|
[[Skeda:Torah and jad.jpg|thumbparapamje|250px|Torah e hapur për përdorim liturgjik në [[Sinagoga|sinagogë]].]]
'''Torah''' ([[Gjuha hebraike|hebr.]]: '''תורה''' = mësimi, ligji; [[Gjuha arabe|arab. '''التوراة''' '''et-Teura''') ose '''Teurat''' është shkrimi më i rëndësishëm [[Feja|fetar]] i [[JudaizmiJahudizmi]]t dhe nderohet si fjala e frymëzuar e [[Perëndia|Perëndisë]]. Tora është pjesa e parë dhe më kryesore e [[Tanaku|Biblës hebraike]]. Në të përmbahen [[Mitzva|613 urdhëresa]]. Tora është përmbledhja e pesë Librave të [[Moisiu]]t, të cilët formojnë edhe në [[Krishterimi|krishterim]] pjesën e parë kryesore të [[Besëlidhja e Vjetër|Besëlidhjes së Vjetër]].
Tora është një dorëshkrim i mbledhur rrotull, i cili shkruhet nga një shkrues i Torës nën rregulla të posaçme dhe të rrepta. Në kuptimin e përgjithshëm Tora si emërtim përdoret si përmbledhje e [[Ligji gojor|ligjit gojor]] dhe [[ligji]]t të shkruar [[JudaizmiJahudizmi|judaikjahudik]], duke rrokur gjithë pikëpamjet mësimore fetare autoritative judaikejahudike gjatë historisë, së bashku me [[Mishnah]], [[Talmudi]]n, [[Midrashi]]n e të tjerë.
Pesë librat që përmbledh Tora në [[Hebraishtje|gjuhën hebraike]] shqiptimi dhe përkthimi i tyre vijon si më poshtë:
Tora është pranuar brez pas brezi si fjala e përpiktë e Perëndisë drejtuar Moisiut. Megjithatë për disa teologë liberalë, ajo s´është e saktë historikisht, por si diçka përtej këtyre termave. Ajo është udhëzuesja e parë e marrëdhënies midis Perëndisë dhe njeriut, dhe i gjithë kuptimi dhe qëllimi i kësaj marrëdhënieje, një dokument i gjallë që shpaloset nëpër breza dhe mijëvjeçarë.
== Ndërtimi i Torës ==
1). Libri i Zanafillës ndahet në dy pjesë të pabarabarta: historia e lashtë (1-11) paraqitet si prologu i historisë së shpëtimit, me të cilën merret mbarë Bibla. Libri fillon që nga prejardhja e botës dhe zgjeron përspektivën e saj për të përfshirë edhe tërë njerëzimin. Tregon për krijimin e botës dhe të njeriut, për rënien e njeriut në mëkat, për pasojat e saj, dhe për shtimin e së keqes që dënohet me përmbytjen e madhe. Duke filluar me Noahun dhe familjen e tij, bota popullohet përsëri, por, me anë të tabelave gjenealogjike që shkojnë duke u kufizuar, në fund, i kushtohet vëmendje Avrahamit, atit të popullit të zgjedhur.
== Shiko edhe ==
Libri i Zanafillës është një njësi e mbaruar; historia e stërgjyshërve. Kjo histori e patriarkëve është një histori familjeje dhe përmbledh kujtimet që mbaheshin për stërgjyshërit: Avrahamin, Jichakun dhe Jaakovin. Ajo është një histori popullore; ajo zgjatet me anekdotat personale dhe tiparet piktoreske, pa kujdes për t’i lidhur me historinë e përgjithshme.
* [[Moisiu]] (Musai)
Në fund është një histori fetare; të gjitha kthesat vendimtare karakterizohen nga një ndërhyrje hyjnore dhe gjithçka, siç duket, drejtohet nga vetë Perëndia. Kjo është një pikëpamje e vërtetë në nivelin më të lartë fetar, por nuk e merr parasysh veprimin e shkaqeve të dorës së dytë;
përveç kësaj, faktet paraqiten, shpjegohen dhe mblidhen për të treguar një tezë fetare;
1) ka Perëndi që formoi një popull dhe i dha një vend;
2) ky Perëndi është Zoti, ky popull është Izraeli, dhe ky vend quhet Toka e Premtuar (ose: Toka e shenjtë – d.m.th. Toka që i takon Perëndisë).
2) Libri i dytë i Biblës quhet Dalja, sepse thirret për nder të ngjarjes kryesore të librit. Kjo shënon plotësimin e premtimit që Zoti ia dha Avrahamit, 430 vjet më parë; lindjen e kombit izraelit dhe pranimin e kartës kombëtare – Ligjin. Këto tema lidhen me një ngjarje tjetër: endjen në shkretëtirë që zgjati 40 vjet. Për shkak të mosbindjes së kombit, duhej të kalonte 40 vjet në vend të dyve, para se kombi ta arrinte vendin, të cilin u premtua Avrahamit dhe pasardhësve të tij. Përmbajtja e librit
mund të ndahet si vijon:
kap. 1-12 Izraeli në Egjipt
kap. 13-18 Dalja e Izraelit nga Egjipti
kap. 19-40 Dhënia e Ligjit në malin Sinai
Mosheu është njeriu që Perëndia e formoi për të vepruar si përfaqësues i tij: ai duhet ta çlirojë popullin duke e nxjerrë nga robëria e Egjiptit për ta sjellë në tokën e premtuar të Izraelit. Në malin e Perëndisë, Perëndia e ngarkoi Mosheun (Moisiun) me këtë dëtyrë, kur Ai i shfaqjet atij me anë të kaçubës, e cila megjithëse ishte e ndezur flakë, nuk digjej! Pas çlirimit, Mosheu e sjell popullin drejt këtij mali. Atje, Perëndia i shfaqjet popullit në një mënyrë shumë madhështore, e lidh besëldhjen e tij me kombin
dhe ia jep kartën e tij kombëtare, d.m.th. ligjet e tij. Mjerisht, pak më vonë, populli e shkel besëlidhjen duke adhuruar demin prej ari – një formë idhujtarie, me të cilën u njohën në Egjipt. Por, Perëndia ia fal mëkatin dhe e përtërin besëlidhjen. Pastaj Perëndia i jep kombit një varg udhëzimësh për mënyrën se si duhet të adhurohet në shkretëtirë.
3). Levitiku. Kodi priftëror është në thelb një manual për priftërinjtë. Shënimi i zakonshëm «Levitiku» është mashtrues sepse jo i gjithë fisi i Leviut ishin priftërinj: vetëm ata të një familjeje të veçantë brenda fisit. Hollësitë lidhur me jetën e përditshme i mësonin dhe i impononin priftërinjtë. Zoti e
kishte zgjedhur Izraelin për të qenë një popull priftëror dhe një komb i shenjtë: d.m.th. një popull që do të ndërmjesonte për kombet e tjera, t’i drejtonte në adhurim dhe të pasqyronte karakterin e shenjtë të Atij, të cilit i takonte. Tema e librit «Kodi Priftëror» është mbajtja e marrëdhënies ndërmjet Zotit dhe Izraelit që ishte themeluar qysh me rastin e Daljes nga Egjipti. Në këtë libër shohim se si vetë Zoti i furnizon mjetet për këtë, nëpërmjet sistemit të flijime.
4). Libri i Numrave (më mirë i regjistrimeve) përshkruan udhëtimin e kombit izrealit nëpër shkretëtirën udhës për në tokën e premtuar. Libri fillon dhe mbaron me një registrim të popullsisë. Tregohet për kryengritjet, shpëtimet si dhe për udhëheqjen dhe furnizimin e mbrekullueshëm të ushqimit për kombin nga ana e Perëndisë.
5). Ligji (Beselidhja) i riperterire: Nganjërherë besëlidhja rishikohej dhe ripërtërihej (ky është kuptimi i Ligjit të ripërtërirë: ripërtëritja e besëlidhjes). Në këtë libër përshkruhet ripërsëritja e besëlidhjes për hir të brezit të ri në prag të pushtimit të tokës së premtuar, pas endjes në shkretëtirë (Regjistrimet). Ky libër paraqitet në formën e predikimit, sepse është thirrja për besnikërinë e popullit.
Është domëthënëse se ky libër lexohej me rastin e festës së tëbanave, sepse në fillim ky ishte kuadri i ceremonisë së ripërtëritjes së besëlidhjes. Më vonë profetët do ta kenë përsërur këtë thirrje me rastin e kësaj feste. Forma të shkurtra të këtij modeli marrëveshjeje gjenden te Dalja 19- 24; Joshua 24 dhe 1 Shëmuel 12, por gjendet hollësisht në librin e Ripërtëritjës së Ligjit si vijon:
1-3. Prologu historik – rishikim i marrëdhënieve të mëparshme.
4-6 Kushtet
27 Pika e marrëveshjes.
28 Bekimet dhe mallkimet.
==Mësimet e Torës==
ZANAFILLA
Libri i Zanafillës ndahet në dy pjesë të pabarabarta: historia e lashtë (1-11) paraqitet si prologu i historisë së shpëtimit, me të cilën merret mbarë Bibla. Libri fillon që nga prejardhja e botës dhe zgjeron përspektivën e saj për të përfshirë edhe tërë njerëzimin. Tregon për krijimin e botës dhe të njeriut, për rënien e njeriut në mëkat, për pasojat e saj, dhe për shtimin e së keqes që dënohet me përmbytjen e madhe. Duke filluar me Noahun dhe familjen e tij, bota popullohet përsëri, por, me anë të tabelave gjenealogjike që shkojnë duke u kufizuar, në fund, i kushtohet vëmendje Avrahamit, atit të popullit të zgjedhur.
Me anë të tregimeve të ndryshme, si p.sh. të tabelave gjenealogjike, theksohen disa të vërteta teologjike që janë për pjesën e shfaqjes që vijon:
1) Perëndia është krijuesi i gjithësisë dhe i tërë njerëzimit; prandaj njeriu i përgjigjet Atij për sjelljen e tij.
2) Njerëzit nuk iu bindën urdhrit të krijuesit të tij, dhe tani, për shkak të mendjemadhësisë, provojnë jetën me vuajtje, mundime, hutim dhe ndarje mes tyre.
3) Përballë mëkatit të tyre, Perëndia reagon duke i dënuar njerëzit, por krijon një njerëzim të ri, të lindur nga njeriu (Noahu, gr. Noja), për të cilin pati mëshirë.
4) Por për shkak të shtimit të prishjes së njerëzimit, Perëndia, që i kishte premtuar Noahut që të mos dërgojë më përmbytjen, tani ndërmerr një detyrë me afat të gjatë, në të cilën do të shprehet pa masë durimi dhe mëshira e tij; ai do të formojë një popull, të lindur nga njeriu i zgjedhur (Avrahami). Këtë popull e përcakton për t’u bërë dëshmitari i tij mes popujve të tjerë, që edhe ata të njohin një ditë Ligjin e tij – udhëzimet për jetesën sipas vullnetit të tij – dhe ta zbatojnë në jetë.
5) Në këtë popull, shpesh të pabesë dhe zemërgur, me gjitha paralajmërimet e profetëve, në fund Perëndia do ta dërgojë Birin e tij, Fjalën e tij të gjallë, për t’ia shpallur Izraelit dhe kombeve të tjera shpëtimin e tij. Vetëm me flijimin pajtues të Jezusit, Mesisë, për mëkatet tona (shprehja supreme e mëkatit njerëzor si dhe e dashurisë hyjnore), do të realizohet plotësisht qëllimi i Perëndisë për shpëtimin e botës. Për shkak të mosbindjes së Adamit ndaj urdhrit të Perëndisë, i gjithë njerëzimi u dënua me vdekje, por për shkak të vdekjes pajtuese dhe ringjalljes së Jezusit, Mesisë, Adamit të dytë, udha e shpëtimit u hap për të gjithë njerëzit.
Në historinë e patriarkëve (Zanafilla kap. 12-50), tregohet për stërgjyshërit e mëdhenj të Izraelit;
Avrahami (Abrahami) është njeriu i besimit, bindja e të cilit shpërblehet nga Perëndia, që i premton një trashëgimtar si edhe tokën e premtuar që do t’u takojë pasardhësve të tij (kap 12,1 – 25,18). Përveç kësaj, Avrahamit i premtohet se një nga pasardhësit e tij do të jetë Mesia. Jaakovi (Jakobi) është njeri dinak që ia zë këmbën të vëllait, merr me mashtrim bekimin e të atit, Jichakut (Izakut), dhe ia kalon në dinakëri xhaxhait të tij, Lavanit. Por, të gjitha këto dinakëri nuk do t’i vlenin asgjë, në qoftë se Perëndia nuk do ta kishte zgjedhur atë (e jo Esavin) që para lindjes së tij dhe nuk do t’ia kishte ripërtëritur premtimet e besëlidhjes që i ishin dhënë Avrahamit (25,19-36).
Midis Avrahamit dhe Jaakovit, Jichaku (Izaku) është një figurë mjaft e dobët, jeta e të cilit tregohet në lidhje me të atin dhe birin e tij. Dymbëdhjetë bijtë e Jaakovit janë stërgjyshërit e dymbëdhjetë fiseve
të Izraelit. Njërit prej tyre i kushtohet e tërë pjesa e fundit e Zanafillës.
Kapitujt 37-49 (pa 38 dhe 49) përmbajnë biografinë e Josefit, njeriut të urtë. Njeriu i urtë është ai që ia ka frikën Zotit, e kjo do të thotë respekti i duhur për të dhe nënshtrimi i jetës ndaj autoritetit të tij. Ky tregim, i cili ndryshon nga tregimet e mëparshme, kalon pa ndërhyrje të dukshme të Perëndisë dhe pa shfaqje të re, megjithatë është një mësim i plotë; virtyti i të urtit shpërblehet dhe Zoti i kthen poshtërsitë e njerëzve në të mirë.
