Fizika bërthamore: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
No edit summary
Rreshti 1:
'''Fizika bërthamore''' apo '''Fizika nukleare''' është pjesa e [[fizikë]]s e cila merret me studimin e bërthames atomike dhe grimcave subatomike. Aplikimi më i përhapur i fizikës bërthamore është gjenerimi i fuqisë bërthamore, por hulumtimet kan çuar në aplikimin në shumë fusha, përfshirë mjekësinë bërthamore dhe rezonancën magnetike, [[armët bërthamore]], implantin jonik në inxhinierinë materiale, si dhe në [[Gjeologjia|gjeologji]] dhe [[Arkeologjia|arkeologji]].
'''Fizika bërthamor'''e apo '''Fizika nukleare''' është pjesa e [[fizikë]]s e cila merret me studimin e bërthames atomike dhe grimcave subatomike.Per njeriun kjo berthame ka marre nje rendesi te jashtezakonshme.Nepermjet berthames dhe proceseve qe ndodhin ne te,njeriu po njeh shume ceshtje qe ndodhin ne boten qe errethon,duke filluar nga objektetastronomike me permasat e largesite e tyre kolosale e duke depertuar gjithmone e me thelle ne boten e grimcave elementare,te asaj bote ne te cilen  cdo zbulim eshte sa i veshtire aq dhe joshes.Vec kesaj njeriu ne proceset  berthamore gjen zgjidhjen e problemev te energjitikes te se ardhmes,jo vetem kaq proceset dhe rrezatimet berthamore jane tashme pjese e shume degeve te shkences e te teknikes,madje deri ne fusha me te largeta sic eshte arkeologjia dhe kriminalistika.Keto lidhje te fizikes e shume te tjera si keto po lindin dita dites ne fusha te ndryshme te dijes qe perbejne  nje arsenal shume te vyer shkencor.Por edhe vete ne gjirin e fizikes berthamore kane lindur nje ser degezimesh shume te vecanta te cilat sot perbejne degezime te vecatnta studimi ne kete fushe.Te tilla si:Struktura e vetite e berthamave,modelet berthamore,forcat berthamopre,bashkeveprimi nuklo-nuklon,grimcat elementare lindja dhe shenderrimi i tyre,akseleratoret e grimcave te ngarkuara,fizika eksperimentale berthamore,radioaktiviteti i berthamave,spektroskopia berthamore,regjistrimi i grimcave berthamore,mbrotja dhe dozimetria e rrezatimit jonizues,reaksionet termoberthamore,reaksionet berthamore,fizika e neutroneve dhe reaktoret berthamore.Mire do te ishte qe problemet e fizikes berthamore te trajtoheshin me po ate koherence dhe njepasnjeshmeri qe fizika e pergjithshme trajton problemet e saj.Por kjo eshte e pamundur.Mungesa e nje teorie me specifike dhe e afte per te shpjeguar te gjitah te dhenat eksperimentale dhe te parashikoje te tjera te dhena,ben te domosdoshem qe shume probleme te saj te trajtohen ne menyre te perafruar duke u bazuar gjithmone ne modelet e perafruara berthamore me epersite dhe te metat e tyre.Zhvillimi i fizikes berthamore dhe i grimcave elementare ka cuar ne krijimin e nje numeri te madh nocionesh dhe idesh teper te holla e te thella,thelbi i te cilave eshte me veshtire te kuptohet dhe te analizohet nga pikepamja e kendveshtrimi fizik sesa nga ana matematike i shoqeruar nga shume formula dhe njehesime te gjata matematike qe kerkon nga lexuesi jo pak perpjekje,por nje studim i thelle i cliruar ne menyre konstante e konsekuente,sikurse te lexosh alfabetin nga A-ja deri te ZH-ja.
== Bërthama e Atomit ==
 
