Fëkëh: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
AXRL (diskuto | kontribute) No edit summary |
Marbott (diskuto | kontribute) rregullim i sintaksës |
||
Rreshti 1:
'''Fikh-u''' ([[Gjuha arabe|arabisht]] فقه , „njohja, të kuptuarit, thellimi tek diçka“) është [[jurisprudenca]] [[Feja islame|islamike]], dmth. tërësia e ligjeve të marra nga [[kurani]] dhe [[sunna]] (''sunneti'') ose të rrjedhura prej tyre. Në rast se për to nuk ka prova as në kuran, as në sunna dhe as në ''[[ixhma]]''-n e teologëve islamikë, ato bazohen mbi mendimin e teologëve juristë (''fukahāʾ''). Fikh-u është në këtë mënyrë shkenca e rregulloreve ligjore (''al-ahkām ash-sharʿijja'') brenda sistemit juridik islamik të [[sheriati|šarīʿa-s]] (''sheriatit'') <ref>''Al-mausūʿa al-fiqhiyya.'' Botimi I. Kuvajt 1995. vol. 32, f. 193
== Historia e ''fikh-ut'' ==
Rreshti 16:
* [[Kurani]] (arabisht القرآن) është për myslimanët fjala e drejtpërdrejtë e zotit dhe burimi i parë juridik, i cili përmban jo vetëm norma por edhe parime të caktuara (''makāṣid''). Rreth 500 vargje (afër 8 %) të kuranit kanë lidhje me ligjet.
* [[Sunna]] (''sunneti'') (''arabisht'' سنة ''= sunna = '' zakon, mënyrë veprimi)<ref>Në lidhje me kuptimin dhe përdorimin e këtij termi shih: M. M. Bravmann: ''The spiritual background of early Islam''. Studies in ancient Arab concepts. Brill, Leiden 1972</ref> është shuma e thënieve dhe veprimeve të trashëguara të [[Themeluesi i fesë|themeluesit të fesë]] Muhametit duke paraqitur materialin më voluminoz të jurisprudencës islamike. Sunna është trashëguar në formën e ''[[Hadith-i|hadith-eve]]'', të cilët janë fiksuar që herët me shkrim ose janë trashëguar gojarisht. Rritja e shpejtë e numrit të hadith-ëve me përshkrimin e veprimeve dhe shprehjeve të Muhametit çoi në fillim të shekullit të 8-të në përmbledhjen e parë të këtij koleksioni trashëgimie <ref>
▲* [[Sunna]] (''sunneti'') (''arabisht'' سنة ''= sunna = '' zakon, mënyrë veprimi)<ref>Në lidhje me kuptimin dhe përdorimin e këtij termi shih: M. M. Bravmann: ''The spiritual background of early Islam''. Studies in ancient Arab concepts. Brill, Leiden 1972</ref> është shuma e thënieve dhe veprimeve të trashëguara të [[Themeluesi i fesë|themeluesit të fesë]] Muhametit duke paraqitur materialin më voluminoz të jurisprudencës islamike. Sunna është trashëguar në formën e ''[[Hadith-i|hadith-eve]]'', të cilët janë fiksuar që herët me shkrim ose janë trashëguar gojarisht. Rritja e shpejtë e numrit të hadith-ëve me përshkrimin e veprimeve dhe shprehjeve të Muhametit çoi në fillim të shekullit të 8-të në përmbledhjen e parë të këtij koleksioni trashëgimie <ref> Fuat Sezgin: ''Geschichte des arabischen Schrifttums''. (Historia e shkrimeve arabe). Vol. 1, prej f. 55. Leiden, Brill. 1967 </ref>. Në fillim të shekullit të 9-të u bë një përzgjedhje, sipas mendimit islamik, me kritere të rrepta, të hadith-eve „autentike“ (''origjinale, të vërteta'') në „Gjashtë librat“ (arabisht الكتب الستة = ''al-kutub as-sitta''),<ref> Ignaz Goldziher: ''Muhammedanische Studien''. Vol. 2, prej f. 231.</ref>, dy nga të cilët ([[Al-Bukhari|Bukhari]] dhe [[Muslim ibn al-Hadxhāxh-i|Muslim-i]]) gëzojnë respekt të veçantë. Që këto vepra janë hartuar sipas temave ligjore të jurisprudencës: e drejta rituale, e drejta tregtare dhe kontratore, e drejta e martesës etj. Në ''sunna'' si burim i jurisprudencës Muhameti paraqitet jo vetëm si profet (siç vërtetohet disa herë në kuran) por edhe si ligjvënës, si forcë legjislative dhe ekzekutive. Kjo pozitë e Muhametit del qartë nga disa vargje të kuranit që kanë lindur në [[Medina|Medinë]]:
:''O besimtarë! Bindjuni zotit dhe të dërguarit të tij dhe mos e braktisni, kudo ku e dëgjoni!''