Libri i Zanafillës është një njësi e mbaruar; historia e stërgjyshërve. Kjo histori e patriarkëve është një histori familjeje dhe përmbledh kujtimet që mbaheshin për stërgjyshërit: Avrahamin, Jichakun dhe Jaakovin. Ajo është një histori popullore; ajo zgjatet me anekdotat personale dhe tiparet piktoreske, pa kujdes për t’i lidhur me historinë e përgjithshme.
Në fund është një histori fetare; të gjitha kthesat vendimtare karakterizohen nga një ndërhyrje hyjnore dhe gjithçka, siç duket, drejtohet nga vetë Perëndia. Kjo është një pikëpamje e vërtetë në nivelin më të lartë fetar, por nuk e merr parasysh veprimin e shkaqeve të dorës së dytë; përveç kësaj, faktet paraqiten, shpjegohen dhe mblidhen për të treguar një tezë fetare;
1) ka Perëndi që formoi një popull dhe i dha një vend;
2) ky Perëndi është Zoti, ky popull është Izraeli, dhe ky vend quhet
Vendi i Premtuar (ose: Toka e shenjtë – d.m.th. Toka që i takon Perëndisë).
TREGIMI I KRIJIMIT NË LIBRIN E ZANAFILLËS
Historia e krijimit në librin e Zanafillës është unike ndër tregime të ngjashme të lashtësisë. Në shumicën e filozofive të lashta dhe të feve pagane, njerëzit besonin në një lloj metamorfoze gjinish, në një gjenezë spontane, madje edhe në atë se gjithësia lindi nga marrëdhëniet seksuale ndërmjet perëndive! Tregimi i Zanafillës nuk është të këtij lloji. Përkundrazi, tregimi është shkruar me qëllim që ta kundërshtojë pikëpamjen idhujtare të kombeve pagane të lashtësisë, të cilat e adhuronin diellin,
hënën dhe yjet. Për këtë arsye është theksuar roli i vërtetë i trupave të tillë qiellore.
Nga ana tjetër, tregimi i Zanafillës nuk është shkruar në terminologjinë e shkencës bashkëkohore, por në një stil të thjeshtë që mund të kuptohet në çdo kulturë dhe në çdo kohë. Është e qartë se Perëndia dëshiron që krijesat e tij, sidomos fëmijët e tij, ta shohin kozmosin nga pikëpamja e tij. Kozmosi nuk është një vend i ftohtë pavetor dhe pa kuptim: nuk evoluoi nga vetvetja. Tregimi është shkruar në një terminologji personale të përzemërt. Toka jonë shumë e bukur u krijua nga Perëndia i dashur,
por i gjithëpushtetshëm, si vendbanim për njerëzit. Për t’u bindur, mjafton ta krahasojmë planetin tonë me planetët e tjerë të sistemit tonë diellor.
Sidoqoftë, ka disa vështirësi që paraqiten për mentalitetin shkencor të shekullit tonë, të cilat do të t’i shqyrtojmë si më poshtë.
1) Tregimi përshkruan krijimin e jetës në planetin tonë e jo krijimin e kozmosit, megjithëse përmendet kalimthi se Perëndia krijoi edhe kozmosin. Me dukjen e diellit dhe hënës vetëm në ditën e katërt, thek-sohet se Perëndia është krijuesi i dritës, e jo këta trupa qiellore të hyjnizuar nga paganët.
2) A janë «ditët» ditë të vërteta? Siç duket, theksi i tregimit është krijimi i menjëhershëm i çdo faze me urdhrin e Perëndisë. Perëndia i gjithëpushtetshëm dha urdhër dhe gjithçka u bë. Atje ku Perëndia vepron kështu, nuk ka nevojë për periudhat e gjata të kohës. Edhe në qoftë se ditët i interpretojmë si faza të veprimtarisë, pikëpamja e autorit përjashton mundësinë e ekzistencës së periudhave prej miliona vjetësh. Ajo s’është aspak e shkruar nga pikëpamja evolucioniste. Disa mendojnë se «ditët» janë mënyrë didaktike ose liturgjike e paraqitjes së lëndës, por na vjen vështirë ta pranojmë se skema 6-ditorshe e punës dhe 1-ditorshe të pushtimit të themelohet vetëm mbi një figurë letrare: ajo duhet të themelohet mbi një realitet (si p.sh. Pasha themelohet mbi ngjarjet reale të çlirimit dhe Daljes nga Egjipti).
3) Rendi i krijimit, në kapitullin e parë, siç duket, nuk pajtohet me rendin në kapitullin e dytë. Por, nuk është ashtu. Kapitulli i dytë nuk na paraqit një tregim paralel, por merret me marrëdhëniet: marrëdhënia ndërmjet Perëndisë dhe njeriut, njeriut dhe punës, njeriut dhe kafshëve, dhe ndërmjet burrit dhe gruas. Kapitulli i dytë, gjithashtu, na përgatit skenën e veprimit të kapitujve të mëtejshëm: tundimi, rënia në mëkat dhe dëbimi nga kopshti etj. Me fjalë të tjera, rendi në kapitullin e dytë
nuk është kronologjik, por tematik. Mjerisht, sot, shumë njerëz nuk e marrin seriozisht tregimin biblik të krijimit. E kjo është për dy arsye:
A) Libri nuk është shkruar në terminologjinë shkencore të shekullit XXI.
B) Mendohet se libri është në kundërshtim me zbulimet e shkencës, por duhet vërejtur se:
1) Tregimi i krijimit është shkruar me një terminologji që mund të kuptohet nga njeriu i rëndomtë në çdo shekull.
2) Tregimi i krijimit është në kundërshtim me njëfarë filozofie materialiste, por jo me shkencën e vërtetë, e cila përcaktohet si neutrale.
DALJA
Libri i dytë i Biblës quhet Dalja, sepse thirret për nder të ngjarjes kryesore të librit. Kjo shënon plotësimin e premtimit që Zoti ia dha Avrahamit, 430 vjet më parë; lindjen e kombit izraelit dhe pranimin e kartës kombëtare – Ligjin. Këto tema lidhen me një ngjarje tjetër: endjen në shkretëtirë që zgjati 40 vjet. Për shkak të mosbindjes së kombit, duhej të kalonte 40 vjet në vend të dyve, para se kombi ta arrinte vendin, të cilin u premtua Avrahamit dhe pasardhësve të tij. Përmbajtja e librit
mund të ndahet si vijon:
kap. 1-12 Izraeli në Egjipt
kap. 13-18 Dalja e Izraelit nga Egjipti
kap. 19-40 Dhënia e Ligjit në malin Sinai
Mosheu (gr. Moisiu) është njeriu që Perëndia e formoi për të vepruar si përfaqësues i tij: ai duhet ta çlirojë popullin duke e nxjerrë nga robëria e Egjiptit për ta sjellë në tokën e premtuar të Izraelit. Në malin e Perëndisë, Perëndia e ngarkoi Mosheun (Moisiun) me këtë dëtyrë, kur Ai i shfaqjet atij me anë të kaçubës, e cila megjithëse ishte e ndezur flakë, nuk digjej! Pas çlirimit, Mosheu e sjell popullin drejt këtij mali. Atje, Perëndia i shfaqjet popullit në një mënyrë shumë madhështore, e lidh besëldhjen e tij me kombin dhe ia jep kartën e tij kombëtare, d.m.th. ligjet e tij. Mjerisht, pak më vonë, populli e shkel besëlidhjen duke adhuruar demin prej ari – një formë idhujtarie, me të cilën u njohën në Egjipt. Por, Perëndia ia fal mëkatin dhe e përtërin besëlidhjen. Pastaj Perëndia i jep kombit një varg udhëzimësh për mënyrën se si duhet të adhurohet në shkretëtirë. Ndoshta na habit rreptësia e këtyre udhëzimeve, por duhet marrë parasysh se Perëndia është i shenjtë (parimisht i ndryshëm nga ne), dhe se nuk mund të lejojë që shenjtëria e tij të komprometohet nga një qëndrim kryengritës ndër popuj të pa rilindur. Edhe një faktor që duhet marrë parasysh ishte ky: kombi izraelit ishte ende shumë i ri dhe në qoftë se Perëndia nuk e trajtonte rreptësisht duke zhdukur shfaqjet e së keqes, populli nuk do të shpëtohej gjallë! Cilat ishin, pra, ngjarjet e Daljes? Pas një periudhe të gjatë të banimit në Egjipt, izraelitët papritur gjenden në skllavëri, për shkak të ndryshimit të regjimit egjiptian. Ky regjim i ri refuzon t’u jetë i favorshëm dhe i mban për rrezik potencial. Mbreti egjiptian (faraoni) filloi një politikë të gjenocidit për të penguar shtimin e racës. Pastaj, mbreti i skllavëroi izraelitët. Por, po afrohej koha kur Perëndia ia kishte premtuar izraelitëve t’i çlironte, sepse ishin pasardhësit e Avrahamit dhe kështu trashëgimtarët e premtimeve hyjnore. Së pari Perëndia vendosi njeriun e tij, Mosheun, që bëhet përfaqësuesi i tij para mbretit egjiptian. Faraoni refuzon t’i çlirojë izraelitët dhe për këtë Perëndia dërgon në Egjipt një varg fatkeqësish, dhjetë gjithsej. Asnjëra nga këto fatkeqësi nuk bie në izraelitët që banojnë në krahinën e deltës së Nilit, e cila quhej Goshen. Por, mbreti refuzon të mëshirojë dhe bëhet gjithnjë e më shumë zemërgur deri në ardhjen e fatkeqësisë së fundit: vrasjen e bijve të parëlindur. Gjatë kësaj fatkeqësie të fundit, Perëndia urdhëron që çdo familje izraelite të vrasë
një qengj e t’i futë gjakun në ballësore dhe në dy shtalkat e derës. Kur bie fatkeqësia, engjëlli vrasës kalon pranë dyerve të familjeve izraelite, por hyn në ato egjiptiane. Kështu shpëtohen gjallë të parëlindurit izraelitë kurse vriten të parëlindurit egjiptianë. Më në fund, mbreti egjiptian bindet
dhe i lejon izraelitët të shkojnë. Pas nisjes së tyre, ndërron mendje dhe dërgon pas tyre forcat e tij elite me qerre lufte. Ata i zënë izraelitët në grackë me detin në shpinë. Por, Perëndia bën që deti të tërhiqet me anë të një erë të fortë dhe izraelitët kalojnë në terik nëpër terr. Në të gdhirë ushtarakët egjiptianë marrin vesh se ç’ndodhi dhe përpiqen t’i ndjekin. Por në këtë çast, Perëndia bën që të kthehet një baticë shumë e madhe. Kjo baticë e mbulon terikun dhe të gjitha forcat egjiptiane mbyten.
Në këtë mënyrë, Perëndia e çliroi popullin e tij dhe ia shkatërroi armiqtë.
Si mund t’i shpjegojmë fatkeqësitë që ranë mbi egjiptianët? Në librin e Daljes vërehet se si lufta shpallet në sferën mbinatyrore. Lumi Nil mbahej si fuqi hyjnore dhe faraoni mbahej pothuaj si trupëzim i një perëndie. Ka lidhje të qartë ndërmjet fatkeqësive dhe perëndive egjiptiane.
Në fatkeqësinë e parë Nili u shndërrua në gjak – ky është një konstatim dukjeje e jo biologjik. Uji, siç duket, u skuq dhe u bë i neveritshëm.
Në rastin e fatkeqësisë së parë, Mosheu i bëri sfidë faraonit në kohën e ceremonisë fetare të pranverës, kur i lutej perëndisë së Nilit për fryrjen e lumit, i cili do të plehëronte tokën për të siguruar një pjellori të mjaftueshme. Pas lutjes, dy elemente u çrregulluan: Nili solli me vete sasitë e mëdha të baltës së kuqe që vinin nga Etiopia me anë të Nilit të kuq e jo si zakonisht me anë të Nilit të bardhë. Bakteret dhe planktoni e helmuan ujin duke i dhënë pamje të kuq, erë të neveritshme dhe shije të hidhur.
Në Daljen 7,24 mësojmë se si disa egjiptianë mund ta filtronin nëpër rërë dhe ta pinin. Një gjë i tillë s’do të ishte e mundur të bëhet, në qoftë se ishte fjala për gjak të vërtetë. Pas kësaj kuptohet vetvetiu që bretkosat do të luzmonin duke u larguar nga ujërat e helmuara. Këto ujëra do t’i shtinin bretkosat në thellësinë e vendit ku do të vdisnin. Pastaj insektet do të luzmonin në trupat e kalbëzuara të bretkosave. Me rastin e fatkeqësisë së katërt, lexojmë se si faraoni i lutej përsëri perëndisë së Nilit në breg të lumit; kësaj here sigurisht me rastin e ceremonisë së fundit të stinës së fryrjes së lumit (shih Dalja 8,20). Me rastin e kësaj fatkeqësie, mizat e reja vijnë nga çelja e vezëve të pjella në kërmat e
bretkosave. Ato janë ndoshta zektha me një thimth të fortë. Këto insekte do të përhapnin antraksin (fshikëzezën). Si shumica e mrekullive biblike, fatkeqësitë na tregojnë se si Perëndia e ka natyrën nën kontrollin e tij të plotë, e jo se vepron kundër natyrës.