Fusha e fizikës parciale ka evoluar nga fizika bërthamore dhe është tipikishit e ngjitur në assocacion të ngushtë me fizikën bërthamore.
Atomi eshte grimca me e vogel e elementit kimik,pa marre parasyshe grimcat subatomike qe jane perberese te berthames se atomti dhe shenderrimet e tyre ne shume grimca te tjera subatomike.Atomi si teresi eshte neutral dhe perbehet nga mbeshtjellsja elektronike negative dhe nga berthama me ngarkese pozitive.Ne berthame eshte perqendruar pothuajse e gjithe masa (99.95%) e atomit.Pjesen tjeter e perben masa e elektroneve te mbeshtjelleses elektronike te po ketij atomi.Permasat e berthames jane 10000 deri ne 100000 here me te vogla se te atomit.Pra per studimin e atomit berthama me permasat e saj munde te merret si pike materjale e ngarkuar.Energjia qe mban lidhur sistemin e mbeshtjelleses elektronike me berthamen eshte e disa dhjetra miljon elektronovolte(eV),prandaj ndikimi i proceseve ne mbeshtjellesen elktronike eshte pothuajse i pa perfillshem ne strukturen dhe ne proceset berthamore.Pra,ne kete ndryshim te permasave dhe te energjive qe karakterizojne sistemete atomike dhe ato berthamore,qemdron dallimi i madh midis dukurive te fizikes berthamore dhe asaj atomike.
 
==Historia==
-Madhesite fizike kryesore qe karakterizojne vetite e berthamave atomike te qendrueshme kane te bejne me:
 
Historia e fizikës bërthamore si disiplinë e dallueshme nga fizika atomtike fillon me zbulimin e radioaktivieteti nga Henri Becquerel në 1896, derisa hulumtimet fosforoshente në kripërat uranike.<ref name=brm>{{cite book
a)Perberjen e berthames
|title=Nuclear and Particle Physics
|author=B. R. Martin
|publisher=John Wiley & Sons, Ltd.
|year=2006
|isbn=0-470-01999-9
}}</ref> while investigating [[phosphorescence]] in [[uranium]] salts.<ref>{{cite journal
|author=Henri Becquerel
|title =Sur les radiations émises par phosphorescence
|journal=Comptes Rendus
|volume = 122
|pages = 420–421
|year=1896
|url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k30780/f422.chemindefer
}}</ref> Zbulimi i elektronit nga J. J. Thomson<ref>J.J. Thomson (1897) 'The Electrician'' 39, 104</ref> një vit më vonë ishte një shenjë se atomi ka strukturë të brendshme.
 
Në vitin pasues, radioaktiviteti u hulumtua intensivisht, kryesisht nga Pierre dhe Maria Kiri dhe nga Ernest Rutherfordi me bashkëpunëtorë. Në fund të shekullit, fizikantët zbuluan tri tipi të rrezatimit nga atomi që u quajtën alfa, beta dhe gama. Eksperimentet nga Otto Han në vitin 1911 dhe nga James Chadwik në vitin 1914 zni;iam se shkatërrimi i spektrit beta ishte më i vazhdueshëm sesa diskret. Kjo do të thotë se elektronet nxirreshin nga atomi me një rang të vazhdueshëm të energjisë, më tepër se sasia diskrete e energjisë që vëzhgohej në shkatërrimet alfa dhe gama. Ky ishte një problem për fizikën bërthamore të asaj kohe, sepse dukej sikur ndikonte në energjinë që nuk konservohej në këeto shkatërrime.
1-Numri atomik ose rendore(Z)
 
[[Çmimi Nobel për Fizikë]] në vitin 1903 iu dha Becquerelit për zbulimet e tij dhe Pierre dhe Maria Kirit për hulumtimet e tyre në radioaktivitet. Rutherfordi more [[Çmimi Nobel për Kimi|Çmimin Nobel për Kimi]] në vitin 1908 për "hulumtimet në disintegrimin e elementeve të substancave radioaktive".
2-Numri i mases(A)
 
Në vitin 1905, [[Albert Einstein]] formuloi idenë e ekuivalencës masë-energji. Derisa puna në radioaktivitet nga Becquereli dhe Maria Kiri daton aty, një shpjegim i burimit të energjisë së radioaktiviteti zbulohet më vonë duke bërë të ditur se bërthama përbëhet nga nukleonet.
b)Vetite mekanike ku hyjne:
 
== Bërthama e Atomit ==
1-Masa(M) dhe energjia e berthames(E)
 
