Wikipedia

Rrethi i Hasit: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
No edit summary
No edit summary
Rreshti 1:
{{Pp}}
{{Shkronja}}
 
''''hasi eshte nje krahine mikpritese dhe ka njerez shum miqesor dhe te dashur
Bashkia e HasiHasit është sipas ndarjes se re teritoriale nje nga 61 bashkite e Shqipërisë. Bashkia e Hasit ka 22,200 banorë (deri ne vitin 2014 sipas gjendjes civile Has), një sipërfaqe prej 374 km² dhe kryeqendër Krumën.
 
Hasi është një krahine etno-gjeografike me kufij te përcaktuar shume qarte, i rrethuar pothuajse rreth e qark i gjithë Hasi me lumenj ne mes ngrihet madheshtor mali i Pashtrikut me lartesi 1989 m mbi nivelin e detit. Në veri dhe në lindje, Drini i Bardhë dhe dega e tij Ereniku që e ndajnë nga Krahina e Rekës dhe Podrimës (Rrafshi i Drinit). Ne jug dhe në perëndim kufizohet me krahinën e Lumës dhe Maleziut me të cilat i ndan Drini i Bardhë dhe i bashkuar dhe sot liqeni i Fierzës, ndërsa në veri-perëndim përroi i Skatinës e ndan nga Butyci i rrethit të Tropojës.
Rreshti 8:
Bashkia e Hasit duke u ndodhur në verilindje të Shqipërisë bën pjesë në Qarkun e Kukesit (brenda territorit të Shqipërisë ndërsa pjesa tjetër e Hasit është në vartësi të Komunës se Gjakovës dhe një pjesë në vartësi të Komunës së Prizrenit).
 
Hasi që ndodhet ne Republikën e Shqipërisë nuk plotëson njësinë etnografike te Hasit. Krahina e plotë e Hasit u nda padrejtësisht pas luftërave ballkanike në fillim të [[Shekulli XX|shekullit XX]], kjo ndarje u sanksionua ne Konferencën e Ambasadoreve në Londër në vitin [[1913]]. Mu në lindje, Hasi i Shqipërisë nëpërmjet vijës kufitare të vëne që në vitin 1913 (që ndau Kombin përgjysmë) kufizohet me Republikën e Kosovës, përkatësisht mund te themi me vetveten.
 
Gjymtimi i territorit të Hasit gjatë shekullit XX nuk krijoi vetëm një izolim të paparë, por, më thellë akoma, një ndarje shpirtërore, kulturore dhe etnografike me vetveten, ndarje e cila u përjetua jo me pak dhimbje. Sot pas 100 vjetësh gjysma e Hasit rreth 371 km² dhe popullsi rreth 50.000 banore bën pjesë në Republikën e Kosovës. Ndërsa në R. Sh Hasi ka 374 km² me popullsi 22.000 banore i gjithë Hasi është 645 m² me një popullsi rreth 72.000 banore pra është zona me popullsinë më të madhe në verilindje në raste se nuk do ishte i ndare në dy shtete. Shtrihet në mes gjerësive gjeografike veriore 42° 05’ 45" në Fshatin Brrut dhe 42° 17’ 57" në veri ne majën e Krajlicës si dhe në gjatësinë gjeografike lindore 20° 13’ 11" në Kosturr (Bregu i Drinit) dhe 20° 32’ 50" në majën e Pashtrikut në lindje. Ka një sipërfaqe prej 393 km² gjatësi e vijës kufitare është 85,8 km, nga këto kufij tokësor 27,8 km me Hasin e Rrafshit, lumor 14 km me rrethin e Tropojës dhe 44 km kufij liqenor me rrethin e Kukesit (Lumen e Malëziun).
Rreshti 14:
== Traditat dhe zakonet e Hasit ==
Hasi ka nje ndryshim te qarte dhe te dallueshem me krahinat kufitare, ai identifikohet plotesishet nga tradiat e zakonet, nga dialekti i tij karkteristik nga veshjet e tij dhe nga kenget dhe vallet e tij. Ka nje kulture shume te zhvilluar dhe te pasur dhe te veçante nga krahinat tjera , gje qe eshte nje vlere e shtuar ne mbare kulturen shqiptare por fatkeqesishet nuk ka shume studime ne kete drejtim dhe mund te themi qe eshte krahina me e pa studiuar ne shqiperi dhe per shkaqet qe thame me larte (ku Hasi i shqiperise ishte ne vartesi te Kukesi) dhe si pasoj shume tradita e zakone Hasiane jane identifikuar deri me sot si Kuksiane ku ne te vertet ato dallojne dukshem me ato te Kukesit(Lumes), por pas permbysjes se komunizmit dhe Hasi filloj te shpalos kuturen e vet keshtu qe tani me ajo ka filluar te njihet mire kjo duhet te theksohet vetem per ne shqiperi sepse ne kosove njihen mjafte mire tradidate e zkonat hasjane pasi vete lidhjet tradicionale te hasit me kosoven e kan bere qe kjo krahine te jete nje dhe e pa ndare me kosoven e sidomos me Gjakoven.
===== Karakteristikat e veshjes dhe kengas e valles Hasiane =====
 
