe një pjesë tjetër të Evropës.<ref name = "mieawl">{{citation|last=McEvedy|first=Colin|title=The Penguin Atlas of Medieval History|publisher=Penguin Books|year=1961}}</ref> [[Stoicizmi]] ndikoi perandorët si [[Hadriani]], [[Antoninus Pius]], dhe [[Marcus Aureliusi]]n , të cilët kishin shpenzuar shumë kohë në kufijtë veriorë të Perandorisë duke luftuar me [[Njerëzit Gjermanik|Gjermanikët]], [[Piktët]] dhe [[Njerëzit Skocez|Skocezët]].<ref name="natgeo 123">National Geographic, 123.</ref><ref> Foster, Sally M., ''Picts, Gaels, and Scots: Early Historic Scotland.'' Batsford, London, 2004. ISBN 0-7134-8874-3</ref> [[Krishterimi]] u [[Konstandini I dhe Krishterimi|legjitimizua]] eventualisht nga [[Konstandini I]] pas tre shekujsh [[Persekutimi i Krishterëve të parë në Perandorinë Romake|persekutimi imperial]].
 
=== SelamiTerri Evropian ===
[[Skeda:Rolandfealty.jpg|thumb|right|Një pikturë romake]]
Gjatë rrëzimit të perandorisë Romake, Evropa hyri në një periudhë të gjatë të ndryshimeve që historianët e quajnë "[[Koha e Migrimeve]]". Gjatë kësaj periudhe ka pasur një numër pushtimesh dhe migrimesh mes [[Ostrogothët|Ostrogothëve]], [[Visigothët|Visigothëve]], [[Gotët|Gotëve]], [[Vandalët|Vandalëve]], [[Hunët|Hunëve]], [[Frankët|Frankëve]], [[Anglët|Anglëve]], [[Saksonët|Saksonëve]], dhe, edhe më vonë, [[Vikingët|Vikingëve]] dhe [[Normanët|Normanëve]]. Mendimtarët e Rilindjes si [[Petrarku]] iu referuan kësaj periudhe si "[[Kohët e Errëta]]".<ref>, ''Journal of the History of Ideas'', Vol. 4, No. 1. (Jan., 1943), pp. 69-74. </ref> Komunitetet e izoluara monastike ishin vendet e vetme për të ruajtur dhe përpiluar dituri të fituar më parë; përveç kësaj, shumë pak shkrime kanë mbijetuar ndërsa shumë literaturë, filozofi, matematikë, dhe mendimtari të tjera nga periudha klasike u zhdukën nga Evropa.<ref>[[Norman Cantor|Norman F. Cantor]], ''The Medieval World 300 to 1300''.</ref>
Rreshti 73:
[[Perandoria Lindore Romake]] u bë e njohur në perëndim si [[Perandoria Bizantine]]. E bazuar në [[Konstandinopojë]], ata e shihnin vehten si trashëgues natyral të Perandorisë Romake.<ref name="natgeo 210">National Geographic, 210.</ref> Perandori [[Justinian I]] udhëhoqi gjatë "Kohës së parë të artë të Konstandinopojës": ai themeloi një [[Kodi i Justinianit|kod ligjor]].
 
=== Selami Mesjeta ===
 
[[Skeda:Richard3.jpg|thumbnail|left| [[Richard I]] dhe [[Philip II i Francës|Philip II]], gjatë [[Krusada e Tretë|Krusadës së tretë]]]]
Rreshti 84:
Evropa u devastua nga [[Vdekja e zezë]], një nga pandemikët më të rrezikshëm në historinë e njerëzimit që vrau rreth 50 milion njerëz vetëm në Evropë - në atë kohë një e treta e popullsisë së saj.<ref>{{cite web|url=http://www.dnms.no/index.php?kat_id=16&art_id=87|title=Black Death and hard facts}}</ref> Kjo kishte një efekt shkatërrues në strukturën sociale Evropiane; ajo nxiti njerëzit të jetonin për momentin siç ilustrohet nga [[Giovanni Boccaccio]] në ''[[Decameroni]]n'' (1353). Ajo ishte një goditje e rëndë ndaj [[Kisha Katolike Romake|Kishës Katolike Romake]] dhe shpuri tek një rritje e [[Persekutimi i hebrenjve|persekutimit të hebrenjve]], të të huajve dhe [[Lypës|Lypsëve]].<ref name="natgeo 223">National Geographic, 223.</ref>
 
=== Modernizmi Selamii hershëm ===
[[Skeda:Raffael 058.jpg|thumb|250px|[[Shkolla e Athinës]] nga [[Raphael]]i]]
 
Rreshti 95:
Renesanca dhe [[Monarkët e ri]] shënuan fillimin e [[Koha e Zbulimeve|Kohës së zbulimeve]], një periudhë eksplorimi, zbulimi, dhe zhvillimi shkencor. Në shekullin XV, [[Portugalia]] dhe [[Spanja]], dy nga fuqitë më të mëdha detare të kohës, morën rolin kryesor në eksplorimin e botës.<ref>{{citation|last=John Morris Roberts|title=Penguin History of Europe|year=1997|publisher=Penguin Books|id=ISBN 0-14-026561-9}}</ref><ref name="natgeo 296">National Geographic, 296.</ref> [[Kristofer Kolombo]] e arriti [[Bota e re|Botën e re]] më [[1492]], pak pasi që Spanjollët dhe Portugezët filluan të themelonin perandori koloniale në Amerikat.<ref name="natgeo 338">National Geographic, 338.</ref> [[Franca]], [[Holanda]] dha [[Anglia]] shpejt ndoqën në krijimin e perandorive të mëdha koloniale me zotërime të mëdha në [[Afrikë]], [[Amerikat|Amerika]] dhe [[Azi]].
 