{{main|Bërthama e atomit}}
2-Energjia e lidhjes se berthames(Ee)
Atomi është grimca më e vogël e elementit kimik, pa marrë parasysh grimcat subatomike që janë përbërëse të bërthames së atomtit dhe shnderrimet e tyre në shumë grimca të tjera subatomike. Atomi si tërësi është neutral dhe përbëhet nga mbështjellsja elektronike negative dhe nga bërthama me ngarkesë pozitive. Në bërthamë është përqendruar pothuajse e gjithë masa (99.95%) e atomit. Pjesën tjetër e përbën masa e elektroneve të mbështjellëses elektronike të po ketij atomi. Përmasat e bërthames janë 10,000 deri në 100,000 herë më të vogla se të atomit. Pra për studimin e atomit bërthama me përmasat e saj mund të merret si pikë materiale e ngarkuar. Energjia qe mban lidhur sistemin e mbeshtjelleses elektronike me berthamen eshte e disa dhjetra miljon elektronovolte(eV), prandaj ndikimi i proceseve ne mbeshtjellesen elktronike është pothuajse i papërfillshëm në strukturën dhe në proceset bërthamore. Pra, në këtë ndryshim të përmasave dhe të energjive që karakterizojnë sistemet atomike dhe ato bërthamore, qëndron dallimi i madh midis dukurive të fizikës bërthamore dhe asaj atomike.
 
'''Madhesitë fizike kryesore që karakterizojnë vetitë e bërthamave atomike të qëndrueshme kanë të bëjnë me:''
3-Spini dhe ciftesia
 
*Përberjen e bërthames
c)Vetite elektrodinamike ku hyjne:
**Numri atomik ose rendor(Z)
**Numri i masës(A)
*Vetitë mekanike:
**Masa(M) dhe energjia e bërthames(E)
**Energjia e lidhjes së bërthames(Ee)
**Spini dhe çiftësia
*Vetitë elektrodinamike:
**Rrezja e shpërndarjes së ngarkesës.
**Momenti dipolar magnetik.
**Momenti katërpolar elektrik.
*Përmasat
**Rrezja e bërthames
*Statistika
 
Vetitë e lartpërmenduar quhen ndryshe dhe veti statike, karakteristika statike kanë jo vetëm bërthamat e qëndrueshme në gjendjet e tyre themelore, por dhe bërthamat e paqendrueshme (nivelet e eksituara dhe gjendjet themelore të bërthamave radioaktive), mjafton që këto të jetojnë në këtë gjendje shumë të gjatë se koha karakteristike bërthamore. Bërthamave radioaktive përveç vetive të mësiperme u shtohet dhe zbërthimi radioaktiv (alfa, beta, gama, neutronik dhe ndarje) perioda e gjysmë zbërthimit, energjia e grimcave qe çlirohen etj. Madhesitë që karakterizojnë vetitë bërthamore gjatë eksitimeve të tyre si gjatë zbërthimit radioaktiv ashtu edhe gjatë reaksioneve berthamore quhen veti '''dinamike.'''<ref name ="R.M.">''Fizika për studentët e fakulteteve teknike'', Rashit Maliqi, Prishtinë</ref>
1-Rrezja e shperndarjes se ngarkeses.
 
2-Momenti dipolar magnetik.
 
==Fizika bërthamore moderne==
3-Momenti katerpolar elektrik.
 
Një bërthamë e lartë mund të përmbajë qindra nukleone. Kjo do të thotë se me disa aproksimime mund të trajtohet si një sistem klasik, më tepër sesa një sistem mekanik-kuantik. Në modelin rezultues të rënies së lëngut,<ref>J.M.Blatt and V.F.Weisskopf, Theoretical Nuclear Physics, Springer, 1979, VII.5</ref> bërthama ka një energji që lind pjesërisht nga tensioni sipërfaqësor dhe pjesërisht nga ripulsimi elektrik i protoneve. Ky model është në gjendje të prodhojë shumë karakteristika të bërthamës, përfshirë trendin gjeneral të energjisë së lidhur me numrin e masës, ashtu si dhe fenomenin e fisionit bërthamor.
c)Permasat
 
Mbivendosja në këtë pikturë klasiske, sidoqoftë, ka efekte mekanike-kuantike, që mund të përshkruhen me anë të modelit bërthamor të guaskës, të zhvilluar kryesisht nga Maria Goeppert Mayer<ref>M.G. Mayer, Physical Review 75 (1949) 1969</ref> dhe J. Hans D. Jensen. Bërthama me numër të caktuar të neutroneve dhe protoneve (numrat magjik 2, 8, 20, 28, 50, 82, 126, ...) janë stabile, sepse guaskat e tyre janë të mbushura.
1-Rrezja e berthames
 
===Shkatërrimi bërthamor===
d)Statistika.
 