Nje studim i bere ne vitin 1971 nga studiusi R. Bogdani ne fshatrat e Hasit te Shqiperise dhe te Kosoves ai e ka vlersuar shume kulturen hasiane dhe e shkruar ate ne detaja sidomos per veshjet e vallet e kenget e hasit me poshte po citojme pjese nga karakteristikat e vallaven hasijane.
 
Rreshti 21:
fundit luhen kryesisht në Hasin e Shqipërisë Veriore).
 
Po keshtu nje studim per veshjet e Hasit ka bere dhe Drita [[Statovcit|Statovci]]
 
Sipas kësaj autorie, edhe veshja e Hasit nuk është shumë më ndryshe krahasuar me veshjen e rajonit të Gjakovës dhe të Pejës. Dhe se ajo nuk përbën shumëndryshime në strukturën e veshjes.Veshja e grave të Hasit (zonë kodrinore ndërmjet Gjakovës e Prizrenit në anën e djathtë të Drinit të Bardhë) është aq origjinale, saqë gati nuk ka asgjë të përbashkët me veshjen e Dukagjinit e të Podrimës, vise në të cilat kufizohet.Drenica, Prekorupa (Llapusha), Morava, Gora, Opoja, Llapi, Gollaku , Luma etj,gjithashtu i kanë disa tipare rajonale në veshjen e tyre, por edhe shumë elemente të përbashkëta. Përveç Rugovës, Dukagjinit dhe Hasit, viset e tjera të Kosovës nuk dallojnë shumë për nga veshja popullore.
 
Veshja e grave të Hasit, duke mos përzier Malësinë eGjakovëse Gjakovës, paraqet një variant të veçantë dhe tipologjikisht i takon veshjes me këmishë të gjatë e një dy futa. Këtu pështjellakët s’janë të zymtë, porkryesisht të ndritshëm të kuq. Të pasmin e quajnë “pshtallak”, kurse të përparmin “kanac” e “bohçe”.
 
Veshja e burrave te Hasit ka pak ndryeshime me veshjet e Malsise Gjakoves dhe te Dugagjinit ku perbehen me jelek te kuq dhe tirq me gajtane, opinga te qepura me pej , kapuq te bardhe me maje , shoke (brez) dhe shami te kuqe te mbeshtjell rreth kapuqit e qafes etj
Rreshti 40:
Pjesën kryesore te territorit e zëne dushqet. Ato kane kapur gjithë fushëgropën e Hasit ku ka pasur masive pyjesh lisi (qarr, bung) dhe pyje te përziera si shkoze, frashër, panë mullëze, krekëz etj. Këto pyje u prene ne vitet (60-70) duke u kther ne toka buke. Në lartësitë mbi (1000-1200 m) shtrohen pyjet e Hasit të përhapura ne bjeshkën e Krumës, Vranishtit, Gjinajve, Dajcit Mujajve, Cahanit & Kishajve etj. Ka pasur pyje halore në shpatin verior të pashtrikut të cilët janë dëmtuar në vitin [[1943]] është djegur plotësisht dhe nga kjo ditë aty ka shumë pak rrënje bredh e pishe. Në lartësitë e Pashtrikut kane përhapje kullotat alpine aty ka bime te ndryeshme mjekësore. Lumi kryesor është Kruma 6 km i gjate pasi derdhet ne liqenin e Fierzes dhe degët e tij Rusmani 11 km, Vlahna 13 km, Perroi i Vranishtit 5 km, Leshnica 6 km dhe Skatina 14 km. Gjatësia e tyre është shkurtuar me futjen ne luginat e tyre te ujërave të liqenit të Fierzes. Janë të shkurtër dhe me prurje të pakta sidomos ne vere ku niveli i tyre është mjaft i ulet. Gjate reshjeve te shumta ata rriten në mënyre të menjëhershme dhe po ashtu ulen shpejt pasi burimet e tyre nëntokësore janë të varfra.
 