:-sure 8, vargu 20
:Shih edhe sure 5, vargu 92; sure 24, vargu 54 dhe sure 64, vargu 12.
Marrëdhënia e këtyre dy burimeve me njëri-tjetrin (kuranit dhe sunna-s) ka qenë në doktrinën juridike shpesh objekt dikutimesh kontroverse (''kundërshtuese''). Pasi çështja nëse kurani mund të abrogohet (''shfuqizohet, hidhet poshtë'') ose të kufizohet në përmbajtje vetëm nëpërmjet një [[Zbulesa|zbulese]] tjetër hyjnore apo edhe nëpërmjet ''sunna''-s me devijime nga kurani, kjo ka mbetur e diskutueshme (shih ''[[Ikhtilāf-i|ikhtilāf]])'' në shkrimet teoriko-juridike.<ref>Miklos Muranyi (1987), f. 300
Kështu psh. sanksionet (''dënimet'') në rast vjedhje mundësohen vetëm duke marrë në konsideratë rregullat ligjore jokuranike, të cilat merren nga sunna. Aspekte relevante (''me rëndësi'') ligjore janë këtu vetëm çështja e diskutuar vetëm në shkrimet e sunna-s të vlerës minimale të gjësë së vjedhur si dhe sqarimi i çështjes nëse autori është ndodhur në momentin e veprës së tij në gjendje nevoje të rëndë.<ref>Miklos Muranyi (1987), f. 301; për aspekte të tjera shih Joseph Schacht: ''An Introduction to Islamic Law''. f. 179-180. Botimi 2. Oxford 1965</ref>
* Burimi i tretë për jurisprudencën është parimi i [[ixhmāʿ]]-s (arabisht إجماع = iǧmāʿ = konsens, miratim), dmth. pajtimi, marrëveshja e teologëve juristëve mbi një çështje ligjore. Këtu bëhet dallim ndërmjet tre llojeve të konsensit: konsensit me anë të shprehjes ose deklaratës së qartë (arabisht إجماع القول = ixhma' al-kaul = iǧmāʿu ʾl-kaul), konsensit duke u bazuar tek praktika e përgjithshme (arabisht إجماع الفعل = ixhma' al-fi'l = iǧmāʿu ʾl-fiʿl) dhe konsensit me anë të miratimit të heshtur (arabisht إجماع السكوت = ixhma' as-sukut = iǧmāʿ ʾs-sukūt). Shumë nga rregullat e sistemit të detyrimeve nuk kanë mundur të mbështeten me prova as nga kurani dhe as nga sunna. Por edhe vetë dy burimet kryesore të saj, kuranin dhe sunna-n, jurisprudenca i ka interpretuar në mënyrë kundërthënëse, çka ka çuar detyrimisht në mendime divergjuese (''kundështuese'') mbi kuptimin e vërtetë të zbulesës hyjnore dhe të trashëgimisë së sunna-s. Konsens absolut (''i pakufizuar'') (arabisht إجماع مطلق = ixhma' mutlak = iǧmāʿ muṭlak) ka mbizotëruar ndërmjet teologëve vetëm në çështjet parimore të detyrimeve rituale si psh. detyrimin (arabisht واجب = vaxhib = vāǧib = detyrë, detyrim) e faljes, të agjërimit etj. Një vend të gjerë në jurisprudencë në veprat e ''usul al-fikh''-ut zë konsensi i kufizuar përmes një shtojce (arabisht إجماع مضاف ixhma' mudaf = iǧmāʿ muḍāf); fjala është për konsesin e teologëve të Mekkës dhe Medinës, për atë të [[Kalifi|kalifëve]] „legjitimë“, të ''ixhma''-s së „dy qyteteve“ (dmth. Kufa und Basra). Legjitimiteti i ''ixhma''-s si burim për jurisprudencën bazohet në konceptin parimor se konsensi mes teologëve nuk mund të jetë kurrë në kundërshtim me kuranin dhe sunna-n. Është meritë e [[Ash-Shafii|Ash-Shāfiʿī-t]] ajo që parimi i konsensit është rrënjosur si burimi i tretë i rëndësishëm për jurisprudencën në sistemin juridik islamik.<ref>Miklos Muranyi (1987), f. 306-307</ref>