{{main|Radioaktivitet}}
-Vetite e lartepermenduar quhen ndryshe dhe veti statike,karakteristika statike kane jo vetem berthamat e qendrueshme ne gjendjet e tyre themelore,por dhe berthamat e pa qendrueshme(nivelet e eksituara dhe gjendjet themelore te berthamave radioaktive),mjafton qe keto te jetojne ne kete gjendje shume te gjate se koha karakteristike berthamore.Berthamave radioaktive pervec vetive te mesiperme u shtohet dhe zberthimi radioaktiv(alfa,beta,gama,neutronik dhe ndarje)perioda e gjysme zberthimit,energjia e grimcave qe clirohen etj.Madhesite qe karakterizojne vetite berthamore gjate eksitimeve te tyre si gjate zberthimit radioaktiv ashtu edhe gjate reaksioneve berthamore quhen veti '''dinamike.'''
 
Radioaktiviteti është proces gjatë se ciles bërthama e ndonjë elementi zbërthehet ne bërthame të ndonjë elementi tjeter dhe gjatë asaj emetohet rrezatim elektromagnetik.
== Pak histori ==
 
Në vitin 1896 Bekereli duke ounuar në laboratorin e tij, me kripërat e uranit, pas punës qe kreu, i mbështjelli kripërat e uranit dhe i la pas pllakës fotografike. Një ditë më pas Bekereli pa se pllaka fotografike ishte e rrezatuar (e nxirë). Ai njëherë dyshoi se mos kishte të bëje me rrezatimin rentgen (që u zbulua një vit më para), por pas studimit të mëtejshem, u vërtetua se kemi të bëjme me një rrezatim të ri, i cili njëherë u quajt ''rrezatim i Bekerelit'', por pasi u zbuluan disa nga vetitë e tij e morri emrin rezatim radioaktiv. Më vonë Maria Kyri bashkë me bashkëshortin e saj Pjer Kyri, treguan se radioaktiviteti nuk është veti që ishte e pranishme te urani. Edhe toriumi me kompozimet e tij tregonte kësi veti radioaktive.
Bekereli në vitin 1896 duke punuar me kripërat e [[urani]]t zbuloi që emetojnë grimca apo rrezatim, i cili vepron në pllakën fotografike.
Më vonë u zbulua edhe se kishte 3 lloje të rreyeve radioaktive. Ato quhen alfa, beta dhe gama.
 
===Fusioni bërthamor===
Maria dhe Pjer Kiri duke bërë eksperimente treguan se me radioaktivitet nuk karakterizohet vetëm urani, por veti radioaktive kanë edhe toriumi dhe kompozimet e tij. Radioaktiviteti natyror vërehet tek elementet e rënda që nuk kanë lidhje bërthamore të pa qëndrueshme, por kjo dukuri është vërejtur edhe tek elementet e lehta.
Në fusionin bërthamor, dy masa bërthamore të ulëta vihen në kontakt njëra me tjetrën, kështu që një forcë e madhe fokusohet aty. Nevojitet një sasi e madhe e energjisë për forcat e mëdha ose forcat bërthamore për ripulsim elektrik ndërmjet bërthamës në mënyrë që të ngjiten; kështu fusioni bërthamor mund të kryhet vetëm në temperatura të larta ose në shtypje të mëdha. Kur ngjiten bërthamat, një sasi e madhe e energjisë çlirohet dhe bërthama e kombinuar merr një nivel më të ulët të energjisë.<ref name="R.M."/>
 
===Fisioni bërthamor===
Radioaktiviteti është proces spontan i zbërthimit ose dezintegrimit të bërthamave atomike. Si pasojë e zbërthimit të tillë elementi kalon në një element tjetër me atë rast emiton grimca alfa, beta ose gama.
Fisioni bërthamor është procer revers i fusionit. Për bërthama më të larta se nikel-62 energjia e bërthames bie me numrin e masës.
 