Kane qene vetëm 2 H/C një fshatin Domaj – Has me fuqi 30 kWkw/ore dhe një tjetër në Krume, që momentalisht janë të shkatërruar plotesisht, por që ka tentative për rindërtimin e tyre. Me gjithese një pjesë e madhe e territorit të Hasit është e mbuluar me gur e shkëmbinj, por nëntoka fsheh pasuri minerale jo të vogla, shfrytëzimi i të cilave mund të përmirësojë ndjeshëm jetesën e banorëve të kësaj zone. Duke qene larg ndikimit te detit edhe pse lartësia nuk është e madhe i përket klimës mesdhetare paramalore. Karakterizohet me vere të nxehte dhe të thate e me dimer të ftohte e me reshje, pra merr pak a shume tipare kontinentale. Rreth 2/3 e reshjeve bien në vjeshte të vone dhe në dimer kryesisht në forme shiu ku nuk mungojnë edhe reshjet e dëborës trashësia e secilës në lartësi i kalon 1 m e me shume në zonën e Cahanit.
 
Sasia mesatare vjetore e reshjeve lëkundet nga 900 - 1000 mm ne vit. Ajo rritet drejt lindjes se Hasit ne shpatet malore te ekspozuara nga perëndimi. Temperatura mesatare vjetore është 11,4 °C. Mesatarja e janarit është (0-1 °C) dhe e korrikut (23 - 24 °C). Minimumi absolut ka qene (–21 °C) ne janar 1985 dhe maksimumi absolute (41 °C) ne korrik 2004.
Rreshti 58:
 
== Flora & Fauna ==
Kafshët që rriten në zonën e Hasit janë të përshtatura më klimën dhe bimësinë të cilat më të përhapura janë Ahu,Qarri, Bunga, Plepi, Blini, Shkoza Mulleza, Farsheri, Lajthia e egër etje dhe me pak janë te përhapura haloret. Janë të përhapur kafshët e egra si (lepuj, luani arusha dhelpra, ujku, derri i egër, ariu, kaprolli, dhija egër, macja e egër etj) dhe shpend të egër si thellenxa, shqiponja, pëllumbi, skifteri, harabeli, mullëza, etj. Shfrytëzimi i pyjeve te dushkut, (Dushkajën e Hasit) dhe i resurseve natyrore, thjeshte për nevoja ekonomike, si rruga me e lehte dhe pa shpenzime,çoi në dëmtime të konsiderueshme. Me planifikimin e centralizuar u shfrytëzuan miliona metër kub lende druri për ndërtimet e minierat, dru zjarri për ngrohje e gatim, u hapen toka të reja në pyjet më të mira (rreth 5500 ha), u krijuan kullota dhe livadhe ne kurriz të pyjeve dhe u mbështet zhvillimi ekstensiv i blegtorisë e sidomos i dhisë, shkatërrueses se pyllit. Te gjitha këto rrezikuan e zhduken disa lloje bimësh e kafshësh të egra. Natyra dhe bukuria e saj pësuan ndryshime te dukshme, saqe u krijua një kufi ndarës i dallueshëm midis natyrës sonë dhe shteteve fqinje. Ky shkatërrim i natyrës u thellua ne fillimin e viteve ’90, ku shfrytëzimi e keqtrajtimi i burimeve natyrore për qëllime ekonomike (jashtë kontrollit te shtetit) u shoqërua me pakësime e zhdukje te potencialeve biologjike, si dhe te një numri te konsiderueshëm ekosistemesh.
 