Për këtë ngjarje lexojmë në librin e dytë të Biblës, por a ka bazë historike në të? A është ky një mit si historitë e lindjes së kombeve të tjera? Së pari duhet të konstatohet që stili i librit nuk tregon asnjë aspekt mitik. Kombi izraelit nuk dallohet nga kjo histori në dritë të mirë; në fakt dallohet si një komb rebel. Libri i Daljes qëndron si dëshmi kundër tyre. Kur Shtjefni, martiri i parë i krishter, mban fjalimin e tij të fundit para këshillit izraelit 1500 vjet më vonë, i kujton anëtarët për faktet e
historisë së kombit, siç janë të shkruara në librin e Daljes. Ata nuk duruan t’i dëgjonin këto, dhe griheshin në zemrat e tyre dhe kërcëllonin me dhëmbë kundër tij... ata lëshuan një britmë të madhe, mbyllën veshët dhe u versulën të gjithë së bashku kundër tij. E nxorën jashtë qytetit dhe e vranë me gurë.... Në qoftë se e gjithë kjo punë ishte vetëm mitike, përse reaguan me kaq forcë ndaj fjalimit të tij? E vërteta është gjithnjë e pavolitshme, por miti kurrë.
Tregimi i dytë për të vërtetën historike të këtyre ngjarjeve është që gjasat janë të mira që një popull i shtypur të largohet nga një shtet despotik i asaj kohe. Siç duket, në shekullin XIV para erës sonë, popujt nga 14 rrethe, krahina malore dhe qytete dolën nga kampet e tij në mbretërinë hitase dhe u shpërngulën në tokën e Isuvës. Mbreti i fuqishëm i hitaseve i ndoqi dhe i kapi përsëri. Shenja e tretë për të vërtetën e historisë së Daljes njihet duke shqyrtuar sfondin e saj historik. Në dokumentet historike egjiptiane gjenden shumë shembuj të semitëve si Josefi dhe Mosheu me pozita kyç në shoqërinë egjiptiane. Sidoqoftë, në këto dokumente janë vetëm aluzionet e zhdrejta për daljen e izraelitëve. Në Bibël thuhet se Mosheun e rriti një princeshë egjiptiane, e cila ishte në gjendje të mos i bindej urdhrit të faraonit për të vrarë të gjitha foshnjat (meshkujt) izraelite pa problem.
I vetmi individ që i përshtatet kësaj figure është mbretëresha Hapshepsut, e cila pastaj u emërua bashkësundimtare me Tutmosisin III, nga 1505 gjer më vitin 1483. Thuhet se Mosheu, kur ishte i rritur, vrau një kujdestar egjiptian (i cili, siç duket, po përdhunonte një grua izraelite) dhe iku në shkretëtirë, ku duhej të kalonte 40 vjet deri në vdekjen e atij mbreti egjiptian. I vetmi mbret, që sundonte kaq gjatë (përveç Raamsesit II shumë më vonë) ishte Tutmosisi III. Thuhet se ndërmori 14 fushata kundër Sirisë dhe Palestinës. Për këtë i duheshin baza të para për të mbajtur në depo pajimet e tij. Ato ishin depot që egjiptianët i detyruan izraelitët t’i ndërtonin, në deltën e Nilit. Pas Tutmosisit erdhi në pushtet Amenopisi II (1450-1445), i cili ishte sigurisht mbreti egjiptian i kohës së
Daljes. Është kuptimplotë që ai s’ishte në gjendje të bënte një fushatë ndërmjet vitit të pestë (datimit të Daljes, d.m.th. 1445) dhe vitit të nëntë (1441). Sigurisht sepse e kishte humbur forcën e tij elite me qerre lufte në Detin e kuq kur po ndiqte izraelitët. Është, gjithashtu, kuptimplotë se biri i parë dhe më i vjetër nuk trashëgoi fronin. Biri i tij i dytë, Tutmosisi IV, tregon se si pa një ëndërr, në të cilën sfinksi egjiptian e urdhëroi t’ua pastronte rërën këmbëve të tij, atëherë do ta shpërblente me trashëgimin
e fronit, edhe pse nuk ishte biri i parë. E në Bibël thuhet se ky bir i parë u vra në fatkeqësinë e dhjetë, kur u vranë të parëlindurit e tërë tokës së Egjiptit. Prandaj, mund të vërejmë se ka disa shenja në dokumentet egjiptiane që pajtohen me historinë biblike. Sidoqoftë, në këto dokumente nuk janë përmendur ngjarjet e Daljes, ndoshta meqë egjiptianët nuk iu dhanë rëndësi. Përveç kësaj, shtetit nuk i pëlqen t’i regjistrojë disfatat e tij.
Në tregimin e Daljes është fjala për Detin e kuq. Duhet vërejtur se fjala origjinale është «deti i xunkthave». Kjo shprehje shënonte siperfaqen e ujërave që gjeroheshin nga fillimi i kanalit të sotëm të Suezit – liqeni Menzale – (duke kaluar nëpër liqenjtë më të thellë të asaj kohe) deri në fundin e kanalit në jug. Edhe gjiri i Suezit zgjerohej sigurisht më në veri në atë kohë. Nuk dihet me saktësi ku kaluan izraelitët. Sidoqoftë aluzioni për baticën na bind që është fjalë ose për zgjerimin e gjirit të Suezit ose të
liqenit Menzale në veri.
Ngjarjet e Daljes, të cilat shkaktuan formimin e kombit izraelit, parashikojnë një dalje shumë më të madhe. Kjo dalje duhej të ndodhte rreth 1500 vjet më vonë, kur Jezusi, Mesia, derdhi gjakun e tij si qengji i Pashkëve për të çliruar ata që ishin skllevër të mëkatit dhe Satanit. Kështu, Jezusi i formoi ata që besojnë në të në një popull të ri – popullin e Perëndisë, i cili do të trashëgojë tokën e premtuar, qytetin qiellor.
MOSHEU
Mosheu (gr. Moisiu) ishte udhëheqës dhe profet i madh, me anën e të cilit Perëndia i nxori izraelitët nga robëria e Egjiptit, dhe formoi një komb për shërbimin e tij dhe e shpuri deri në kufijtë e tokës që Perëndia ua kishte premtuar të parëve. Ka shumë të ngjarë që Mosheu lindi më 1526 dhe vdiq më 1406.
Që ta çlironte popullin e tij nga robëria në Egjipt, Perëndia formoi një njeri, një çlirimtar. Në librin e Daljes del se Perëndia ishte me Mosheun që nga lindja e tij. Në kohën e lindjes së tij, doli një urdhëresë nga mbreti egjiptian (faraoni) që të vritet çdo fëmijë hebre mashkull. Nëna e tij, Mirjama,
e fshehu dhe pastaj e futi në një shportë prej kallamit të papirusit dhe e la në xunkthore, në bregun e lumit. Një nga bijat e faraonit, ndoshta e njohura Hatshepsutë, e gjeti foshnjen dhe filloi ta dashuronte. Mosheu u adoptua dhe ndoshta u rrit në haremin mbretëror. Atje pranoi një edukim princor. Por, kur u rrit, zbuloi identitetin e tij të vërtetë që ishte hebre, jo egjiptian. Ai i takonte popullit të skllavëruar që bënte punë të detyruar. Që nga ky çast filloi të identifikohej me popullin e tij dhe nisi të hidhte poshtë edukimin e tij egjiptian, e kjo e shqetësonte princeshën që e kishte adoptuar, e ndoshta edhe vetë mbretin egjiptian. Pak më vonë ndërhyri për një bashkizraelit që e trajtonin keq. Sipas traditës izraelite, mbikëqyrësi egjiptian kishte bërë tradhti bashkëshortore me gruan e këtij izraeliti. Mosheu e vrau dhe duhej të ikte menjëherë nga vendi, sepse e kërkonte policia. Ai iku në shkretëtirën e gadishullit të Sinait. Atje u njoh me një blegtor-prift të Madianit që quhej Rëuel ose Jitro, u martua me një nga bijat e tij, Ciporën, dhe i lindi një djalë, të cilin e quajti Gershom. Gjatë kësaj kohe u njoh shumë mirë me gadishullin e Sinait, sepse atje kulloste kopetë e Jitros. Pak më vonë, kur iu afrua malit
të Sinait, Perëndia iu paraqit në flakën e zjarrit buçitës në një kaçubë: kaçuba ishte ndezur flakë por nuk digjej. Perëndia e thirri të kthehet prapa në Egjipt për ta çliruar popullin izraelit nga robëria e për ta çuar në gadishullin e Sinait ku Perëndia do ta bënte një komb të madh. Në fillim Mosheu refuzoi, por në fund pranoi me kusht që Perëndia t’i jepte Aharonin për ndihmës. Mosheu u kthye përsëri në Egjipt. Nga kjo kohë kishin kaluar dyzet vjet dhe mbreti egjiptian i mëparshëm kishte vdekur.
Kështu, pra, mund të kuptojmë që Mosheu ishte veçanërisht i kualifikuar për të udhëhequr popullin izraelit. Kishte marrë edukimin më të mirë të asaj kohe, jo teorik por edhe praktik. Ishte i njohur me oborrin e mbretit.
Më tej njihte shumë mirë gadishullin e Sinait, sepse kishte kaluar shumë kohë atje. Kështu, pra, Mosheu e njihte krahinën ku duhej më vonë t’i çonte izraelitët. Por, me më rëndësi se çdo gjë tjetër, Perëndia i kishte premtuar se do ta shoqëronte me të kthyer në Egjipt. Meqë po nisej për një detyrë të rrezikshme, e braktisi familjen e tij. Pas takimit me të vëllanë dhe me kryetarët izraelitë, Mosheu dhe
Aharoni dolën para mbretit egjiptian që të kërkonin lejën për izraelitët, që të dilnin në shkretëtirë që të bënin një festë për nder të Zotit. Por, mbreti i refuzoi me përbuzje – tashmë kishte mjaft festa fetare, në të cilat nuk punohej, dhe kjo kërkesë ishte krejt justifikim për papunësi. Pas refuzimit nga ana e mbretit, Perëndia e siguroi Mosheun se do të plotësonte premtimet e dhëna në besëlidhjen që e kishte lidhur me Avrahamin që t’i nxirrte pasardhësit e tij nga Egjipti për t’i çuar në tokën e premtuar,
në Izrael. Kur në Egjipt ranë fatkeqësitë të mëtejshme, Perëndia ia zbuloi mbretit egjiptian fuqinë dhe pushtetin e tij. Në fatkeqësinë e fundit vdiqën të gjithë bijtë e parëlindur të egjiptianëve. Në fund mbreti ndërroi mendje dhe lejoi që izraelitët të shkonin lirisht. Izraelitët, nën udhëheqjen e Mosheut, kaluan në terik nëpër detin e kuq (që Perëndia mrekullisht e kishte tharë), panë disfatën e ushtrisë elitë egjiptiane, dhe u nisën në shkretëtirën e gadishullit të Sinait. Mosheu i udhëhoqi deri në pikëpjekjen
me Perëndinë në malin e Sinait. Pak më parë, u takua përsëri me familjen e tij që po e priste me vjehrrin e tij, Jitron, i cili i dha një këshillë të mirë.
Izraelitët kaluan rreth një vit në krahinën e malit. Pak para nisjes së tyre, u bë regjistrimi i popullit, i cili organizohej në një ushtri me disiplinë të ashpër. Së shpejti arritën në Kadesh-Barnea ku u përgatitën për pushtimin e Palestinës, tokës së premtuar. Sidoqoftë, populli u frikësua dhe refuzoi t’u besonte premtimeve të Perëndisë duke ngritur kundër Tij.
Për pasojë, si dënim, populli duhej të priste edhe 38 vjet që ta pushtonin tokën e premtuar.
Mosheu ishte udhëheqës i shquar. Thuhet se ishte njeri shumë i ulët, i cili kishte një marrëdhënie shumë të ngushtë me Perëndinë. Ndryshe nga kushdo pas tij, me shumë raste bisedonte ballë për ballë me Perëndinë, dhe ishte i vetmi që dëgjonte zërin e tij. Sidoqoftë, durimi i tij u provua shumë nga sjellja e turpshme e izraelitëve rebelë nën udhëheqjen e tij. Jo vetëm se ankoheshin kundër Perëndisë por edhe disa here e kundërshtonin hapur udhëheqjen e Mosheut. Në disa raste Mosheu i lutej shumë Perëndisë me lot të hidhur që të mos e shkatërronte popullin po aty për rebelimin e hapur; propozonte që të shkatërrohej ai në vend të tyre. Kjo tregon se si e donte popullin që ishte nën udhëheqjen e
tij; dhe ndërhyri për të. Meqë Mosheu kishte një marrëdhënie aq të ngushtë me Perëndinë dhe ishte aq i privilegjuar shpirtërisht, kjo do të thotë se përgjegjësia e tij ishte shumë e madhe. Mirjama, motra e tij, vdiq, sepse ngriti krye kundër tij duke kundërshtuar zgjedhjen e Perëndisë.
Por, edhe Mosheu edhe Aharoni bënë sharje kundër Zotit kur guxuan ta zëvendësonin. Në Kadesh-Barnea, Zoti i dha urdhër Mosheut që ta godiste shkëmbin për t’i furnizuar izraelitët me ujë, por ai së bashku me Aharonin tha: ‚Dëgjoni, o rebelë, a do të nxjerrim ne (e jo Perëndia) ujë nga ky shkëmb?‘ U dënuan me përjashtimin nga toka e premtuar – kurrë nuk hynë në të. Pak më vonë Aharoni vdiq dhe u varros në malin e Horit. Mosheu kishte të drejtën që vetëm ta shihte tokën e premtuar nga mali i Pisgahut që ndodhet sot në Jordan. Ai vdiq dhe u varros atje pak kohë para pushtimit. Joshua, e jo ai, e udhëhoqi kombin izraelit në tokën e premtuar.