=== SelamiShekulli XIX ===
[[Koha e Ndriçimit]] ishte një lëvizje e fuqishme intelektuale në shekullin XIX në të cilin mendimet shkencore të bazuara në fakte dhe arsye dominuan.<ref>{{citation|last=Goldie|first=Mark|last2= Wokler|first2=Robert |title=The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought|publisher=Cambridge University Press|year=2006|id=ISBN 0-521-37422-7}}</ref><ref>{{citation|last=Cassirer|first=Ernst |title=The Philosophy of the Enlightenment|publisher=Princeton University Press|year=1979|id=ISBN 0-691-01963-0}}</ref><ref name="natgeo 255">National Geographic, 255.</ref> Pakënaqësia me monopolin e klerit dhe aristokracisë mbi forcën politike në [[Francë]] rezultoi në [[Revolucioni Francez|Revolucionin Francez]] që çoi tek [[Republika e parë Franceze|Republikën e Parë]]: fisnikëria dhe monarkia u rrëzuan gjatë [[regjimi i terrorit|regjimin e terrorit]].<ref>{{citation|last=Schama|first=Simon|publisher=Knopf|title=Citizens: a chronicle of the French revolution|year=1989|id=ISBN 0-394-55948-7}}</ref> [[Napoleon I i Francës|Napoleon Bonaparte]] u forcua pas Revolucionit Francez dhe themeloi [[Perandoria e parë Franceze|Perandorinë e parë Franceze]] që, gjatë [[Luftërat Napoleonike|Luftërave Napoleonike]], u rrit për të përfshirë pjesë të mëdha të Evropës para rrëzimit më [[1815]] në [[Beteja e Waterloosë|Betejën e Waterloosë]].<ref name="natgeo 360">National Geographic, 360.</ref><ref>{{citation|last=McEvedy|first=Colin|title=The Penguin Atlas of Modern History|publisher=Penguin Books|year=1972|id=ISBN 0-14-051153-9}}</ref>
[[Skeda:Carte Europe 1843.jpg|thumbnail|right|Harta e Evropa më [[1843]] duke treguar shtetet e themeluara në [[Kongresi i Vjenës|Kongresin e Vjenës]]]]
Rreshti 104:
[[Revolucioni Industrial]] filloi në [[Mbretëria e Britanisë së Madhe|Britani të Madhe]] në pjesën e fundit të shekulli të 19-të (XIX) dhe u përhap në gjithë Evropën. Zbulimi dhe implementimi i teknologjisë së re rezultoi me rritje të madhe urbane, punësim masiv dhe ngritjen e një klase të re punëtorësh.<ref>{{citation|first=George Macaulay|last=Trevelyan|title=A shortened history of Engand|publisher=Penguin Books|year=1988|id=ISBN 0-14-010241-8}}</ref> Reformat në sferat sociale dhe ekonomike pasuan, përfshirë [[Aktet e Faktorisë|ligjet e para]] në [[puna e fëmijëve|punën e fëmijëve]], legalizimin e ''Unioneve tregtare''<ref>{{citation|last= Beatrice|first= Webb | title=History of Trade Unionism | publisher= AMS Press | year=1976 | id=ISBN 0-404-06885-5}}</ref> dhe [[ndalimi i skllavërisë|ndalimin e skllavërisë]]. Në [[Britania e Madhe|Britani]], [[Akti i Shëndetësisë Publike 1875]] u miratua, i cili përmirësoi kushtet e jetesës në shumë qytete Britanike.<ref>{{citation|first=George Macaulay|last=Trevelyan|title=English Social History|publisher=Longmans, Green|year=1942}}</ref>
 
== Selami Gjeografia ==
{{Artikulli kryesor|Gjeografia e Evropës}}
[[Skeda:Kaukasus.jpg|thumb|left|Fotografi Satelitore e Maleve Kaukaze, Detit të zi (l.) dhe Detit Kaspik (r.)]]
Rreshti 118:
Ishujt më të mëdhenj: [[Britania e Madhe (ishull)|Britania e Madhe]], [[Islanda]], [[Irlanda (ishull)|Irlanda]], [[Sicilia]], [[Sardenja]], [[Korsika]], [[Qipro]], [[Kreta]] etj.
 