Shkatërrimi gradual i një pjese te mire te habitateve, është shkaku baze i uljes se popullatave të faunës se egër. Kjo vihet re te derri i egër, kaprolli etj. Këto veprime i ndjen kudo, ku krahas llojeve te përmendura, ulje ka edhe lepuri i egër, thelleza e malit e ajo e fushës si dhe disa lloje të tjera që shërbejnë si objekt gjuetie. Por drejt zhdukjes janë edhe kafshët e egra që nuk janë objekt gjuetie si macja e egër, rrëqebulli etj. Një faktor shkatërrues i faunës se egër ne Rrethin e Hasit është gjuetia e paligjshme, si nëpërmjet përdorimit të armeve luftarake, por edhe atyre të gjahut. Sot ne rrethin e Hasit ka 296 arme gjahu, të dhëna me leje, nga të cilat vetëm 70 gjuetare janë pajisur me këto arme ne shoqatën e gjuetareve dhe paguajnë të gjithë detyrimet, duke iu nënshtruar ligjeve dhe rregullave ne fuqi, ndërsa pjesa tjetër qe ka arme gjahu, nuk i mban për stoli, siç pretendohet, por i përdor Brenda këtyre kufijve ka një siperfaqe 674 kilometra katrore nga të cilat 393 kilometra katrore i takojnë Republikës se Shqipërisë dhe 371 kilometra katrore i përkasin Hasit te Rrafshit te Dukagjinit ne Republikën e Kosovës.
 
== Luftërat e Hasit ne Shekuj dhe pasojat qe i sollën ==
Territori i Hasit u nda padrejtësisht pas luftërave ballkanike ne fillim te shekullit XX, kjo ndarje u sanksionua ne Konferencën e Ambasadoreve në Londër ne vitin 1913, vendimet e se cilës ju vunë sopaten e pamëshirshme truallit shqiptar duke copëtuar për te plotësuar lakmitë shoviniste te shteteve te Ballkanit dhe lanë jashtë gati gjysmën e territorit shqiptar dhe me shume se gjysmën e popullsisë se tij. Këtë fat te hidhur e pati edhe Hasi një pjese e te cilit iu dha Serbisë pavarësisht se përbente një njësi unike me territor gjuhe, kulture e tradita te përcaktuara qarte dhe me trashëgimi qe nga lashtësia. Pushtimet e gjata romake, bizantine, slave e turke e kane detyruar popullsinë e kësaj treve qe te lëvize duke lëshuar shpesh ose rralluar vendbanimet e duke u strehuar ne thellësitë e Dukagjinit e duke u rikthyer përsëri. Shume kronistë të mesjetës, studiues e historian e kanë përcaktuar Hasin si vendin e origjinës së Kastrioteve. Me këtë çështje janë marre shume studiues, kanë dalë me mendime të ndryshme por versioni me bindes është origjina hasjane e Kastrioteve siç shprehet Fran Bardhi ne vitin 1636 “Pas një parashtrimi polemik arrij ne përfundim se Kastriotet ishin nga Hasi i Prizrenit dhe ky është edhe sot si verient me i besueshëm dhe kjo padyshim është si vlere e një burimi te dorës së parë. Pas betejës se Fushe - Kosovës se vitit 1389 pushtimi turk në trojet shqiptare u be i shpejte dhe territoret e Hasit u bënë pre e këtij pushtimi. U vendos sistemi feudal ushtarak. Banoret paguanin taksa te shumta në mënyre te theksuar procesi i myslimanizmit u be i dhunshëm dhe një pjese e banoreve u tërhoq ne viset malore ku krishterimi ende rezistonte, ndërsa banoret qe mbeten ndërruan fenë në fillim ne dukje e me vone me zemër. Në këto vise gjate shekullit të XVI u vendosen malësore nga fiset Berishe, Bytyc, Gash, Krasniq, Kastrat, Morine, Shal, ThacThaç, popullsi e cila u rrit dhe u konsolidua ne territorin e Hasit. Në fund të shekullit të XVII dhe në fillim të shekullit të XVIII Hasi u përfshi në sistemin e bajraqeve. Bajraku si njësi administrative me funksione ushtarake dhe pleqerore (gjyqësore) në thelb të të cilit qëndronte organizimi i vjetër shoqëror ku ne përgjithësi mbetej e pa prekur struktura e shoqërisë së lire malësore. Bajraket u ndërtuan jashtë administratës shtetërore vetëm si një lidhje fisesh a vëllazërish. Ishte koha kur filloi shthurja e sistemit të timareve në këto kushte pushteti turk për të shmangur mundësitë e kryengritjeve zgjodhi si rruge krijimin e bajraqeve ku iu lejua malësoreve të rregullonin marrëdhëniet me njeri tjetrin sipas të drejtës kanunore kundrejt detyrimit të një takse të vogël dhe dhënies së luftëtarëve në kohë lufte.
 