Procesi i shkatërrimit alfa është në esencë një tip i veçantë i fisionit spontan bërthamor. Është një fision i lartë asimetrik sepse katër pjesëzat të cilat e përbëjnë alfën janë veçanërisht të lidhura ngushtë me njëra tjetrën, duke bërë produksion të kësaj bërthame.<ref name ="R.M."/>
== Radioaktiviteti ==
 
Fisioni ose reaksionet bërthamore zinxhirore, që përdorin neutoret e prodhuara nga fisioni, janë burime të energjisë për fabrikat e fuqisë bërthamore dhe armëve bërthamore të tipit fision, si ato të lëshuara në Hiroshima dhe Nagasaki, [[Japoni]], në fund të [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]].
Radioaktiviteti është proces gjatë se ciles bërthama e ndonjë elementi zbërthehet ne bërthame të ndonjë elementi tjeter dhe gjatë asaj emetohet rrezatim elektromagnetik.
 
Në vitin 1896 Bekereli duke ounuar në laboratorin e tij , me kripërat e uranit , pas punës qe kreu , i mbështjelli kripërat e uranit dhe i la pas pllakës fotografike.
==Referencat==
Një ditë më pas Bekereli pa se pllaka fotografike ishte e rrezatuar (e nxirë). Ai njëherë dyshoi se mos kishte të bëje me rrezatimin rentgen (që u zbulua një vit më para), por pas studimit të mëtejshem , u vertetua se kemi të bëjme me një rrezatim të ri, i cili njëherë u quajt rrezatim i Bekerelit , por pasi u zbuluan disa nga vetitë e tij e morri emrin rezatim radioaktiv.
{{reflist}}
Më vonë Maria Kyri bashkë me bashkëshortin e saj Pjer Kyri, treguan se radioaktiviteti nuk është veti që ishte e pranishme te urani.Edhe toriumi me kompozimet e tij tregonte kësi veti radioaktive.
Më vonë u zbulua edhe se kishte 3 lloje të rreyeve radioaktive. Ato quhen Ë alfa , beta dhe gama. Më poshtë ti spjegojme vetitë e këtyre rrezeve.
 
==Bibliografia==
==Rrezet alfa paraqesin bërthama të heliumit të jonizuar 2 herë (që ka humbur dy elektrone).
* Nuclear Physics by Irving Kaplan 2nd edition1962 Addison-Wesley
* General Chemistry by Linus Pauling 1970 Dover Pub. ISBN 0-486-65622-5
* Introductory Nuclear Physics by Kenneth S. Krane Pub. Wiley
* {{cite book
|author=N.D. Cook
|year=2010
|title=Models of the Atomic Nucleus
|edition=2nd
|url=http://www.springer.com/physics/particle+and+nuclear+physics/book/978-3-642-14736-4
|pages=xvi & 324
|publisher=[[Springer (publisher)|Springer]]
|isbn=978-3-642-14736-4
}}
*{{Cite book
| last =Ahmad, D.Sc.
| first =Ishfaq
| authorlink =Ishfaq Ahmad
|author2=[[American Institute of Physics]]
| title =Physics of particles and nuclei
| publisher =American Institute of Physics Press
| series =1-3
| volume =27
| edition =3rd
| year =1996
| location =University of California
| pages =209
| url =
| doi =
| isbn =
| mr =
| zbl =
| pages =124
| URL =
| id =
| jfm = }}
 
==Lidhjet e jashtme==
{{fizi-cung}}
{{Sister project links|Nuclear power}}
<!--Please add new links sparingly and remove any links to websites that are dead, unreliable or not very useful for readers. You should usually link to the home page or an index page rather than having multiple links to the same site. If the site covers very similar material as one that is already linked to, only link to the best one. The links are alphabetized to avoid jockeying for position.-->
*[http://www.aip.org/history/exhibits/rutherford/ Ernest Rutherford's biography at the American Institute of Physics]
*[http://dnp.aps.org American Physical Society Division of Nuclear Physics]
*[http://www.ans.org American Nuclear Society]
*[http://www.acme-nuclear.com Boiling Water Reactor Plant, BWR Simulator Program]
*[http://alsos.wlu.edu/qsearch.aspx?browse=science/Nuclear+Physics Annotated bibliography on nuclear physics from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues]
*[http://www.nucleonica.net Nucleonica ..web driven nuclear science]
*[http://www.nucleonica.net/wiki/index.php/Main_Page Nuclear science wiki]
*[http://www-nds.iaea.org Nuclear Data Services - IAEA]
 
[[Kategoria:Fizikë]]