Mosheu ishte profeti më i madh i Dhiatës së vjetër. Asnjë tjetër, pas tij, nuk ka folur ballë për ballë me Perëndinë. Ai ishte mësuesi i madh i popullit të Perëndisë, autori dhe redaktori i të pesë librave të Biblës (Tora). Ai profetizoi që një ditë Perëndia do të nxirrte nga gjiri i popullit izraelit një profet si ai, dhe fati i përjetshëm i atij populli do të varej nga qëndrimi i tij ndaj këtij profeti. Kjo profeci u plotësua kur erdhi Jezusi, që ishte më i madh se Mosheu; ai i dha popullit ligjin e ri, mësimin e ri nga Perëndia, dhe që plotëson mësimin e Mosheut dhe mbaron zbulimin e Perëndisë.
Mosheu në Dhiatën e vjetër, gjithashtu, ishte udhëheqësi më i madh i popullit të Perëndisë. Ai udhëhoqi popullin për çlirim nga robëria e Egjiptit, nëpër shkretëtirë deri në kufirin e tokës së premtuar. Kjo parashikon atë që do të bënte Jezusi, Mesia, në një nivel më të thellë. Jezusi e
nxjerr popullin e tij nga robëria e Satanit, nëpër shkretëtirën e kësaj jete tokësore ku janë shtegtarë, dhe e shpien në tokën e premtuar, në qytetin qiellor. Një herë Jezusi e quajti vdekjen e tij në kryq ‚daljen e tij‘, sepse me anë të vdekjes së tij pajtuese, mundi fuqitë djallëzore që mbajnë rob
njerëzit dhe çliroi ata që besojnë në të. Është kuptimplotë që me këtë rast (me shpërfytyrimin e Jezusit në mal), dëshmitarët e kësaj ngjarjeje ishin Mosheu dhe Elija që u paraqitën së bashku me të në madhështinë qiellore.
LIGJI
Perëndia e çliroi popullin izraelit për ta plotësuar premtimet e tij që ia kishte dhënë Avrahamit rreth 625 vjet më parë. Nën udhëheqjen e Mosheut, Perëndia e çoi popullin në vendtakimin e përcaktuar në
shkretëtirë, në malin e Sinait, ku i ishte paraqitur Mosheut 40 vjet më parë. Aty, në këtë mal, Perëndia e lidhi besëlidhjen me popullin e vet, Izraelin. Kjo besëlidhje u ngjan besëlidhjeve që mbretërit hitas i lidhnin me shtetet e tyre vasale. Për këtë mund të lexojmë në kapitujt e 19 dhe 20 të librit të Daljes. Perëndia thotë se e ka liruar popullin nga robëria dhe kështu ai tani i takon Atij. Izraelitët e pranojnë këtë dhe janë dakord që të bëhen populli i tij. Pas kësaj Perëndia e lidh formalisht besëlidhjen me
ta. Që atëherë Ai është Zoti i tyre feudal dhe ata janë vasalët e Tij. Për të përjetuar lulëzimin, si dhe mbrojtjen dhe hirin e tij, ata duhet ta dëgjojnë dhe të largohen nga çdo lloj idhujtarie (d.m.th. besnikërinë ndaj perëndive të tjera). Në qoftë se e shkelin besëlidhjen, d.m.th. kartën e tyre
kombetare, atëherë në fund do të dënohen me mërgim në tokë të huaj.
Për këtë Perëndia do të përdorë kombet e tjera. Perëndia ua dha ligjin, ose kartën kombëtare që të bëhet kushtetuta dhe kodi i kombit të ri. Ky «ligj» e pasqyron karakterin e Perëndisë, autorit
të tij. Për këtë quhet «ligji i përsosur». Izraelitët besnikë kërkonin të mësonin edhe më shumë për ligjet e Perëndisë, për udhëzimet e tij për shpëtim dhe lulëzim, sepse e dinin se Perëndia është i përsosur dhe dëshiron të mirën e tyre. Kështu, për ta, shprehja «ligji» nuk kishte kuptimin negativ. Më vonë filloi të fitonte kuptimin negativ, kur njerëzit nuk donin t’i bindeshin dhe shanin Perëndinë. Sot kemi kuptimin negativ për idenë e ligjit për arsyet që vijojnë:
1) Ligjet njerëzore nuk janë të përsosura si ligji i Perëndisë.
2) Ne jemi nga natyra mëkatarë, rebelë që e shkelim pa problem ligjin e Perëndisë, d.m.th. nuk u nënshtrohemi udhëzimeve të Perëndisë për jetën tonë.
Por ligji i ishte dhënë popullit izraelit për të mirën e tij, sepse:
1) Ishte dhënë nga Perëndia,
2) Perëndia donte që populli i tij të lulëzonte që ta përdorte për shpëtimin dhe lulëzimin e kombeve të tjera.
3) Ligji ishte pasqyrimi i karakterit të Perëndisë, i cili është i mirë
Së pari, pra, Izraeli pranon të bëhet populli i Perëndisë, sepse Ai e ka çliruar sipas premtimeve të tij të lashta. Pas kësaj izraelitët marrin emrin e tyre: populli i shenjtë. Kjo shprehje do të thotë se ata janë të mënjanuar për shërbimin e Perëndisë. Pastaj Perëndia ua jep ligjin e tij për t’u treguar se ai donte që të funksiononin si komb dhe si individë. Në mal, së pari Perëndia u foli drejtpërdrejt duke ua dhënë themelin e ligjeve të tij: ky themel përbëhet nga dhjetë urdhërimet. Pjesa tjetër e Ligjit u njoftohet
më vonë me anë të Mosheut. Kombi i pranon kushtet dhe besëlidhja ratifikohet. Ligji, kodi ose hebraisht Tora, do të thotë udhëzimet për mënyrën e jetës së drejtë, d.m.th. sipas vullnetit të Perëndisë. Ky kod ndahet, kryesisht, në tri kategori:
1) kodi moral, 2) kodi civil, 3) kodi i kultit.
Çdo kategori bazohet në parakushtin që izraelitët i takojnë Perëndisë. Kështu, pra, disa forma sjelljeje nuk janë në pajtim me këtë marrëdhënie, përsa i përket individit si dhe kombit. Perëndia do t’i dënojë ata që nuk e dëgjojnë. Lista të ndryshme janë të shpërndara nëpër të pesë librat e parë të Biblës. Këto lista të ligjeve mund të ndahen në katër grupe kryesore:
1) Statutet, të cilat janë në formë ndalimesh absolute. Të gjitha ato fillojnë me formulimin: Mos bëj këtë... (nënkuptohet, sepse mua më takoni). Me fjalë të tjera: Mos bëj atë që s‘është në përputhje me karakterin tim. Në këtë kategori janë dhjetë urdhërimet. Këto janë kodi moral, e kjo
tregon vullnetin e Perëndisë për secilin.
2) Vendimet gjyqësore ose precedentët. Këto janë kodi civil dhe kanë formulimin që vijon: Në qoftë se njeriu bën këtë, duhet të paguajë një çmim të tillë...
3) Janë shumë forma ndërmjetëse me formulimin urdhëror: Në qoftë se njeriu bën këtë, do të dënohet me vdekje. Këto ligje kanë të bëjnë ekskluzivisht me Izraelin si shtet teokratik, d.m.th. drejtpërdrejt nën sundimin e Perëndisë. Kjo shpjegon formulimin e tyre ekstrem.
4) Kodi i kultit ose kodi priftëror ka të bëjë me mënyrën se si Perëndia do që të adhurohet nga izraelitët në kultin nën Tendën e shenjtë (Tëbanesë) ose, më vonë në Tempull. Kjo tregon se si duhet të sillen priftërinjtë. Tregon, gjithashtu, se si duhet të sillen levitët (ata që i ndihmonin priftërinjtë). Meqë Perëndia është i shenjtë dhe ngjall nderim të madh, këto ligje na kujtojnë udhëzimet për sjelljen në një central atomik. Parimet janë të njëjta: duhet t’i afrohet Perëndisë vetëm me kushtet
e veta. Kodi ishte i pashoq për arsyet që vijojnë:
1) Çdo anë ishte dhënë drejtpërdrejt nga Perëndia. Mosbindja konsiderohej si rebelim kundër Tij. Ky kod s’ishte as relativ dhe as arbitrar. Kodi përfshinte tërë jetën personale si dhe kombëtare. Secila kategori ishte barabar e rëndësishme.
2) Në kod dallohet një pikëpamje shumë e lartë e jetës njerëzore. Brutaliteti ishte i përjashtuar dhe dënimi duhej të ishte në pajtim me krimin. Secili, si edhe mbreti, ishte i barabartë para ligjit. Përkundrazi, në qytetërimin hitas, dënimi që pranohej, varej nga klasa shoqërore e individit. Në Izrael, ligji ishte absolut përveç në rrethana lehtësuese.
3) Askush s’ishte i diskriminuar. Në fakt, ligji merrte parasysh njerëz pa privilegj: vejusha, jetime, të huaj, të arratisur dhe skllevër. E ç’mund të themi sot për këtë kod izraelit?
1) Ai na jep aftësi për të depërtuar në mendjen e Perëndisë.
2) Kodi i ishte dhënë një populli, i cili ishte zgjedhur tashmë nga Perëndia. Për këtë, pra, kodi s’ishte një mënyrë për të shpëtuar.
3) Sot nuk ekziston në botë ndonjë shtet teokratik, d.m.th. një komb drejtpërdrejt nën sundimin e Perëndisë. Sidoqoftë, do të jetë një shtet i tillë në kohën e sundimit mesianik të një mijë vjetëve, kur Izraeli do jetë i lindur rishtas me anë të Shpirtit të Perëndisë.
4) Qendra e qëllimeve të Perëndisë, sot, s’është më vetëm një komb drejtpërdrejt nën sundimin e Tij, por një popull, të cilit i takojnë popujt nga çdo komb. Ky popull quhet Kisha (Bashkësia e Mesisë). Kisha e vërtetë përbëhet nga të gjithë ata që besojnë në Jezusin, Mesinë, jeta e të cilëve është e shndërruar me anë të Shpirtit të Perëndisë. Për ta, vetëm kodi moral është i vlefshëm, megjithëse kodet e tjera na tregojnë shumë për mendjen dhe karakterin e Perëndisë dhe janë shkruar për mësimin
tonë. Ndoshta na çuditen disa elemente të Ligjit.
1. Siç duket, ka paragjykim kundër seksualitetit, por duket marrë
parasysh se:
a). Zoti nuk pranon të adhurohet si idhull: refuzon gjithçka që ka të bëjë me adhurimin kananas, të cilit i punojnë mendja e sëmurë seksi dhe kulti i pjellorisë. Priftërit kananas merreshin me prostitucionin sakral dhe shërbënin lakuriq.
b). Zoti shpiku seksualitetin për t’u përdorur në kuadrin e martesës. Ai hedh poshtë çdo formë zvetënim: satani është i vendosur për të bërë krejt të kundërtën e planit të Zotit.
2. Koncepti i pastërtisë dhe të papastërsisë. I pastër do të thotë: i aftë për të ardhur në pranimin e Zotit për ta adhuruar. I papastër do të thotë të kundërtën. Faktorët që përcakton ose jo këtë kategori janë si vijon:
a) Ndonjë gjë që është i vdekur , ose që përmban qeliza të vdekura (si p.sh. gjak i menstruacionit, prurje e farës itd). Kontakti me gjëra të tilla e bën individin të papastër, sepse trupa ose qeliza të vdekura kanë të bëjnë me mëkatin (zbërthim, kalbëzim).
b) Ndonjë gjë që është në sy to Zotit, i pavend. Ndonjëherë nuk jepet asnjë arsye për këtë.
c) Disa kafsha klasifikohen si të papastra, mundësisht sepse ato ushqehen me gjak ose me kërmë. Kafshat zëvendësojnë njerëzit: në ritualin e pajtimit kafsha mund të sakrigikohet në vend të njeriut, sepse të dy kanë frymën e jetës që mbahet në jetë me anë që qarkullimin e gjakut.
3. Gjaku ndalohet të hahet, sepse ishte i rezervuar për përdorim në ritualin e shlyerjes të mëkatit. Në gjak është parimi i jetës që flijohet në vend të jetës së mëkatarit.
4. Pretendimi për të qenë i përsosur. Mbreti David pretendon në disa psalme të jetë i pa të metë, por kjo do të thotë se u është përmbajtur kushteve të jashtme të Ligjit. Katolikët do të thonin: Davidi ishte në gjendje të hirit. Ap. Pali tha më vonë: për sa i përket drejtësisë — asaj të Ligjit — i patëmetë (Fil 3,6).
5. Sakatim e përjashton njeriun nga pjesëmarrja në kultin e Tempullit.
Arsyeja e kësaj (siç duket) padrejtësie është kjo: sakatimi ishte shpeshherë karakteristikë e kultit idhujtar. “Kur mblidhet bashkësia e Zotit, nuk duhet të jetë i pranishëm asnjë njeri që është i tredhur ose të cilit i është prerë organi seksual. Në të nuk duhet të marrë pjesë as ai njeri që ka lindur nga marrëdhënia me një prostitutë kultike. Edhe pasardhësit e tij janë të përjashtuar nga bashkësia e Izraelit, deri në brezin e dhjetë. (Lp 23,2-3). Adhuruesit e Baalit ose Astartës shpeshherë
sakatoheshin në shenjë besnikërie ndaj këtyre idhujve. shih edhe Zah 13,4-6: “Atëherë profetët do të ruhen të mos i tregojnë haptas vegimet e tyre; ata nuk do të paraqiten të veshur me mantelin me qime cjapi të profetëve, kur të shpallin porositë e tyre të rreme. Në qoftë se ndokush prej tyre vihet para përgjegjësisë, do të thotë: «Nuk jam profet. Jam bujk! Nuk kam ushtruar asnjë zanat tjetër qysh në fëmijëri.» E kur të vihen në dukje shenjat e plagëve në trup, do të thotë: «I kam marrë nga
një përleshje me disa shokë kur po pinim!»”
