Richard Feynman: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
rregullim i sintaksës
Rreshti 17:
Fajmani qe një nga shkencëtarë kyç që ndihmuan në zhvillimin e [[Bomba atomike|bombës atomike]]. Ai gjithashtu morri pjesë në panelin që investigoi [[shpërthimin e anijes Challenger]]. Përveç punës së tij në fizikën teorike, Fajmanit është i njohur si një nga pionieret e [[Informatika kuantike|informatikës kuantike]],<ref>{{cite web|url=http://www.cs.caltech.edu/~westside/quantum-intro.html|title=The Quantum Computer| author= West, Jacob|date=2000-04-28|accessdate=2007-07-08}}</ref> si dhe me futjen e konceptit të [[Nanoteknologjia|nanoteknologjisë]] (krijimin e pajisjeve në shkallë molekulare).<ref>{{cite book|title=The Nanotech Pioneers | author=Edwards, Steven Alan | publisher=WILEY-VCH | location=Germany | year= 2006 | pages= 15-17| isbn=978-3527312900}}</ref> Gjatë jetës së tij ai mbajti katedrën e [[Rikard Cejs Tolman]] në [[Fizika teorike|fizikën teorike]] në [[Instituti Kalifornian i teknologjisë|Kaltek]].
 
Fajmani që një nga popullarizuesit e fizikës në librat dhe në leksionet e tij, është për tu theksuar një fjalim që ai mbajti në vitin [[1959]] në Universitetin e Kaltekut i titulluar ''[[Ka Plot Vend në Fund]]''. Shume të njohura janë edhe ''[[Leksionet e Fajmanit në Fizikë]]''. Fajmani është i njohur gjithashtu për librat e tij semi-autobiografike ''Patjetër që po tallesh Zoti Fajnman !'' dhe ''Përse shqetësohesh së çfarë mendojnë të tjerët ?'', si dhe libra të tjerë si ''Tuva ose Dështim !''.
 
Ai qe gjithashtu i njohur si një njeri tepër ekcentrik që i pëlqenin shakatë,si [[piktor]] amator, luajtës i [[daulles]]. Fajnmani qe praktikues i [[daulles bongo|bongo]]. Riçard Fajnman cilësohej nga kolegët e tij si një ekscentrik me shpirt të lire. Atij i pëlqente të ndiqte edhe degë jashtë profesionit te tij, si [[biologjia]], [[Arti|artet]], hieroglifët e Majëve. Fajnmani ishte ekspert në hapjen e [[bravave]].
 
Fajmani kishte gjithashtu edhe një interes tepër të madh në [[biologjia|biologji]]. Ai ishte mik i [[gjeneticistit]] dhe [[mikrobiologut]] [[Esther Lederberg]], i cili zhvilloi teknikën e [[replikimit]] dhe zbuloi [[bakteriofagun lambda]].<ref>{{cite web|url=http://www.estherlederberg.com|title=Esther M. Zimmer Lederberg Memorial Web Site}}</ref> Në grupin shoqëror të Fajmanit kishte shumë miq që filluan karierat e tyre në fizikën bërthamore , por që i ndryshuan ato për arsye morale në fusha të tjera si [[gjenetika]], midis tyre qe [[Leó Szilárd]], [[Guido Pontecorvo]], dhe [[Aaron Novick]].
 
 
== Biografia ==
Riçard lindi më [[11 Maj]] [[1918]],<ref name="Nobelorg">{{cite book|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1965/feynman-bio.html|title=Nobel Lectures, Physics 1963-1970, Richard P. Feynman: The Nobel Prize in Physics: 1965 Biography|publisher=Elsevier Publishing Company|location=Amsterdam|date=1972}}</ref> në [[Far Rokuej, Kuins]], [[New York|Nju York]].<ref name="turnbull">{{cite web|url=http://turnbull.mcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Feynman.html|title=Richard Phillips Feynman|publisher=University of St. Andrews|author= J.J. O'Connor and E.F. Robertson|date=2002-08| accessdate = 2006-11-09}}</ref> në një familje [[Çifut|çifuteçifut]]e, prindërit e tij venin në një sinagoge çdo të Premte. E përbashkëta e Fajmanit me fizikane të tjerë të famshëm si [[Eduard Teller]], [[Karl Sagani]] dhe [[Albert Ajnshtajni]]) që se ai filloi të fliste relativisht vone ; gjatë ditëlindjes së tij të trete ai akoma nuk kishte thëne asnjë fjalë. Fajmani i ri u influencua shumë nga babai i tij, Melvilli, i cili e inkurajoi të bënte pyetje që venin kundër çka të tjerët mendondin se që rruga e duhur. Nga mamaja e tij, Lucilla, ai përfitoi sensin e humorit që zgjati gjatë gjithë jetës së tij. Si fëmije, ai kishte një talent për inxhinier, Fajmani kënaqej pamasë kur riparonte radio të prishura. Motra e tij [[Joana Fajman|Joana]] u bë gjithashtu një fizikante profesionale.<ref>{{cite book|title=Patjetër që po tallesh Zoti Fajman !|author=Richard Feynman|coauthors=Ralph Leighton|year=1985}} {{cite book|title=Pse shqetësohesh së çfare mendojnë të tjerët|author=Richard Feynman|coauthors=Ralph Leighton|year=1988}}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.popsci.com/scitech/article/2002-04/my-mother-scientist | title=Nena ime, shkencetarja| accessdate=2008-03-05|author=Charles Hirshberg | date=2002-04-18 | publisher=Popular Science}} Një tregim i Joana Fajman nga djali i saj.</ref>
 