=== Hasi u nda ne dy bajraqe ===
Bajraku i madh me qendër në VLAHEN ku përfshinte fshatrat nga Prroi Rosmanit (Golaj) e deri në fshatrat e Drinit Bardhre dhe baraku i vogël më qendër në Helshan përfshinte fshatrat nga Prroi i Skatines e deri tek Prroj i Rosmanit e drri ne perferi te Gjakoves.
 
Organizimi i jetës në këto territore u shoqërua me probleme të shkaktuara nga vështirësitë dhe pushtuesit turq, taksat e shumta, shkuarja nizam u bënë shkak i pjesëmarrjes aktive në kryengritjet e shumta. Ndër të tjera shquhet ajo e vitit [[1837]] ku Hasi u shkëput përkohësisht nga varësia e administratës turke në Gjakovë. Ishte koha e kryengritjeve të madha fshatare kundër Turqisë, reformat e marra nuk rregulluan jetën e fshatareve. Gjysma e dyte e shekullit të XIX u karakterizua nga përpjekje të madha me pushke dhe pëne të shqiptareve për liri e pavarësi. Këto përpjekje kulmojnë me lidhjen shqiptare te Prizrenit në vitin [[1878]] ku shqiptaret u vunë përballe rrezikut te copëtimit. Në këtë kuvend kombëtar ku morën pjesë figura të shquara politike edhe ushtarake nga i gjithë kombi morën pjesë edhe përfaqësueses nga Hasi si Ali Sahit Bajraktari, Sulejman Haxhi Brasha, Syl Liman Peka, Shaban Spahija (Cahani) etj, ndërsa luftuan për luftën e trojeve nga copëtimi shumë hasjanë. Përmendet pjesëmarrja e gjere në aksionin e Gjakovës me 06.09.[[1878]] ku i rrethuar në sarajet e Abdulla Drenit vritet marshalli turk Mehmet Ali Pasha dhe lufta për mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë. Në vitin [[1885]] u luftua kundër forcave te Vesel Pashes.
 