* [[Kijas-i|Konkluzioni]] (''përfundimi'') analogjik (arabisht القياس = al-kiyās) është që prej Ash-Shāfiʿī-t burimi i katërt i njohur për jurisprudencën. Gjatë procesit të zhvillimit të jurisprudencës në shekujt 8 dhe 9 nuk arritën të zgjidhen në mënyrë të kënaqshme të gjitha çështjet ose aspektet përbërëse të praktikës së kultit me anë të tre burimeve të përmendura më lart. U bë e nevojshme që rregullat ligjore të nxjerra nga tre burimet e para të transmetohen me anë të analogjisë (''ngjashmërisë'') në raste ose çështje të reja. Kjo formë juridiksioni, të cilës Ash-Shāfiʿī i ka dhënë vlefshmëri të përgjithshme duke e vënë atë në një shkallë me [[ixhtihad-i]]n, gjykimit (''peshimit'') vetjak gjatë interpretimit të ligjeve, ka pasur edhe kundërshtarë, të cilët njihnin vetëm kuranin dhe sunna-n si burim për jurisprudencën. Megjithatë konkluzioni analogjik ka mbetur një nga burimet e pranuara për ''fikh''-un.
▲* [[Kijas-i|Konkluzioni]] (''përfundimi'') analogjik (arabisht القياس = al-kiyās) është që prej Ash-Shāfiʿī-t burimi i katërt i njohur për jurisprudencën. Gjatë procesit të zhvillimit të jurisprudencës në shekujt 8 dhe 9 nuk arritën të zgjidhen në mënyrë të kënaqshme të gjitha çështjet ose aspektet përbërëse të praktikës së kultit me anë të tre burimeve të përmendura më lart. U bë e nevojshme që rregullat ligjore të nxjerra nga tre burimet e para të transmetohen me anë të analogjisë (''ngjashmërisë'') në raste ose çështje të reja. Kjo formë juridiksioni, të cilës Ash-Shāfiʿī i ka dhënë vlefshmëri të përgjithshme duke e vënë atë në një shkallë me [[ixhtihad-i]]n, gjykimit (''peshimit'') vetjak gjatë interpretimit të ligjeve, ka pasur edhe kundërshtarë, të cilët njihnin vetëm kuranin dhe sunna-n si burim për jurisprudencën. Megjithatë konkluzioni analogjik ka mbetur një nga burimet e pranuara për ''fikh''-un. <ref>Miklos Muranyi (1987), f. 307</ref>
▲Burime të tjera për jurisprudencën janë :
* „Vendimi sipas mendjes së vet“ (arabisht رأى = ''[[ra'i]]'') të juristit, aty ku as kurani dhe as sunna nuk citohen dot si burime primare për një vendim ligjor. ''Ra'i'' është forma më e vjetër e juridiksionit, e cila i përkon praktikës ligjore të [[Sahabët|bashkëluftëtarëve të profetit]] dhe pasuesve të tyre.<ref>Fuat Sezgin: ''Geschichte des arabischen Schrifttums.'' (Historia e shkrimeve arabe) Brill, Leiden 1967. Vol. 1. f. 398-399</ref>
* [[E drejta zakonore]] (arabisht عرف= urf ose عادة= āda). Praktikat ligjore paraislamike u përvetësuan sidomos gjatë fazës së [[Ekspansioni islamik|ekspansionit islamik]] gjerësisht nga ''[[Sheriati|shari'a]]'' duke u legjitimuar përmes ''ixhma''-s. E drejta zakonore [[
▲* [[E drejta zakonore]] (arabisht عرف= urf ose عادة= āda). Praktikat ligjore paraislamike u përvetësuan sidomos gjatë fazës së [[Ekspansioni islamik|ekspansionit islamik]] gjerësisht nga ''[[Sheriati|shari'a]]'' duke u legjitimuar përmes ''ixhma''-s. E drejta zakonore [[Medina|medinase]] ka luajtur këtu një rol të madh por edhe praktikat administrative dhe ligjet në fuqi në territoret e pushtuara.