=== Edukimi ===
Line 31 ⟶ 30:
 
Si anëtar i shoqërisë së nderit Arista, në vitin e fundit të gjimnazit Fajmani fitoi olimpiadën e Universitetit të Nju Yorkut në matematikë ; diferenca e madhe mes rezultatit të tij dhe atij me të afërt i la pa fjalë gjyqtarët<ref>Gleick, op cit.</ref>. Ai aplikoi në Universitetin e Kolumbisë ; megjithatë për shkak se kishte prejardhje çifute dhe për faktin se universiteti kishte një kuote për çifutet ai nuk u pranua. Fajmani ndoqi studimet e larta në [[Universitetin Teknologjik të Masaçusetit]]. Atje ai mori çdo kurs fizike që ofrohej por doli dobët në lëndet e anglishtes dhe të historisë. Fajmani kishte një lehtësi frikësuese me ekuacionet e krahasuar me titanë si [[Lev Landau]] apo [[Albert Ajnshtajni]].
 
 
{{quotation|Ky qe Richard Feynman në majën e fuqive të tij. Më njëzetë e tre vjeç ... nuk kishte fizikant mbi tokë që mund të matej me aftësinë e tij ekzuberante mbi materialet e shkencës teorike. Nuk qe vetëm thjeshësia me aparatin matematik (megjithëse qe bërë e qartë ... se makina matematike pas bashkëpunimit [[John Archibald Wheeler|Wheeler]]-Fajman qe përtej mundësive të Wheeler). Fajmani duket se kishte një lehtësi frikësuese me substancen pas ekuacioneve , si Albert Ajnshtajni në të njëjtën moshë , ose si fizikanti i madh [[Bashkimi Sovjetik|Sovietik]] [[Lev Landau]]—por pak të tjerë.
Line 50 ⟶ 48:
 
* [[Elektrodinamika kuantike|Elektrodinamikën kuantike]]. Teoria për të cilën Fajmani fitoi [[Çmimi Nobel|çmimin Nobel]] është shumë e njohur për [[parashikimet]] e saj të sakta. Ai ndihmoi në zhvillimin e [[formulimi i integraleve të shtegut|formulimit të integraleve të shtegut]] në mekanikën kuantike, në të cilën çdo trajektore e mundshme nga një pikë në tjetrën merret në konsiderate, ku trajektorja finale është një ''shumë'' mbi të gjitha probabilitetet (kjo gjithashtu referohet si [[Shuma-mbi-shtegjet]] ose Shuma mbi historitë).
 
* Fizika e [[superfluiditeti]]t të [[heliumi]]t të lëngshëm të tejftohur, ku heliumi duket se tregon një mungesë [[viskoziteti]] kur rrjedh. Aplikimi i [[Ekuacioni i Shrodingerit|ekuacionit të Shrodingerit]] tek kjo çështje tregoi se superlëngu po tregonte një sjellje mekanike në një shkallë makroskopike. Kjo ndihmoi edhe në problemin e [[Superpërcjellësit|superpërcjellësve]] ; megjithatë, zgjidhja nuk u dha nga Fajmani. Ajo u zgjodh nga [[teoria BCS]].
 