=== Selami Mustafa:04/01/1991Relievi ===
{{Artikulli kryesor|Relievi i Evropës}}
[[Skeda:Europe topography map en.png|thumb|right|Hartë e Relievit të Evropës]]
Rreshti 166:
* '''Zona mesdhetare''' dallon dukshëm nga zonat tjera nga se këtu dominon klima mesdhetare me verëra të nxehta e pa reshje dhe dimrat butë dhe me reshje. Këtu gjenden formacionet bimore me gjelbrim të përhershëm, gjethe të trasha në formë kaqubash, i quajtur formacioni iI makjeve. Pyjet e dikurshme janë prerë, tash kanë mbeturbimë kaçuba me pak pyje. Në përbërjen e tokave më shmë janë të paranishme tokat ngjyrë kafe, të murme, të kuqe dhe toka aluviale përgjatë luginave të lumenjve. Prej faunës ka hardhuca, gjarpërinj, bredhka, skofterë, flaminga etj. Flora dhe fauna e Evropës ka pasur mjaft ndryshime nën ndikimin e njeriut dhe civilizimit të gjatë, sidomos në zonën e Mesdheut, Evropës së Mesme dhe Perëndimore.
 
== Selami:04/01/1991Gjeografia Politike ==
[[Skeda:Map of Europe (political).png|thumb|right|250px|[[Evropa]] sipas një teorie të paranuar gjerësisht: Evropa gjeografike në të gjelbërt, dhe Evropa kulturore në të kaltër të mbyllur (pjesët aziatike të vendeve Evropiane në të kaltër të hapët).]]
[[Skeda:Europe countries map sq.png|thumb|right|250px|[[Harta politike]] moderne]]
Rreshti 556:
Evropa duke pasur industri të zhvilluar arriti të zhvilloj edhe bujqësinë. Bujqësia e Evropës është e llojllojshme, ngase këtë e bëjnë të mundshme edhe kushtet natyrore dhe niveli i zhvillimit. Bujqësia e Evropës dallohet me shkallë të lartë të mekanizimit, kimizmit, numër të madh ekspertësh bujqësorë, me popullsi të arsimuar bujqësore, me rendimente të larta në bujqësi dhe në blegtori. Dikur Evropa importonte shumë prodhime bujqësore, ndërsa tash vendet e zhvilluara të Evropës janë eksportuar të shumë prodhimeve bujqësore, sidomos blegtorale.
 
== Gjeologjia ==
== Selami Mustafa :04/01/1991 ==
:'''''Artikulli kryesorë : [[Gjeologjia e Evropës]]'''''
 
=== Historia Gjeologjike ===
=== Selami Mustafa :04/01/1991 ===
Në kohën e lindjes së saj para 500 milionë vjetësh Evropa nuk është akoma e plotë. Pjesët e saj janë të hapërdara mbi të gjithë rruzullin tokësor: Skandinavia tej më në jug të ekuatorit, Anglia dhe Vendet e Ulëta në rrethin polar të jugut si dhe pothuajse të gjithë pjesët e tjera përreth polit të jugut. Të gjithë këto pjesë koreje kontinentale janë në lëvizje. Ato merrem me vete nga rryma të fuqishme magme, të cilat vlojnë 80 kilometra nën sipërfaqen e tokës.
 
Rreshti 568:
Është një pyll tepër i jashtëzakonshëm. Ai përbëhet nga fiere, likopode (shk. lycopodium) dhe bishtkuaj. Mbeturina të tyre të ngurtësuara në Skoci të bëjnë ta marrësh me mend përhapjen e tyre. Cungje që qëndrojnë pothuajse ngjitur njëri-tjetrit të japin edhe sot e kësaj dite një përshtypje mbi bollëkun e atëhershëm të bimëve. Këta gjigantë lartësoheshin deri në 30 metra drejt qiellit.<ref><small>[[Revista Rruzull.net]] në [http://www.rruzull.net/ internet]</small></ref>
 
== Evro-Azia ==
== Selami Mustafa :04/01/1991 ==
Ajo pjesë e Evropës dhe Azisë që për nga kultura dhe historia e tyre janë të ndërlidhura ngushtë midis tyre.
 
Rreshti 575:
* '''Turqia''': 3 % e territorit të [[Turqia|Turqisë]] është në Evropë.
 
== Selami:04/01/1991Qytete ==
{{Kryesor|Lista e qyteteve të Evropës}}
Qytete Evropiane kanë disa karakteristika të përbashkëta. Kështu p.sh për dallim nga qytete e kontinenteve tjera qytete metropole Evropiane nuk janë të orientuara në ndërtesa të larta. Ato më tepër shtrihen duke zënë sipërfaqe të mëdha dhe dke futur në gjirin e tyre edhe qytete që gjenden për rreth tyre. Për këtë shkakë edhe madhësia e qyteteve ndryshonë dukshëm nga rrethi i qytetit. Si do që të jetë si qytete më të mëdha të Evropës llogaritet të jenë [[Moska]], [[Stambolli]] dhe [[Londra]].
 
== Selami:04/01/1991Burim i të dhënave ==
<div style="-moz-column-count:2; column-count:3;">
{{reflist}}
</div>
 
== Selami:04/01/1991Shiko edhe ==
* [[Flamuri i Evropës]]
* [[Bashkimi Evropian]]