Në ketë beteje u varen në litar edhe trimat nga Helshani Musli Isufi, Zek Ademi, Murat Sadiku. Kontribut në këto beteja dha edhe familja Kurpali në Letaj kulla e të cilëve u bë qendër qëndrese. Hasjanet morën pjesë në Lidhjen e Pejës më [[1899]]. Ne Kuvendet e vitit [[1903]] ku u morën vendime te rëndësishme për organizimin e qëndresës ndaj turqve. Në pranverën e vitit [[1909]] hasjanët kundërshtuan taksat, shkuarjen ushtare dhe dorëzimin e armeve. Në maj - qershor 1909 luftohet me forcat e Xhavit Pashës te cilët dogjën shtëpi e fshatra, prishen kulla dhe morën me dhune ushtare. Më [[1910]] luftohet në Qafen e Ahmatit me forcat e Shefqet Durgut Pashës. Rritja e valës kryengritëse arrin kulmin në vitin [[1912]]. Më 19.03.[[1912]] fshataret e Hasit te drejtuar nga Rexh Bajraktari dhe Tahir Hoxha sulmuan forcat turke në Krume. Lufta zgjati dy ditë duke i detyruar të tërhiqen në Gjakove. Mbas pak ditësh Kajmekami i Gjakovës me dy toborre e topa shkoi në Krume dhe e ripushtoi atë. Në këtë beteje u vra Zeqir Qema. Më 21.04.[[1912]] në Krumë u mbajt Kuvendi I IV (katër) bajraqeve ku morën pjese 20 përfaqësues nga bajraqet e Hasit, Bytycit dhe Rekes. Këta kërkuan me shkrim nga porta e lart që shqiptareve t’ju kthehen armët, shërbimi ushtarak të behej në vend, mësimi në shkolla të behej në [[GjuhaGjuhan shqipe|gjuhën shqipe]], kudo te ngrihet flamuri shqiptare, nepunesit medoemos të njohin gjuhën shqipe, aminstimi i te burgosurve politike dhe t’u kompensohen shqiptareve dëmet e bëra nga ushtria turke gjate këtyre viteve. Me 21-28 maj 1912 u mbajt Kuvendi i Junikut ku u vendos që përveç vendimeve të marra në Krume edhe dy kërkesa me rendësi jetike si : Caktimi i kufijve të shtetit Shqiptar dhe garantimin nga shtetet e medha. Ne Junik u vendos për fillimin e kryengritjes se armatosur e cila do te qonte në largimin perfundimtar të turqve nga tokat shqipetare. Drejtimin e kryengritjes e moren Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Buletini e shumë të tjere.Ne fillim të qershorit 1912 forcat e Bajram Currit me luftetaret nga Hasi, Bytyci, Krasniqa e Reka sulmuan garnizonin turk në Qafen e Prushit, pasi i thyen ata sulmuan Gjakoven dhe pas pak ditesh ajo kaloi në duart e kryengritesve. Njeri pas tjetrit u çliruan gjithë qytetet e Kosoves dhe me 12.08.1912 sulmuan Shkupin e pushtuan atë, hapen burgjet dhe depot e armatimeve duke e vënë qeverine turke perballe faktit te kryer. Qeveria turke duke mos qene e gatshme te plotesoje kerkesat e shqipetareve i mashtroi ata. Duke e pare se Turqia ishte në prag të kapitullimit shtetet e ballkanit i shpallen lufte turqise. Trojet shqipetare u sulmuan nga serbet e malazezet. Shumë hasjane luftuan ne Qafe te Diellit kundër ushtrise malazeze ku u vra Zenel Ukpera. Ushtria serbe pushtoi Hasin deri ne Dri, ku zhvilluan beteja te Ura e Vezirit ne Tregtan por me e rendesishmja eshte ajo ne Vaspas (Qafeqyteti). Pas shpalljes se pavaresise Rexh Bajraktari ne krye të përfaqesuesver të Hasit shkuan ne Vlore dhe moren kontakte me qeverine e Ismail Qemalit.
Gjatë luftes së parë boterore Hasi u pushtua nga Austro-Hungarezet që populli e njeh me emrin koha e “nemces”.Gjate pushtimit Austriak Kruma Qender e Hasit u bë qënder administrative shume e madhe ku u vendosen Komanda ushtarke dhe disa instucione te kohes deri dhe Gjykatat krahinore dhe kishte nën administrim nga Zhuri deri ne Tropoje e gjithe kjo zone administrohej me qënder Krumen. Nga viti 1918 -1921 Hasi u pushtua nga Serbia qe populli e njeh me emrin Serbia e II-te. Ne vitin 1921 Serbia u largua ne kufijte e 1913. Kruma u shpall qender e prefektures se Kosoves (Drinit) qe perfshinte Hasin, Lumen e Tropojen deri ne vitin 1925. Kruma e bë qender e levizjes antifeudale dhe kunder qendrimeve te qeverise se Tiranes per mbeshtetjen e politikes jugosllave.Veprimtari te dendur zhvilluan Hasan Prishtina, Bajram Curri, Hysni Curri dhe çetat kosovare të Azem Galices, Sadik Rames, Zefi i Vogel të cilat luftonin për ruajtjen e teresise tokesore dhe bashkimin me shqipërine.E rendesishme qe kryengritja e marsit 1923 kunder zogut e cila rrezikoi permbysjen e pushtetit. Aktivitet te rendesishem zhvilluan Riza Cerova, Ali Kelmendi, Zylyftar Veleshnja, Ibrahim Gjakova, Tahir Zajmi etj, qe megjithese mbanin funksione ne administrate mbeshteten levizjet e masave. Në zgjedhjet për asamblene kushtetuese te vitit 1923 ne kete prefekture fituan figurat si Hoxhe Kadriu, Dr. Fariu, Niman Ferizi dhe Avni Rustemi qe perbenin krahun demokrat. Me 1923 u krijua ne Krume shoqëria arsimore “Shkelzeni” e perbere nga patriot dhe intelektuale qe punonin ne këtë perfekture. Ajo kishte për qellim edukimin dhe permiresimin e jetës ekonomike e politike te masave te varfra.
 
Rreshti 80:
Gjate viteve te qeverise Shqiptare te Ahmet Zogut gjendja ekonomikme e fshatareve qe e renduar, mungesa e tokes bujqesore, thatesira dhe mungesa e vaditjes beri qe fshataret te vuanin per buke. Vendin kryesor ne prodhim e zinte blegetoria. Veshtiresi te medha per ekonomine e kesaj zone krijoi edhe mbyllja e kufirit duke veçuar kete popull nga tregjet tradicionale te Gjakoves dhe Prizerenit. Fshataret u detyruan me shume mundime te zhvillojne tregetine ne Shkoder. Keto kushte te veshtira ia paraqiten mbretit Zog nje perfaqesi e Hasit e kryesuar nga Dem Zenuni dhe duhet pranuar se mbreti Zog mori ne konsiderate kekreksat e paraqitura nga perfaqesia e Hasit dhe per disa kohe hoqi taksat per kete zone. Perhapje mori arsimi pasi u hapen shkollat fillore ne shume fshatra. Me rendesi ishte hapja e Internatit Kosova ku studiuan bursiste nga Hasi, Luma, Tropoja e sidomos te rinj Gjakovare. Kjo shkolle u be qender e rendesishme e arsimimit dhe edukimit patriotik.
 