* Ixhtihād-i (arabisht اجتهاد), interpretimi i pavarur i burimeve ligjore, sa ka ardhur dhe është smbrapsur nën islamin ortodoks (''konservativ'') përmes ndikimit të konsensit. Gjatë proçesit të konsolidimit të drejtimeve juridike filloi të formohej doktrina, sipas së cilës „porta e ixhtihād-it“ është mbyllur me lindjen e vetë këtyre drejtimeve juridike rreth vitit 300 pas ''[[Hixhreti|hixhra-s]]''. Megjithatë disa orientologë vënë në dukje se brenda drejtimeve juridike [[Sunnitët|sunnite]] ''ixhtihād''-i ka qenë deri thellë në shekullin e 16-të praktikë e zakontë ligjore.<ref>Malise Ruthven: ''Der Islam. Eine kurze Einführung.'' (Feja islame. Hyrje e shkurtër) Stuttgart 2000, f. 116</ref> Në kohën e sotme është kërkuar nga ana e lëvizjeve reformatore (psh. nga [[salafija]] por edhe nga myslimanë liberalë shekullarë (''laikë''), me qëllim të kundërt veç, si psh. [[Irshad Manji]]) hyrja sërish në fuqi e ''ixhtihad''-it ose është zbatuar hapur praktikimi i tij.
== Pesë kategoritë ligjore të veprimeve të njerëzve ==
Jurisprudenca islamike i ndan veprimet e njerëzve në pesë kategori, meqenëse ''„Sipas mendimit të teologëve muhamedanë, në burimet e trashëguara të ligjeve muhamedane jo çdo gjë që urdhërohet ose ndalohet në formë urdhëresash dhe ndalimesh ka të njëjtën gradë force urdhërore ose ndaluese...Duke u nisur nga kjo pikëvështrimi jurisprudenca e fesë islame bën në përgjithësi dallim ndërmjet pesë kategorive“:''<ref>[[Ignaz Goldziher]] : ''Die Ẓāhiriten''. Ihr Lehrsystem und ihre Geschichte. Ein Beitrag zur Geschichte der muhammedanischen Theologie. (''Zahiritët. Sistemi i doktrinës dhe historia e tyre. Studim mbi historinë e teologjisë muhamedane'') Leipzig 1884. f. 66</ref> Jurisprudenca i quan ato (arabisht الأحكام الخمسة = al-aḥkām al-ḫamsa = pesë parimet (juridike).