6. Po pse në Dhiatën e Re, siç duket, flitet vetëm për Ligj në një terminologji
kaq negative? Vetëm flitet ashtu ku nënkuptohet mallkimi që sjell ligji i shkelur, ose në lidhje me përmbajtjes së Ligjit si mjet për të merituar shpëtimin. Në Bibël kurrë nuk mësohet që mund të shpetojmë duke iu përmbajtur Ligjit. Udha e shpëtimit, sipas Perëndisë, është gjithnjë me anë të një flije pajtuese – flisë së Mesisë. Jemi të falur dhe të shpëtuar vetëm për shkak të pranimit të Jezusit si flijim për mëkatet tona – vetëm atëherë mund të lindemi në familjen e Perëndisë dhe Shpirti
i Perëndisë fillon t’i shkruajë ligjet e Perëndisë në zemrat tona. Me fjalë të tjera, Shpirti i shenjtë fillon të riprodhojë karakterin e Perëndisë në ne, por kjo varet nga qëndrimi ynë. Për këtë duhet të lexojmë dhe të dëgjojmë Fjalën e Perëndisë, Biblën.
DHJETË URDHIMET
Dhjetë urdhërimet (ose porositë) formojnë thelbin e kodit moral. Ato tregojnë se ç’kërkon Perëndia nga populli i Tij, në qoftë se ky popull do të mbetet në bashkësi me Të. Më tej, ato shprehin karakterin e Perëndisë, i cili do që të riprodhohet ky karakter në popullin e tij. Nga bindja ndaj dhjetë urdhërimeve varet bashkësia e popullit me Perëndinë, dhe jo zgjedhja e tyre. Me fjalë të tjera, dhjetë të shpëtuar, por për të mbetur në bashkësi me Perëndinë.
Porosia e parë thotë: Mos ki perëndi të tjera para meje! Shprehja «para meje» do të thotë «në praninë time» ose «duke më shërbyer mua». Ky urdhër është ndryshe nga ato që gjejmë te fetë e tjera të asaj kohe, në të cilat pranonin vërtet një perëndi, por edhe adhuronin shumicën e hyjnive
të ulta. Kërkesat e Perëndisë janë absolute. Në besimin biblik përjashtohet adhurimi i hyjnive të dorës së dytë ose i qenieve të hyjnizuara.
Përjashtohen edhe idhujt si për shembull makina e re ose filozofia rivale që është në rrezik ta zëvendësojë Perëndinë ose ta plotësojë. Perëndia lidhet ngushtë me shfaqjen e vetes që ndodhet në Bibël. Vetëm Bibla është e autoritetshme. Për këtë, pra, bëjmë idhujtari në qoftë se vëmë ndonjë libër tjetër në të njëjtin nivel.
Porosia e dytë thotë: Mos bëj kurrfarë pikture as skulpturë.... mos i adhuro as mos u shërbe...! Ky është urdhri i rreptë që të mos bëjë statujë a figurë që simbolizon një fuqi të mbinatyrshme dhe të mos i adhurojë e nderojë si hyjni. Në qoftë se njeriu bën pikturën e Perëndisë, kjo i heq esencën, d.m.th. shenjtërinë ose ndryshimin, e sjell në nivelin e njeriut që përpiqet ta manipulojë për qëllimet e veta. Në këtë mënyrë krijohet feja e kotë, besëtytnia, opiumi për popullin. Në këtë urdhërim Perëndia thotë se nuk duron rivalët.
Porosia e tretë thotë: Mos e merr nëpër gojë kot emrin e Zotit. Emri i Zotit lidhet me karakterin dhe personin e Tij. Për këtë, pra, lidhja e emrit të Perëndisë me praktikë magjike, me një betim të rremë ose me sharje, do të thotë lidhja e Perëndisë me perëndi të tjera, me Satanin dhe me mëkate personale. Në qoftë se njeriu shan, kjo do të thotë se e merr lehtësisht edhe Perëndinë. Fëmijët e vërtetë të Perëndisë nuk shajnë, sepse Shpirti i shenjtë në ta e ka ndryshuar qëndrimin e tyre ndaj Perëndisë, Atit të tyre. Perëndia është i shenjtë, d.m.th. i ndryshëm, i ndarë nga mëkati. Edhe ne duhet të jemi kështu.
Porosia e katërt thotë: Të bie në mend dita e shtunë për ta shenjtëruar. Puno gjashtë ditë dhe kryej punët e tua, por e shtata ditë është e shtuna, ditë pushimi kushtuar Zotit, Perëndisë tënd. Ky urdhërim iu dha izraelitëve që ta kujtojnë ditën e pushimit e t’i përmbahen, për ta mënjanuar si një ditë
të veçantë, veçanërisht për adhurimin e Perëndisë. Një ditë prej shtatë ditëve duhet të mënjanohet.
Porosia e pestë thotë: Ndero babanë tënd dhe nënën tënde. Nderimi i prindërve do të thotë t’u japësh të drejtat e tyre, t’u japësh nderimin që u duhet, sepse është Perëndia që i emëroi prindërit dhe në një farë kuptimi ata përfaqësojnë Perëndinë për ne. Janë sfera e autoritetit të caktuar nga Perëndia. Kjo nuk ndodh kur prindërit kërkojnë nga fëmijët e vet atë që i takon vetëm Perëndisë. Fëmijët duhet t’i nderojnë prindërit e vet dhe ta sigurojnë pleqërinë, por nuk janë të detyruar të jenë të një
mendjeje politike ose fetare me ta.
Porosia e gjashtë thotë: Mos bëj vrasje. Nuk thotë «Mos vra», dhe për këtë, pra, ky urdhërim nuk mund të përdoret për të justifikuar pacifizmin ose anulimin e dënimit me vdekje. Që të dyja këto pranoheshin në Izraelin e lashtë.
Porosia e shtatë thotë: Mos bëj kurorëthyerje! (d.m.th. tradhti bashkëshortore) Në këtë urdhërim ndalohet shkatërrimi i martesës për shkak të imoralitetit të një pale të tretë, me të cilën një nga partnerët ka marrëdhënie seksuale. Kurorëthyerja në të vërtetë është një formë vjedhjeje; vjedhja e njërit nga partnerët, sepse marrëdhënia bashkëshortore është aq e ngushtë dhe e pandarë saqë dy bëhen një.
Porosia e tetë thotë: Mos vidh! Vjedhja është përvetësim në mënyrë të fshehtë i diçkaje që është pronë shoqërore a pasuri e tjetërkujt. Mashtrimi në shkollë ose udhëtimi pa biletë është një formë vjedhjeje, gjithashtu.
Porosia e nëntë thotë: Mos bëj dëshmi të rremë kundër të afërmit tënd! I afërmi këtu do të thotë «bashkatdhetar izraelit yti» e kështu «fqinji yt». Ndalohet, pra, të jepet dëshmi e rreme për dikë në gjyq. Ky parim përfshin edhe mashtrimin ose gënjeshtrën. Një dëshmi e rreme mund të dëmtojë
një çështje gjyqësore dhe të shkaktojë dënimin e njeriut të pafajshëm. Një gënjeshtër ose mashtrim mund ta dëmtojë marrëdhënien ndërmjet njerëzve ose ndërmjet njeriut dhe Perëndisë.
Porosia e dhjetë thotë; Mos lakmo! Ndalohet të lakmosh me qëllim që të marrësh atë që i takon tjetërkujt. Porosia e fundit zbulon motivacionet e fshehta të zemrës njerëzore.
Por ç’është lidhja e dhjetë urdhërimeve me periudhën e Dhiatës së Re? Në Dhiatën e Vjetër, siç kemi mësuar, Perëndia ia dha dhjetë urdhërimet popullit, me të cilin tashmë kishte lidhur besëlidhjen e tij. Bindja ndaj urdhërimeve ishte një kusht, jo për shpëtim, por për lulëzim. Por, mbetej një problem: populli ende nuk e kishte Shpirtin e shenjtë. Shpirti i shenjtë, d.m.th. Shpirti i Perëndisë, vepronte mbi njerëzit e Izraelit, duke u dhënë dhunti për shërbimin e Perëndisë, por nuk vepronte nga përbrenda.
Disa nga dhuratat e Shpirtit dukeshin, por jo duke folur në përgjithësi, frytin e Shpirtit të shenjtë. Ligji ishte jashtë, jo brenda në zemrat e njerëzve. Populli priste me padurim ardhjen e Mesisë që duhej t’u
shlyente mëkatet dhe t’u jepte Shpirtin e shenjtë që të banonte përjetësisht brenda, në zemrat e tyre.
I tërë mësimi i Jezusit nënkupton banimin e Shpirtit të shenjtë në njerëzit. Jezusi është Mosheu i dytë, ligjdhënësi i madh, i cili e interpreton ligjin e Perëndisë në nivelin më të lartë, nivel që mund të realizohet vetëm për ata që janë të lindur rishtas me anë të Shpirtit të shenjtë, d.m.th. në bashkësinë e atyre që i takojnë Mesisë për shkak të besëlidhjes që Ai e lidh me ta. Perëndia të fton tani të bëhesh pjesëtar i asaj bashkësie tani. Ai do të ta japë Shpirtin e Tij, që të mos jesh më skllav i mëkatit dhe legalizmit fetar, por që të shndërrohesh në përgjasimin e Tij. Vetëm ata që janë të lindur rishtas me anë të Shpirtit të Perëndisë mund të pranohen si fëmijët e tij dhe kështu si trashëgimtarët e Tij. Ti
nuk mund të bëhesh fëmijë i Perëndisë duke iu bindur ligjit të tij – ti duhet të lindesh në familjen e tij për ta marrë Shpirtin e tij. Vetëm atëherë ligji i Perëndisë do të bëhet diçka e brendshme dhe Shpirti i Perëndisë do të fillojë ta riprodhojë karakterin e Perëndisë në ty.
SISTEMI I FLIJIMIT
Drejtësia e kombit ishte ndarë në kategori të ndryshme. Njëra nga këto kategori ishte kodi i kultit. Një libër i plotë në Bibël i kushtohet kësaj çështjeje. Në librin e Kodit Priftëror (Levitikut) gjejmë kodifikimin dhe sistematizimin e flijimeve për kombin në tërësi. Njerëzit bënin flijime që nga fillimi i njerëzimit, por në librin e kodit priftëror, i cili është një lloj manuali për priftërinjtë, Perëndia kërkoi sistematizimin e flijimeve brenda caqeve të kultit kombëtar. Sot me vështirësi e kuptojmë idenë e
flijimit. Lexojmë, për shembull, në Fjalorin e shqipes së sotme përkufizimin që vijon: «Qenie e gjallë (njeri ose bagëti) që, sipas besimeve të kota, therej për nder të një hyjnie; kurban.» Sipas kuptimit bashkëkohor, një flijim i takon sistemit primitiv, por megjithatë ideja mbetet në gjuhën e sotme, si provohet në përkufizimin e mëtejshëm: «Ai që jep jetën për një çështje të madhe, për interesat e larta të atdheut e të popullit, theror, dëshmor.» Më tej u japim dhurata atyre që i duam dhe i nderojmë. Në
Izraelin e lashtë, pasuria e individit matej sipas prodhimeve bujqësore që kishte, sipas sasisë së bagëtisë së tij. Sot kemi prirje ta matim sipas parave.
Në Izraelin e lashtë, njerëzit kushtonin flijime të ndryshme për arsye të ndryshme. Sidoqoftë, në rastin e Izraelit, duhet të modifikohet përkufizimi i fjalorit, sepse:
1) Flijim mund të bëhet edhe një send, si për shembull një prodhim bujqësor.
2) Flijimi i njeriut ndalohej.
Të gjitha flijimet kishin këto të përbashkëta; u kushtoheshin në kuptimin e kultit të adhurimit për Perëndinë. Adhurimi i Perëndisë përbëhej parimisht nga shprehja e nderimit për planin e Tij të përsosur për jetën si edhe për lulëzimin. Nganjëherë njerëzit bënin një flijim për nder të Perëndisë, për ta falënderuar e për të treguar që gjithçka që kishin i takonte në të vërtetë Perëndisë. Nganjëherë njerëzit bënin një flijim si shprehje e bashkësisë së tyre me Perëndinë. Në këtë rast adhuruesit e hanin gjysmën si shprehje e bashkësisë me Perëndinë, gjysmën tjetër e digjnin si shenjë që kjo pjesë i takonte Perëndisë. Nganjëherë bënin një flijim, sepse kishin mëkatuar kundër Perëndisë. Në këtë rast, vritej një bagëti dhe gjaku derdhej për të treguar që mëkati kushton jetën – ose
bagëtia duhet të vdesë ose njeriu, e Perëndia e jep bagëtinë në vend të njeriut, sepse nuk do që të vdesë mëkatari. Në qoftë se njeriu mëkatoi kundër Perëndisë, u vendos në të padrejtën dhe duhej të priste dënimin e Perëndisë. Për ta vënë njeriun përsëri në rregull me Perëndinë, duhej që për jetë të jetëve të flijohej një bagëti në vend të njeriut. Në këtë mënyrë, Perëndia u mësonte njerëzve se mëkati është shumë serioz dhe nuk mund të trajtohet me mendjelehtësi. Por, në mëshirën e tij, Perëndia na ka dhënë zgjidhjen e problemit – një bagëti (qenie të gjallë) për të vdekur në vend të njeriut. Kodifikimi i sistemit të flijimeve në librin e Kodit Priftëror ishte si vijon: ishin pesë lloje kryesore të flijimeve:
1) Flijimi i përkushtimit (hebr. ola): Bagëtia e caktuar për djegie sillej në Tendën e shenjtë ose në Tempull (d.m.th. në prani të Perëndisë) dhe atje digjej në tërësi. Njerëzit e kushtonin këtë lloj flijimi për nder të Perëndisë, për t’iu përkushtuar Atij plotësisht.