Hasi si gjithe shqiperia pas pushtimit fashiste rroku armet per çlirimin e vendit ne hasHas u krijua çeta e Hasit dhe me vone dhe bataloni 'Hakmares" ( rethe muajt qershore u formua çeta e Hasit ne Gjonaj te Hasit te Kosoves me luftetar nga dy anet e teritorit te hasit , dhe ne Shtator te vitit 1943 ajo u transferua ne Krume qe çyditrishte njihet si date e formimit te çetes se Hasit) dhe ndoqi pushtuesin dhe matan kufirit gjeografik ne kosove dhe ne Sanxhak deri ne çlirimin e plote te atdheut.
 
Pas çlirimit te vendit dhe hasiHasi u angazhua ne rindertimin e vendit, ne hasHas u ngriten shkolla fillore dhe te mesme dhe mori perparsi te madhe arsimi shume djem hasian u arsimuan ne deget e arsimit, bujqesise , kultures dhe ndertimatarise ,inxhenierise mekanike e elektrike, dhe ne shkollat ushtarake si dhe ne fushen e mjeksise pati shume perparesi dhjetra djem hasian mbaruan shkollat mjeksore qe kontribuan ne shendetin e popullit hasin,nje zhvillim te hovshem mori ne has gjate kohes komuniste bujqesia ku hasi u be hambari kryesore i drithrave te bukes ne shqiperine verilindjes. Por duhet theksuar se dhe regjimi Hoxhiste ndoqi te njejten startegji te ndarjes teritorile lokale duke e lene Hasin ne vartesi te Kukesit padrejtesishte , pasi dhe ne kete kohe regjimi komuniste kishte shume kundershtar te hapur ne kete zone dhe nuk kishte influenc ne qeveri, keshtu qe ne Has mund te themi qe per numer popullsie ka patur numerin me te vogel te intelektualve per shkaqet qe tham me larte pasi bursat nuk jepeshin ne Has, por hasi eshte trajtur si dore e dyte duke ngelur nen infuencat lokale e krahinore te ish rrethit te asaj kohe.
 
Por duhet theksuar se regjimi komuniste presukutoj shume intekual hasian dhe shtepite me te mira u goditen dhe u ben kolak u denuan dhe u internuan pa te drejte vetem e vetem se nuk mundonin si pushteti , nje rol te madhe per presekutimin e kesaj zone ka ndikuar dhe lidhjet tona zakonore e shpirtrore me pjesn e tjeter te hasit qe ndodhet ne Kosove , keshtu qe pas çlirimit te vendit e deri vone njerzit e kesaj zone jane denuar vetem pse kan patur te aferme ne Kosove.
Rreshti 89:
Hasi si gjithmone ka qene mbeshtes i popullsise se Kosoves e kjo jo per poziten e vete gjeografike por se populli i hasit ka qene gjithmon perpkrahes i Kosoves se tek ky popull ka gjete veteveten, hasin e bashkon me kosove , tradita, dialekti, zakonet, doket e gjithça, hasi lidhet me shume se me kedo me kosoven e popullin e saj keshtu qe per periudhen e fundit te luftes hasi nuk mund te bente gje tjeter vetem se do te bente detyren e tije ne ndihme te vllezerve kosovar.
 