# Veprimet e detyrueshme: (arabisht فرض ''[[Fard-i|farḍ]]'' ose arabisht واجب ''vāxhib'') – këto veprime shpërblehen ndërsa moskryerja e tyre ndëshkohet. Dallim bëhet ndërmjet detyrimeve vetjake (arabisht فرض العين ''farḍ al-ʿayn''), të cilat i ka për detyrë t'i plotësojë çdo mysliman, dhe detyrimeve kolektive (arabisht فرض الكفاية ''fard al-kifāya''‚ detyrimi i kontributit të mjaftueshëm‘), për të cilat mjafton që për plotësimin e tyre të marrë pjesë një numër i majftueshëm myslimanësh. Në kategorinë e parë hyn psh. falja pesëherëshe e përditëshme (arabisht صلاة, në kuran صلوة ''[[Namazi|salat-i]]'' ose ''namazi''), në të dytën [[xhihadi]].
Line 43 ⟶ 39:
# Veprime të lejueshme dhe indiferente: (arabisht مباح ''mubāh'' oder [[Hallalli|halal]]), Individi mund të vendosë vetë për moskryerjen ose kryerjen e veprimit. Ligji në këtë rast nuk parashikon as shpërblim as ndëshkim.
# Veprime të ulta, të papranueshme: (arabisht مكروه ''[[Makruh-u|makrūh]]''). Këto janë veprime, të cilat ligji në fakt nuk i ndëshkon por moskryrja e tyre lavdërohet.
# Veprime të ndaluara: (arabisht حرام ''[[Harami|harām]]''). Autori i tyre ndëshkohet, moskryerja e tyre lavdërohet.<ref>
:(Shih edhe: [[Farḍ-i#Fard-i në jurisprudencë|Farḍ-i]])
Line 56 ⟶ 52:
* [[Hanbalitët]] sipas [[Ibn Hanbal-i]]t (780-855)
Teoritë juridike të [[al-Auzāʿī]]-t dhe [[at-Tabarī]]-t gjenden në radhë të parë brenda trajtesave sistematike të ''fikh-ut'' tek bei ash-Shafii,<ref>Joseph Schacht: ''The Origins of Muhammadan Jurisprudence.'' f. 288-289. Oxford 1967</ref> pasi shkrimet e tyre vetë, me përjashtim të pak fragmenteve, nuk janë trashëguar.<ref>
[[Shiitët]] dhe [[Harixhitët]] kanë drejtimet e veta juridike. Ky i fundit në formën aktuale [[Ibaditët|ibadite]] dhe drejtimi juridik i [[Zaiditët|zaiditëve]] njihen nga katër drejtimet e lartpërmendura sunnite si drejtime juridike të vlefshme.
=== Portat e ''ixhtihād-it'' ===
Në shekullin e 11-të ose të 12-të të erës kristiane ose përkatësisht atë të 4-t ose të 5-të të erës islamike gjithmonë e më tepër teologë juristë islamikë i shpallën „portat e ''ixhtihād-it''“ si të mbyllura, gjë që gjeti miratim të përgjithshëm duke mbetur kështu e padiskutueshme deri në shekullin e 19-të. Arsyeja për „mbylljen e portave të ''ixhtihad-it''“ (arabisht انسداد باب الاجتهاد, ''insidād bāb al-ixhtihād'') ishte fakti se në të vërtetë secili mysliman i rëndomtë mund të lëshonte parimisht një ''[[fatva]]'', çka në praktikë mund të çojë në pasiguri të vazhdueshme në lidhje me ligjin, pasi në islamin sunnit nuk ka kler të përkufizuar qartë, i cili ka të drejtën absolute të lëshimit të një ''fatva''-je, por vetëm grupi i përkufizuar relativisht në mënyrë të paqartë i teologëve juristë (''[[ulama]]'').
Disa teologë të asaj kohe ([[Al-Ghazali]], [[Al-Amidi]]) luftonin, ndoshta duke parashikuar me urtësi, me forcë kundra këtij ngurtësimi, por veç u mposhtën në fund. Prej asaj kohe ka pasur dhe ka vazhdimisht përpjekje individësh ose grupesh për të hapur përsëri „portat e ''ixhtihād-it''“ ose ato janë hapur vërtetë prej disave në praktikë por gjë që nuk e kanë njohur as pjesa fundamentaliste as ajo konservative e fesë islame.
| |||