2) Flijimi i miqësisë (zëvah shëlamim): Quhej edhe flijimi i falënderimit ose i bashkësisë. Bagëtia sillej para Zotit dhe therej. Pjesërisht digjej (pjesa e kushtuar Perëndisë), dhe pjesërisht hahej nga adhuruesit. Kjo ishte mënyrë e falënderimit të Perëndisë, dhe shenjë e bashkësisë ndërmjet Perëndisë dhe adhuruesve të tij. Darka e Zotit është e modeluar sipas këtij flijimi.
3) Blatimi drithor (hebr. minha): drithi sillej në prani të Perëndisë. Kjo tregonte se Perëndia është pronari i gjithçkaje që kemi, dhe shenja e kushtimit të punës Perëndisë.
4) Flijimi i dëmshpërblimit (hebr. asham): Një bagëti vritej para Zotit si dëmshpërblim për dëmin që i kishte bërë një izraeliti tjetër ose Perëndisë. Në të dy rastet mëkati u bë kundër Perëndisë dhe po në të dy rastet, duhej të paguhej dëmi.
5) Flijimi i pajtimit (hebr. hatat). Njerëzit e bënin këtë flijim, duke therur bagëtinë, për të shlyer mëkatet e individit ose të kombit. Ja pikërisht lloji që e bëri Jezusi duke u flijuar. Fjala hatat do të thotë ose mëkat ose flijim.
Të gjitha këto flijime kishin për rit paraprak derdhjen e gjakut, e kjo ishte e nevojshme, sepse mëkatari vinte në prani të Perëndisë së shenjtë. Në Ditën e Pajtimit (hebraisht: Jom Kipur), një herë në vit, kryeprifti hynte në vendin e shenjtë të Çadrës, ose më vonë, të Tempullit. Së pari ai duhej të bënte një flijim për mëkatet e veta. Pas kësaj bënte flijimin e dy cjepve. Një cjap e therte, kurse tjetrin e largonte në shkretëtirë. Cjapi i parë simbolizonte vetë pajtimin (paga e mëkatit është vdekja), kurse i dyti simbolizonte pasojën e pajtimit (largimin e fajit). Të dy së bashku quheshin «fli pajtuese». Ja ç’bëri Jezusi në kryq për ne. Të gjitha flijimet me derdhjen e gjakut kishin katër parime:
1) Zbutja e zemërimit të Perëndisë ose largimi i zemërimit të tij.
2) Shlyerja e mëkatit, d.m.th. largimi i mëkatit,
3) Zëvendësimi: mëkatari duhej të vinte duart mbi kafshën, e cila duhej të therej (si shenjë identifikimi me flinë) dhe, njëkohësisht pranonte mëkatin e tij
4) Vetë Perëndia e furnizonte flinë për pajtim. Të gjitha meritat ishin të përjashtuara. Njeriu duhej ta pranonte menyrën e pajtimit që vinte nga Perëndia.
Por sistemi i flijimeve të Dhiatës së Vjetër ishte i kufizuar sepse:
1) Ai shpëtonte vetëm nga dënimi i përkohshëm (d.m.th. nga vdekja fizike). Nuk mund t’i jepte adhuruesit shpëtimin e përjetshëm. Flijimi ishte i vlefshëm vetëm në qoftë se nuk bëhej ndonje mëkat tjetër, pastaj duhej bërë përsëri një flijim i ri, dhe kështu me radhë; një mëkat një
flijim.
2) Sistemi nuk kishte vlerë për çdo lloj mëkati. Për përbuzjen e hapur të Perëndisë s’kishte asnjë flijim – mëkatari përjashtohej nga bashkësia e besëlidhjes dhe vritej me gurë. Mbreti David ishte pikërisht në këtë gjendje pasi bëri kurorëthyerje me gruan e tjetrit dhe shkaktoi vdekjen e burrit të saj në frontin e luftës. S’i mbeti tjetër veçse të hiqej në mëshirën e Perëndisë. Megjithatë mund të supozohet që, pas pendimit, një mëkat i tillë mund të shlyhej si asham (flijim i dëmshplërbimit)
3) Sistemi i flijimeve ishte një rregullim i përkohshëm që duhej të vepronte deri në ardhjen e Mesisë (Shërbëtorit të Zotit), i cili bëri flijimin më të mirë, një herë e përgjithmonë. Vetëm me arritjen e Besëlidhjes së Re paraqitet rasti i flijimit më të mirë. Flijimin që bëri Jezusi në kryq kishte veçoritë karakteristike që vijojnë:
1) Ky flijim na shpëton një herë e përgjithmonë. Na jep shpëtimin e përjetshëm, sepse është i vlefshëm për të gjitha mëkatet e kaluara, të tanishme dhe të ardhshme. Ndryshe nga flijimet sipas Besëlidhjes së Vjetër, ky flijim nuk përsëritet. Përse jo? Siç shpjegohet në Letrën drejtuar Hebrenjve, personi i cili u flijua, Jezusi, Biri i Perëndisë, është i përjetshëm, duke qenë Perëndi. Për këtë, pra, u flijua vetëm një herë, por flijimi pajtues i tij është përjetësisht i vlefshëm. Ky flijim nuk mund të përsëritet.
2) Ky flijim është i vlefshëm për çdo lloj mëkati. S’ka rëndësi ç’ke bërë, sa je i keq – në qoftë se pranon Jezusin për flijimin tënd, ti je i falur përjetësisht dhe bëhesh fëmijë i Perëndisë.
Tani që Mesia ka ardhur, sistemi i mëparshëm është anuluar. Mbetet vetëm një flijim për mëkatet që është i pranishëm para Perëndisë – flijimi i Birit të Tij, Jezusit, Mesisë.
FESTAT E IZRAELIT
Në fetë pagane, festat ose ritet janë të lidhura me ngjarjet mitologjike që përkujtojnë perënditë ose forcat e misterioze të kozmosit. Festimi i tyre ka për qëllim zaptimin e ndikimit të tyre mirëbërës. Në Izraelin e lashtë, të kremtat kishin një kuptim krejtësisht të ndryshëm. Ato ishin të lidhura me ngjarjet që kishte përjetuar personalisht kombi izraelit. Në brezat e mëtejshme hebrenjtë i përkujtonin mrekullitë e bëra nga Perëndia. Ata i festonin duke kënduar për fuqinë, dashurinë e tij, për karakterin dhe premtimet e tij. Për shembull, ngjarjet e Daljes nga Egjipti kujtoheshin me anë të festës së Pashkës, kurse dhënia e Ligjit në Sinai me anë të festës së Rrëshajëve. Por, çdo festë kishte njëkohësisht një kuptim profetik. Ato të gjitha parashikonin plotësimin e tyre me ardhjen e Mesisë. Është kuptimplotë se vetë Jezusi nuk themeloi festa çifute të reja, sepse ngjarjet që ato simbolizuan u plotësuan me veten e tij. Po ashtu, apostull Pali shkroi: Prandaj askush të mos guxojë t‘ju dënojë për
çështje ushqimi e pijeje, për çështje festash të hënës së re ose të të shtunave, sepse këto janë vetëm hija e atyre që duhej të vinin, kurse realiteti është (Jezus) Mesia! (Kolosianëve 3,16-17). Aspekti profetik i këtyre festave dhe plotësimi e tyre në Jezusin, Mesinë është ai që na intereson ne si të krishterë. Festat izraelite të Besëlidhjes së Vjetër mund të ndahen si vijon:
1) Festat e mëdha ishin para së gjithash festat e pelegrinazhit, kur hebrenjtë shkuan në pelegrinazh deri në Jerusalem ku festohej e kremtja. Këto festa ishin ngjarjet e gëzueshme (hebraisht: hag i lidhur me hug = rreth. Pra, vallëzim në rreth). Ato ishin si vijojnë:
a) Pesah (Pashka) në muajin nisan (mars/prill).
b) Shavuot (Rrëshajët) në muajin sivan (maj/qershor)
c) Sukot (Tëbanat) në muajin tishri (shtator/tetor).
2) Pastaj vijnë festat solemne me pendim kombëtar. Ato ishin:
a) Rosh-ha-Shana – Viti i Ri në muajin tishri (shtator/tetor)
b) Jom Kipur – Pajtimi i madh në muajin tishri (shtator/tetor)
Kishte edhe festa më të vogla
a) Hanuka (Festa e Rikushtimit të Tempullit) në muajin kislev (nëntor/
dhjetor)
b) Purim (Festa e shortit) në muajin adar (shkurt/mars) Pashka, Rrëshajët dhe Tëbanat ishin tri festat e mëdha të vitit fetar çifut. Çdo çifut besimtar ishte i detyruar të shkonte në pelegrinazh të
Tempullit në Jerusalem tri herë në vit për t’i kremtuar.
Festa e Pashkës (hebraisht: Pesah) kalonte tetë ditë dhe i përkujtonte ngjarjet e Daljes kur Perëndia ruajti të parëlindurit dhe e çliroi kombin nga robëria në Egjipt. Kjo festë quhet, gjithashtu, Festa e Bukëve të ndorme (Hag haMacot), sepse buka që e pjekin në pragun e Daljes nuk kishte fare brume për shkak të nxitimit të tyre. Në shtëpitë e sotme çifute gruaja kalon një muaj duke kërkuar mbeturinat e bukës së ndorme për t’i zhdukur.
Kështu përgatitet për festimin e Pashkës. Këtë na kujton një fragment i Dhiatës së Re ku shkruhet: Po a nuk e dini se pak tharm e brumos mbarë brumin? Pastrohuni nga tharmi i vjetër që të bëheni brumë i ri, sikurse edhe jeni të ndorme, sepse Mesia – Qengji ynë i Pashkës – është flijuar tashmë. Prandaj, le të kremtojmë, jo me tharmin e vjetër, as me tharmin e zemrës së keqe e të ligësisë, por me bukë të pabrume të pastërtisë e së vërtetës. (I Korintasve 5,6-8).
Nga koha e Jezusit kësaj feste iu shtua edhe një element i ri: therja e qengjave në oborrin e Tempullit të meshkujve izraelit si edhe lyerja e altarit e jo shtalkat e derës së shtëpisë me gjakun e tyre. Kryetari i çdo shtëpie izraelite sillte një qengj. Këndohej një sërë psalmesh të quhur Hallel dhe dëgjohej shofari (briri i dashit). I therin qengjat, e mbledhin gjakun e tyre, me të cilin e lyejnë altarin. Kryetari i çdo shtëpie kthen te familja e vet qengjin e vdekur, të cilin pastaj e pjekin. Pas kësaj festohet me darkë solemne në çdo familje me anë të liturgjisë së duhur (që quhet seder ose rendi, liturgjia). E gjithë darka është simbolike. Elementet më të rëndësishme janë si vijojnë: një gotë me ujin e kripur që përkujton kalimin e detit të kuq, tri macot (bukë të ndorme) në tabaka që kujtojnë për bukët
e pjekura me nxitim, një këmbë qengji që simbolizon qengjin e Pashkës, katër gota me verë të kuqe që përkujtojnë gjakun e derdhur, si edhe barishte të ashpra me salcë. Pihet nga gotat në fazat e ndryshme të liturgjisë.
Në Pashkë festohet çlirimi nga Egjipti, por bëhet parashikimi i çlirimit edhe më të madh; atë të kryer me anë të vdekjes së Jezusit në kryq. Në darkën e fundit Jezusi u dha Pashkës një kuptim të ri. Duke festuar darkën solemne të Pashkës së bashku me nxënësit e vet, Jezusi tha se maca e thyer (d.m.th. buka, numri njëjës i fjalës hebraike macot), simbolizonte trupin e tij të mbërthyer në kryq, kurse katër gotat me verë të kuqe përfaqësojnë gjakun e tij që do të derdhej në kryq. Ai ishte qengji i vërtetë i Pashkës. Si nxënësit pinë verën, Jezusi tha: Kjo gotë është besëlidhja e re (e lidhur) me gjakun tim; sa herë që ta pini (në darkën e Zotit), bëjeni këtë për kujtim timin. (I Korintasve 11,25). Kështu, Jezusi është plotësimi i Pashkës. Mjerisht çifutët ende nuk e pranuan këtë, dhe për këtë mbeten në një
rrugë pa krye.