Menjeher pas demokratizimit te vendit ne vitet 90 populli i hasit rifilloj lidhjet tradicionale me kosoven , rifilluan lidhjet miqesore jo vetem ato te vjetra por lidhje te reja qe ishin nderprer dhundeshem ne vitet e komunizmit. Hasi u be trapolina e kalimit te kufirit te Kosovarve nga Kosova per ne shqiperi e pastaj per ne perendim e anasjllats,keto levizje te popullit kosovar luftetaret kosovar patriot si Adem Jashari , Zahir Pajazit e Luan Hajardinaj ben lidhet e para me patriote hasian per ta shfrytezuar kete teritor si koridorin kryesor te furnizimit te kosoves me armatime e municione dhe me ne fund te harrihej qellimi i pergatitjes se UK-se per luften vendimtare dhe si rezultat i kesaj vedije per lirin e kosoves shume djem hasian dhan jeten duke shoqeruar djemet kosovar nga shqiperia per ne kosove qe nga viti 1992 kur as kush nuk e dinte se ne kosove po pergatitej nje lufte e madhe per shoqerimin e ketyre luftetareve kosovar u varane 8 djem te ri nga Pogajt, Vlahan,Golaj, Kishaj etj. Populli hasian kurre nuk ndejti duar kryq per çdo vrasje ne kufi te djemeve hasian ne te njejtin vend menjeher bashkluftetaret e te njejtin qellim me gjithe veshtersit qe ishin ata e kan goditur patrullat sebe ne çdo vend dhe sipas vete deklarimeve te pales serbe ne tekimet dypalshe nga viti 1992 e deri ne vitin 1997 jane vrare mbi 4 dhe jane plagosur 3 ushatre te tjere si dhe nga policia kufitare e PKK Vlahen ne gushte te vitit 1994 jane kapur robe nje patrulle prej 3 kufitaresh serbe e cila po patrullonte brenda teritorit shqiptare dhe me pas me marrveshjen e 2 qeverive eshte ber e mundur dorzimi i tyre ne Vermic dhe keto goditje te patrullave serbe jane bere nga djemet hasian ish bashkluftetre te UÇK.Popullsia hasiane ishte i gateshme pa asnje shperblim qe te sakrifikonte per lirine e kosoves, menjeher pas ardhjes se forcave te UÇK ne hasHas te cilat ne fillim u dislokuan ne Cahan dhe me pas ne Vlahen, Krume dhe Helshan. Te gjithe djemte e ri u angazhuan ne ndihem te ushtrise kosovare dhe ne kete lufte ne ndihme te kosoves direk ne front te luftes kan dhen jeten 14 djem hasine per lirine e kosoves. Kontributi i hasit per kosoven nuk ishte veten ne fronin e luftes por kur kosovareve po ju rrezikohej ekzistenca dhe barbaret serb po debonin me dhune nga trojet e tyre shekullore popullsine civile ,hasiante i madh dhe i vogel u angazhun per sterhimin e popullsise kosovare te shperngulur vetem nepermjet VKK Qaf-Prush kane hyre nga Kosova per ne Shqipëri 57.000 veta ku te gjithe u strehuan ne shtepite hasiane, mendoni qe hasi vete kishte rrethe 21.000 banor. Ne Has per gjate vijes kufirit u zhvilluan shume perleshje me arme mes ushtrise serbe dhe forcave kufitare shqiptare megjithe epersin numerike dhe ne armatime te ushtrise serbe ajo nuk arriti asnjeher qe te largonte nga pozicionet e zjarrit policine kufitare megjithse ajo u mundua qe te kalonte kufirin dhe te dislokohej ne teritorin tone me qellim qe ta kishte me te lehte minosjen e vijes kufitare brenda teritorit tone , por policia kufitare me veprime luftarake e pengoj ate qe te benhej e mundur dislokimi ne teritorin tone,nga polici forcat e zbulimit shqiptar pati vetem 6 te plagosur ndersa nga pala serbe te rapotuar ne takimet dypalshe jane vrare 3 ushtare serbe si ne rajonin e Qaf-Prushit dhe te Dobrunes te cilet kishin dal brenda teritorit tone duke minosur teritorin .
 
Momenti me kulminat per UÇK dhe luftetaret Hasian qe ishin te inkuadruar ne lufte ka qene mesymja qe u more kundra ushtrise serbe per te hapur koridorin neprmjet Pashtrikut ku aty mes luftetarve te kosoves kane marre pjese afrsishte direket ne lufte rrethe 50 luftetare me arme ne dore nga hasi. Duhet theksuar ketu vetem nga fshati Cahan diten e pare te sulmit kane qene direkt ne lufte dhe ne prapavi per furnizimin e lufterve me armetim e muinicine e ushqime mbi 30 djem te ri te fshatit si rralle ndonje fshat ne shqiperi qe mund te kete dhen ndihme kaq te madhe per lirin e kosoves.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Rrethi_i_Hasit"