Festa e Rrëshajëve Në Bibël kjo festë quhet edhe Festa e të korrave, ose Festa e Javëve (Hag ha-Shavuot) ose Festa e Prodhimeve të para (Hag ha-Asif). Për festimin e kësaj feste, njerëzit sjellin në Tempulli prodhimin e parë të tokës (grurë, elb, rrush, fiq dhe hurma). Ato u jepen priftërinjve,
të cilët ia kushtojnë Perëndisë në altar. Në qytetin më të afërt formohet një procesion, i cili niset me demin flijues në krye. Njerëzit këndojnë psalmet duke i shoqëruar me flaut. Kur arrijnë në Jerusalem, kryetarët e qytetit si edhe priftërinjtë u dalin përpara. Pas ceremonisë së kushtimit të prodhimeve në Tempull, pelegrinët kalojnë natën në Jerusalem. Në ditën e dytë, prodhimet u jepen priftërinjve në shërbim. Por në këtë të kremte festohej edhe dhënia e ligjit në Sinai, kur lindi kombi i Izraelit, si edhe Kisha më vonë. Në fillim kjo festë konsiderohej si dita e tetë e Rrëshajëve, por e ndarë nga ajo për shtatë javë. Në të vërtetë e para tufë gruri kushtohej menjëherë një ditë pas Pashkës. Në të njëjtën mënyrë, dita e Rrëshajëve të krishterë ishte e lidhur ngushtë me ngjarjet e Pashkës. Dita e Rrëshajëve (d.m.th. pranimi i Shpirtit të shenjtë) ishte pasoja e vdekjes dhe ringjalljes së Jezusit. Jezusi, Mesia, u flijua për mëkatet e popullit të vet si dhe për mëkatet e mbarë botës. Në ditën e tretë Jezusi u ngjall dhe iu paraqit nxënësve të vet gjatë një periudhe ditorshe. Ai u tha të vazhdonin të luteshin për ardhjen e Shpirtit të shenjtë, të cilin ai do t’ua dërgonte pas ngritjes së tij në qiell, duke provuar kështu se ai është Mesia. Shpirti i shenjtë ishte dhurata personale e Mesisë, Personit të dytë të Trinisë. Dhjetë ditë pas ngritjes së Jezusit në qiell dhe 40 ditë pas ringjalljes së tij, Jezusi e dërgoi Shpirtin e shenjtë dhe lindi Kisha. Nxënësit e Jezusit, të pajisur me fuqinë e Shpirtit të shenjtë, dolën dhe ua predikuan të gjitha kombeve lajmin e gëzueshëm për Jezusin. Izraeli i sotëm mjerisht ende mbetet shërbëtor i pagojë i Zotit dhe mjerisht nuk e predikon këtë lajm të gëzueshëm. Por, do të vijë koha kur të
bëhet kjo dhe atëherë do të ketë të korra edhe më të mëdha.
Festa e Tëbanave (hebraisht: Hag haSukot) përkujton endjen e Izraelit në shkretëtirë gjatë 40 vjetëve, kur kombi varej plotësisht nga Perëndia për ushqimin e tij e tj. Gjithashtu, festoheshin të korrat e mbledhura. Festohej dhjetë ditë pas festës Jom Kipur. Menjëherë pas Jom Kipurit fillojnë
përgatitjet për festën e Tëbanave. Njihej si festa e madhe ose thjesht si «festa». Gjatë kësaj feste izraelitët banojnë në kamp, në tëbana për të kujtuar jetesën e tyre nën çadra në kohën e endjes në shkretëtirë. Festimi kalon gjatë shtatë ditëve. Priftërinjtë bëjnë flijime për shtatëdhjetë kombet
e botës. Ky ishte një gjest profetik, i cili parashikonte kohën kur kombet e tërë botës do ta adhurojnë Perëndinë e Izraelit. Në kohën e festës, mijëra pelegrinë erdhën në Jerusalem duke valëvitur degë palmash si shenjë gëzimi. Rreth Tempullit ndodheshin katër shandanë shumë të mëdhenj, të cilët e zotëronin Jerusalemin. Pelegrinët mbanin dritëzat, të cilat i mbushnin me vaj ulliri nga katër enët prej guri që ishin shumë të mëdha kur vinin në Tempull, duke kënduar psalmet. Është kuptimplotë se pikë-
risht në këtë kohë Jezusi u ngrit në Tempull dhe tha: Unë jam drita e botës! Kush vjen tek unë nuk do të ecë në errësirë por do të ketë dritën e jetës. (Ungjilli sipas Gjonit 8,12). Në një ceremoni tjetër, nxorën ujin nga pishina e Shiloahut dhe e sollën në Tempull ku e përzien me verë dhe e derdhën
në një cisternë para altarit. Në ditën e tetë të festës pelegrinët sollën të dhjetën e prodhimeve të tyre dhe iu falën Perëndisë për t‘u dhënë shi për vitin që po vinte. Në këtë sfond duhet të kuptohet kapitulli i shtatë i ungjillit sipas Gjonit. Gjatë festës Jezusi u paraqit në Tempull dhe tha se Ai është uji i jetës. Me fjalë të tjera tha se ai është i vetmi që mund të japë Shpirtin e Perëndisë. Në ditën e nëntë e lexuan Ligjin edhe burrat që u gëzuan për Ligjin kombëtar (shfaqjen e vullnetit të Perëndisë). Ata vallë-
zonin duke mbajtur pergamenën e Ligjit në krah. Kjo ceremoni quhej Simhat Tora. Jezusi në kap. 7. tha se askush nga ata nuk iu bind Ligjit – të gjithë ata janë të prishur për shkak të ndikimit negativ të mëkatit. Për këtë arsye ata të gjithë kanë nevojë për atë që Ai, Mesia, dëshiron t’u japë: jetën e re me anë të Shpirtit të shenjtë duke banuar në besimtarë. Kjo, jeta e re, mund të fillojë kur të pranojmë falimentimin tonë dhe të pranojmë ndjesën e Perëndisë për shkak të asaj që Jezusi bëri në kryq
(shpëtimin tonë). Vetëm atëherë mund ta marrim Shpirtin e shenjtë, për të cilin foli Jezusi.
BESËLIDHJA
Një nga temat kryesore të Besëlidhjes së vjetër është besëlidhja. Gjithnjë, në Bibël, mund të vërehet që Perëndia dëshiron ta shpëtojë njeriun nga pasojat e mëkatit, d.m.th. pasojat e rebelimit të tij. Perëndia
vepron kështu duke u lidhur me njeriun me anë të besëlidhjes që mban një premtim dhe nganjëherë disa kushte. Në Bibël lexojmë për besëlidhje të ndryshme, por të gjitha kanë disa elemente të përbashkëta:
1) Perëndia merr iniciativën,
2) Ai jep një premtim dhe e vulos me anë të një flijimi,
3) Ai i jep njeriut një shënje konkrete për këtë.
Pas rënies së njeriut në mëkat, Perëndia nuk kënaqet ta lërë punën atje. Ai i jep një premtim në formë të një besëlidhjeje të nënkuptuar: ai do t’u japë një Shpëtimtar që do të vijë për të luftuar kundër Satanit. Ai do ta mundë Satanin, por me çmimin e jetës së vet. Satani do të goditet për vdekje dhe për këtë pasojat e rënies së njeriut do të anulohen. Më tej, nënkuptohet që ky Shpëtimtar do të rrjedhë nga Hava (Eva), prandaj do të jetë një njeri. Ky premtim quhet Lajmi i mirë i parë, dhe thotë kështu:
Unë (Perëndia) do të bëj që ti (gjarpri) dhe gruaja ta urreni njeri-tjetrin: pasardhësit e saj dhe ti gjithnjë do të jeni armiq. Një nga pasardhësit e saj do të ta shtypë kokën, kurse ti do t‘i kafshosh thembrën. Siç duket, Hava e merrte parasysh këtë premtim, sepse pas vdekjes së Hevelit (Abelit), ajo e quajti zëvendësin e tij Shet (I Caktuari). Në kapitujt e parë të Zanafillës theksohet shumë vazhdimi i rrjedhjes së besimtarëve që duhet të çojë deri në Mesinë (Çlirimtarin e premtuar). Përmenden 10 para dhe 10 pas përmbytjes së madhe sepse ishin njerëz besimtarë.
NOAHU
(gr. Noja) Ka një besëlidhje të qartë ndërmjet Perëndisë dhe Noahut si zëvendësit të njerëzimit që mbeti gjallë pas përmbytjes. Në këtë besëlidhje Perëndia premton t’i kufizojë pasojat e mëkatit. Kurrë më s’do të ketë përmbytje: sigurohen stinët si edhe një pjellori relativisht e mirë:
sistemi ligjor (drejtësia) hyn në fuqi që t’i frenojë pasojat e mëkatit (anarkinë, padrejtësinë e të tj.).
Ashtu si edhe besëlidhjet e tjera, kjo besëlidhje bazohet në premtimin e Perëndisë: Ai do të ketë mëshirë dhe do të shpëtojë. Ratifikohet nga një fli së cilës Perëndia i shton vulën e vet: në këtë rast, ylberin. Kjo s’është një marrëveshje ndërmjet të barabartëve. Perëndia vetë e merr
iniciativën dhe lidhet me premtimet e veta.
AVRAHAMI
Perëndia lidh besëlidhje edhe me Avrahamin (Abrahamin), stërgjyshin e popullit të zgjedhur. Në këtë rast vula e vet është syneti (rrethprerja). Izraeli është komb i zgjedhur për shkak të të parëve të tij (d.m.th. Avrahamit dhe fëmijve të vet të lindur sipas premtimit). Zgjedhja e tij varet nga Perëndia që nuk e merr mbrapsht atë që tha. Kjo zgjedhje nuk mund të komprometohet nga mosbindja e kombit ndaj besëlidhjes së Sinait, të lidhur më vonë në kohën e Mosheut. Perëndia ia
premtoi Avrahamit tri gjëra:
1) të krijojë nga pasardhësit e tij një komb të fuqishëm (kjo u plotësua në kohën e Daljes nga Egjipti),
2) t’i japë kombit tokën e Izraelit përgjithmonë (kjo ndodhi në kohën e Pushtimit të Kënaanit 40 vjet pas Daljes). Ky premtim është ende i vlefshëm.
3) që të vijë Mesia prej pasardhësve të Avrahamit për të bekuar dhe shpëtuar botën. Kjo besëlidhje me Avrahamin u vulos me anë të një flijimi.
KOMBI IZRAELIT NËN UDHËHEQJEN E MOSHEUT Vula e kësaj besëlidhjeje ishte rrasat, mbi të cilat ishin shkruar dhjetë urdhërimet – kushtet për lumturinë e popullit. Kjo besëlidhje, ndryshe nga besëlidhjat e tjera, ishte e përkohshme – ajo e parashikonte dhe priste kohën kur Mesia do të vinte për ta plotësuar premtimin për Mesinë të dhënë Avrahamit duke e sjellë shpëtimin e përjetshëm dhe Shpirtin e shenjtë. Nga dëgjesa ndaj këtij ligji varej jo zgjedhja e Izraelit, por lulëzimi i kombit,
lumturia e njerëzve izraelitë. Ajo është, në të vërtetë, ratifikimi në nivelin kombëtar i premtimit të bërë Avrahamit më parë. Si mbreti që ka shpëtuar kombin e vogël nga robërimi dhe shtypja, Perëndia si feudali e lidh besëlidhjën ose marrëveshjen e vet me kombin ose vasalët e vet. Ai mban një kopje të marrëveshjes dhe ia jep popullit kopjen e dytë, d.m.th. rrasat e Ligjit. Populli e mban kopjen e dytë në arkën e besëlidhjes. Sipas kushteve të besëlidhjes, populli do të dënohet në qoftë se është i padë-
gjueshëm. Dënimi i fundit është mërgimi nga vendi që Perëndia ia dha kombit, në përputhje me premtimin e dhënë Avrahamit. Fjalor tipik i lidhur me këtë lloj besëlidhjeje ishte: ahav (do), hesed (dashuri në kuadrin e besëlidhjes, besnikëri), tova (mirësi ose miqësi), shalom (paqe dhe lulëzim
në kuadrën e besëlidhjes), dhe jada (njoh – shbërbej me besnikëri në përputhje me besëlidhjen).
Besëlidhja që Zoti e lidhi me Davidin mund të shihet si zgjerim i besëlidhjes së Sinait. Ky u desh me zhvillimin e situatës së re historike. Mbreti izraelit u bë tani ndërmjetës mes Zotit dhe popullit të tij. Kështu u desh një besëlidhje me këtë mbret. Sipas 2 Shëmuelit 7, Zoti do t’i jetë Atë birit të Davidit dhe mbreti do t’i jetë bir Zotit. Gjejmë një paralel në marrëveshjet vasale hitase ku lexojmë se bijtë e vasalit besnik do të mbretërojnë përgjithmonë në fronin e tij. Me gjithë dështimin e Izraelit
dhe dinastisë davidike, ky premtim në fund plotësohet në personin e Mesisë.
Nganjërherë besëlidhja rishikohej dhe ripërtërihej (ky është kuptimi i Ligjit të ripërtërirë: ripërtëritja e besëlidhjes. Në këtë libër përshkruhet ripërsëritja e besëlidhjes për hir të brezit të ri në prag të pushtimit të tokës së premtuar, pas endjes në shkretëtirë (Regjistrimet/Numrat). Ky libër paraqitet
në formën e predikimit, sepse është thirrja për besnikërinë e popullit. Është domëthënëse se ky libër lexohej me rastin e festës së tëbanave, sepse në fillim ky ishte kuadri i ceremonisë së ripërtëritjes së besëlidhjes. Më vonë profetët do ta kenë përsërur këtë thirrje me rastin e kësaj feste.
Forma të shkurtra të këtij modeli marrëveshjeje gjenden te Dalja 19- 24; Joshua 24 dhe 1 Samuel 12, por gjendet hollësisht në librin e Ripërtëritjës së Ligjit si vijon:
1-3. Prologu historik – rishikim i marrëdhënieve të mëparshme.
4-6 Kushtet
27 Pika e marrëveshjes.
28 Bekimet dhe mallkimet.
Kodi priftëror është në thelb një manual për priftërinjtë. Shënimi i zakonshëm «Levitiku» është mashtrues sepse jo i gjithë fisi i Leviut ishin priftërinj: vetëm ata të një familjeje të veçantë brenda fisit. Hollësitë lidhur me jetën e përditshme i mësonin dhe i impononin priftërinjtë. Zoti e kishte zgjedhur Izraelin për të qenë një popull priftëror dhe një komb i shenjtë: d.m.th. një popull që do të ndërmjesonte për kombet e tjera, t’i drejtonte në adhurim dhe të pasqyronte karakterin e shenjtë të Atij, të cilit i takonte. Tema e librit «Kodi Priftëror» është mbajtja e marrëdhënies ndërmjet Zotit dhe Izraelit që ishte themeluar qysh me rastin e Daljes nga Egjipti. Në këtë libër shohim se si vetë Zoti i furnizon mjetet për këtë, nëpërmjet sistemit të flijimeve. Qëllimi i marrëveshjes (d.m.th. ligjit) ishte mbajtja e popullit, edukimi në vullnetin dhe natyrën e Perëndisë, derisa të vijë Mesia, dhe përdorimi
i kombit si dëshmi për vetveten ndër popuj të tjerë. Apostull Pali thotë se Ligji ishte (për çifutët) edukatori ynë derisa të vinte Mesia i cili na vë në rregull me Perëndinë përgjithmonë. Me fjalë të tjera, Ligji duhej t’i tregonte popullit se si kishte nevojë për Shpëtimtarin, sepse ishte mëkatar
duke shkelur Ligjin. Sipas Perëndisë, Ligji ishte provizor deri në ardhjen e Mesisë, i cili duhej t’i vinte njerëzit në rregull me Perëndinë përgjithmonë, që të pranojnë Shpirtin e shenjtë. Por, çifutët e mbanin Ligjin për një qëllim me vete, dhe në kohën e mërgimit kur s’kishte më tempullin me sistemin e flive, përpunuan një sistem të shpëtimit me anë të meritave, pa marrë parasysh nevojën e flive për mëkatet. Sidoqoftë, në Bibël kurrë nuk thuhet për shpëtimin me anë të meritave – vetëm me anë të besimit
në saje të një flije.
ENDJA NË SHKRETËTIRË
Populli izraelit, pas ikjes nga Egjipti, nuk mori udhën e drejtpërdrejtë për në Tokën e Premtuar, sepse kjo udhë ishte e rrethuar dhe e kontrolluar me fortesat egjiptiane, të cilat shtriheshin deri në Palestinë. Por, ata morën udhën që çonte për në jug të gadishullit të Sinait, sepse këtu, në malin e Sinait, populli kishte një pikëpjekje me Perëndinë. Pas kësaj pikëpjekjeje me Perëndinë, izraelitët u organizuan në një ushtri të disiplinuar dhe u nisën për në veri për të pushtuar Tokën e Premtuar. Por nuk kishin sukses sepse nuk e merrnin seriozisht fjalën e Perëndisë, dhe madje ngritën krye kundër Tij. Për dënim izraelitët ishin të detyruar të kalonin edhe 38 vjet të tjera në errësirë deri në vdekjen e atij brezi. Kjo do të thotë se do të kishin arritur në Tokën e premtuar brenda 2 vjetësh, por për shkak të rebelimit të tyre, arritën vetëm pas 40 vjetësh. Shumica e hollësive për këtë periudhë është shkruar në librin me titull «Në shkretëtirë.»
Pas kalimit të Detit të Kuq, izraelitët u drejtuan për në jug. Udha e tyre i shpinte gjatë bregut të jugperëndor të gadishullit të Sinait nëpër një varg oazash të njohura. Gjatë udhëtimit të tyre për në pikëpjekjen me Perëndinë në malin e Sinait, Perëndia përmbushi nevojat e tyre në një mënyrë të mrekullueshme, bile në një ambient armiqësor. Në një vend me emrin Mara (Hidhërimi), Perëndia ktheu ujin e hidhur në ujë të ëmbël, të pijshëm, dhe e ushqeu popullin me manë (diçka e njëjtë si
breshëri-kokrrizi) dhe me shkurta. Ai ua shoi etjen me ujë nga shkëmbi.Ua dha fitoren mbi midanasit, një takim me Jitron, vjehrrin e Mosheut, tek i cili kishte lënë familjen e vet pasi u kthye në Egjipt. Uji i grumbulluar në gurë gëlqereje, mana dhe shkurtat janë të gjitha fenomene që ndeshen
edhe sot në shkretëtirën e Sinait. Elementi i mrekullueshëm që shënon furnizimin e Perëndisë, njihet me sinkronizimin e ngjarjes, me vendin ku ndodhi dhe me sasinë, me të cilën ndodhi. Për shembull, megjithëse mana është një fenomen natyror, sot ndeshet në pjesën qendrore të Sinait, dhe jo gjatë bregut të detit ku udhëtonin izraelitët. Më tej, thuhet se Perëndia furnizoi mjaft manë për ushqimin e tërë popullit, çdo ditë (përveç së shtunës) gjatë një periudhe prej 40 vjetësh! Kjo është mrekulli shumë e madhe. Kjo na jep një ide për mënyrën se si vepron Perëndia jo si magjistar (siç bën Satani), por i siguron, në rast nevoje, fëmijët e tij në mënyrë të mrekullueshme. Ai përdori fenomenet e natyrës në një mënyrë mbinatyrore, e kjo tregon se Ai, drejtuesi i krijimit të vet, vepron. Gjatë muajit të tretë të udhëtimit, populli mbërriti në malin e Sinait, ku kaluan një vit. Atje Perëndia i shfaqjet popullit, e në një ceremoni madhështore të lidhjes së besëlidhjes, e bëri popullin e tij. Këtu, gjithashtu, mësojmë se si Perëndia do që të adhurohet – me anë të priftërisë që drejton shenjtëroren e Tendës së madhe me ndihmën e urdhrit të levitëve. Gjithashtu, në malin e Sinait, u organizua si komb. Kur kishin ikur nga Egjipti, ata ishin fundërri e shoqërisë egjiptiane duke qenë skllevër. Në rrëzë të malit, me urdhrin e Perëndisë, u organizuan në një grup njerëzish të disiplinuar, në një lloj ushtrie. Për ta organizuar ushtrinë, duhej të bënin një regjistrim, nga i cili vjen titulli i librit në përkthimin grek (Regjistrimet, ndryshe Numrat, por më mirë Numërimet), sepse libri fillon me një regjistrim në rrëzë të Sinait dhe mbaron me një regjistrim të organizuar në prag të tokës së premtuar. Sidoqoftë gjithçka nuk shkoi sipas planit. Izraelitët, duke qenë kryesisht të pa njohur me veprimet e Shpirtit të shenjtë, ishin një komb shumë rebel dhe tregimi për sjelljen e tyre në kohën e endjes në shkretëtirë s’është aspak për lëvdata.
Kur hasnin me vështirësi, ankoheshin dhe donin të ktheheshin në robërinë egjiptiane. Disa prej tyre ngritën krye kundër Mosheut, udhëheqësit të tyre, dhe disa herë e gjuajtën me gurë. Në çast ktheheshin në idhujtari. Në çdo rast, Perëndia i dënonte me fatkeqësi ose disfata, të cilat i shkatërruan pjesërisht. Në fund Perëndia u betua se nuk do të lejonte që ai brez të hynte në Tokën e Premtuar, dhe kështu eshtrat e tyre i lanë në shkretëtirë. Perëndia i drejtonte çdo ditë, i mbronte dhe kujdesej për ta. Duke u nisur nga mali i Sinait, ku kaluan një vit, udhëtuan drejt veriut duke ndjekur vargun e oazave derisa arritën në Kadesh-Barnea. Ky vend ndodhet sot në kufirin verior të shtetit të sotëm izraelit.
Nga ky vend Perëndia i urdhëroi izraelitët të dërgonin dymbëdhjetë zbulues në tokën e premtuar që, kur të ktheheshin, të raportonin. Të gjithë (përveç dyve – Joshuas dhe Kalevit) u kthyen me një raport shumë negativ; ata erdhën në përfundimn se Perëndia nuk ishte në gjendje t’u japë tokën, me gjithë premtimin e Tij. Ata ngritën krye kundër Mosheut dhe kundër Perëndisë. Si pasojë ata duhej të pritnin edhe 38 vjet në shkretëtirë derisa të shfarosej ai brez. Të vetmit e atij brezi që hynë në tokë 38 vjet më vonë, ishin Joshua dhe Kalevi. Shumë ngjarje që ndodhën gjatë endjes në shkretëtirë janë të cituara
në DhR për shkak të mësimeve që mund të na mësojnë. Në fakt, apostull Pali na tregon se Shpirti i shenjtë shkaktoi shkrimin e DhV, në mënyrë që besimtarët e mëtejshëm të gjenin atje mësime shpirtërore. Është shkruar që të dallohen parimet shpirtërore.
Mësimi i parë që e hasim është se Perëndia është i pranishëm ndër popullin e tij. Izraelitët duhej ta kuptonin këtë duke shikuar renë e veçantë që i shoqëronte ditën dhe flakën e zjarrtë që i udhëhiqte natën. Prania e Perëndisë shihej, gjithashtu, në arkën e besëlidhjes që ishte e ruajtur në Tendën e bashkimit dhe më vonë në Tempull. Në kohën kur ekzistonte Tempulli, kjo ishte shenja se Perëndia banonte ndër popullin e vet, por kur u shkatërrua Tempulli, kjo tregoi që Perëndia nuk banonte
më ndër ta. Në ungjillin sipas Lukës, shkruhet që Jezusi, Mesia, duhet të bëhet «lavdia» e popullit të vet. Në DhV «lavdia» do të thotë «prania e Perëndisë» – dhe kjo shpjegon se Jezusi duhet të bëhet prania e Perëndisë ndër popullin e vet. Në librin e fundit të Biblës lexojmë se në gjithësinë
e re që Perëndia do ta krijojë pas shkatërrimit të kësaj bote, Banesa e Perëndisë do të jetë ndër njerëz. Ai do të banojë ndër ta dhe ata do të jenë populli i tij, dhe Ai, Perëndia me ta (Imanuel), do të jetë Perëndia i tyre. Edhe tani, Jezusi u ka premtuar besimtarëve që, gjatë mungesës së tij fizike:
Aty ku janë të mbledhur dy apo tre në emrin tim, unë jam ndër ta. Jezusi quhet Imanuel = Perëndia me ne. Perëndia, e siguron dhe e çliron popullin e vet nga armiqtë e tyre, e mbron nga fuqitë e errëta dhe e shpie në Tokën e Premtuar, gjithësinë e re.
Mësimi i dytë është që Perëndia e disiplinon popullin e tij sipas nevojës; për shkak të pakënaqësisë, të pabesisë dhe të mendjemadhësisë. Kjo disiplinë vjen në formë dënimesh që na ndodhin në këtë botë, si edhe në formë vdekjeje fizike në kushtet e jashtëzakonshme. Sidoqoftë, kjo nuk ka veprim në gjendjen e tyre të përjetshme si populli i Perëndisë. Perëndia është i shenjtë (i ndryshëm nga ne) e nuk mund të lejojë rebelim të madh pa dënim, përndryshe kjo do ta komprometonte karakterin e
tij dhe të drejtën e pronësisë së fëmijve të vet. Ai i disiplinon fëmijët e tij për të mirën e tyre, që t’i ngjajnë Atij edhe më shumë, që të mos dënohen së bashku me botën e humbur.
Mësimi i tretë është që Perëndia është zot i historisë. Në ngjarjet pas Daljes së izraelitëve, shohim se si Perëndia i plotëson premtimet e dhëna Avrahamit dhe pasardhësve të tij. Atë që ka ndër mend Perëndia të bëjë, edhe e bën, me gjithë rebelimin e njerëzve dhe me gjithë rrethanat kundërshtare. Perëndia na ka thënë, në Bibël, atë që ka ndër mend të bëjë, edhe do ta bëjë. Populli, me gjithë rebelimin të tij, në fund do ta trashëgojë Tokën e Premtuar.
Mësimi i katërt është që Perëndia është i shenjtë dhe nuk toleron idhuj rivalë. Por, mund të bëjmë bashkësi më të ngushtë me të, me kusht që t’i afrohemi me kushtet e tij. Gjithnjë jep mënyrë për t’u falur – kështu, pra, nuk ka kurrë justifikim të mos i afrohemi. Për shkak të besnikërisë së tij
ndaj popullit të vet, kërkon që edhe ne, nga ana jonë, të jemi besnikë ndaj tij. Duhet ta nderojmë jetën, familjen dhe pasurinë e tjetërkujt. Duhet të kujdesemi për bashkbesimtarin dhe të refuzojmë gjithçka që është në rrezik të minojë besimin e tij. Kështu, pra, mund të shohim që Perëndia i DhV është i njëjti Perëndi që e gjejmë në DhR/BR – Perëndia i shenjtë, por i mëshirshëm dhe zemërmirë. Ai të pret t’i bashkohesh Atij – me anë të Jezusit – ndërmjetësit dhe Shpëtimtarit tënd.
==Torah si thelbi i Judaizmit==
== Torah dhe ligji gojor ==
==Shiko edhe==
* [[Moisiu]]
* [[Tanaku]]
* [[Besëlidhja e Vjetër]]
* [[Kurani]]
* [[Bibla]]
* [[Kurani]]
== Lidhje të jashtme ==
* {{en}} [http://www.chabad.org/library/article.asp?AID=145402 Torah]
[[Kategoria:JudaizëmJahudizëm]]
[[Kategoria:Krishter]]
| 