* Një model të [[emitimit të dobët]], i cili tregoi se çiftëzimi i tanishëm është një proces i kombinimit të një vektori dhe një aksiali (një shembull i emetimit të dobët është dekompozimi i një [[neutroni]] në një [[Elektroni|elektron]], dhe një [[Protoni|proton]], si dhe një anti-[[neutrino]]). Edhe pse [[E. C. Xhorxh Sudarshan]] dhe [[Robert Marshak]] e zhvilluan teorinë në të njëjtën kohë , bashkëpunimi i Fajmanit me [[Murray Gell-Mann]] shikohet si një moment thelbësor sepse [[bashkëveprimi i dobët]] u prezantua në një mënyre shumë të thjeshtë nga korrente vektoriale dhe aksiale. E kombinuar me teorinë e [[emetimit beta]] nga [[Enriko Fermi|Fermi]] ajo dha një shpjegim për thyerjen e [[Pariteti(fizike)|paritetit]].
 
Line 62 ⟶ 58:
Gjatë studimeve për marrjen e doktoraturës, Fajmani u martua me gruan e tij të parë, Arline Greenbaum (e shkruar shpesh''Arlene''). Ajo u diagnostikua me [[Tuberkulozi|tuberkuloz]], por ajo dhe Fajmani u treguan të kujdesshëm, kështu që ai kurrë nuk e kontraktoi sëmundjen. Ajo ju nënshtrua sëmundjes në 1945. Kjo pjesë e jetës Feynman ishte portretizuar në filmin e 1996 '' [[Infinity (film)|Infinity]] '', në të cilën morri pjesë edhe vajza e Fajmanit [[Michelle Feynman|Michelle]] në një rol kameo.
 
Ai u martua për herë të dytë në qershor 1952, me Mary Louise Bell nga [[Neodesha, Kansas]], kjo martesë ishte e shkurtër dhe e pasuksesshme. Ai më vonë u martua me Gweneth Howarth nga [[Ripponden]], [[Yorkshire]], me të cilën ai ndau entuziazmin e tij për jetën dhe aventurat. <ref> ((Harvnb | Feynman | 2005)). </ref> Përveç shtëpisë se tyre në [[Altadena, California]], ata kishin një shtëpi në plazh në [[Baja Kaliforni]], të blerë me çmimin e parave nga çmimit Nobel i Fajmanit, një e treta e 55.000 $. Ata mbetën të martuar deri me vdekjen e Fajmanit. Patën një djalë, Karl, në 1962, si dhe një vajzë, Michelle, në 1968.<ref> Name="Harvnb|Feynman|2005"</ref>
 
Fajmani u angazhua me pikturë për disa kohë dhe gëzoi sukses nën pseudonimin "Ofey", duke kulminuar në një ekspozitë kushtuar punës së tij. Ai mësoi të luajë një instrument (''frigideira'') në një [[Shkolla|shkollë]] në [[Brazil]], si dhe morri pjesë në një [[shkollë sambe]] .
 
Përveç kësaj, ai kishte një shkallë [[sinesthezie]] për ekuacionet, duke shpjeguar se letrat në disa funksione matematike i shfaqeshin në ngjyra, edhe pse të shtypura pa ndryshim në standardin . <ref> ((Harvnb | Feynman | 1988)) </ref>
 
Sipas biografi ''Gjeniu'', nga autori [[James Gleick]], Feynman eksperimentoi me [[LSD]] gjatë mbajtjes së katedrës në Kaltek. <ref name=gjeneruar_automatikisht1>{{Harvnb|Gleick|1992}}</ref> Paksa i zënë ngushtë me veprimet e tij, Fajmani e la mënjanë këtë çështja kur tregonte anekdotat e tij, ai e përmend atë thjeshtazi në seksionin "O Americano, Outra Vez",Në kapitullin "Gjendjet e ndryshuar" tek libri ''Vërtet po tallesh, zoti. Fajman!'' ai përshkruan vetëm perdorimin e [[kanabis (droge)|marjuanes]] dhe përvojat e tij tek tanku i famshëm i privimit ndijor i [[John C. Lilly|John Lilly]] , si një mënyrë për të studiuar ndërgjegjjen. <ref name="Harvnb|Feynman|1985"> ((Harvnb | Feynman | 1985)) </ref> Feynman hoqi dore nga alkooli kur ai filloi të tregojë shenjat e hershme të alkoolizmit sepse ai nuk donte të dëmtonte trurin e tij sipas argumentit te dhënë tek "O Americano, Outra Vez" , ai dha te njejtin argument për hezitimin e tij për të eksperimentuar me LSD. <ref> name="Harvnb|Feynman|1985"</ref>
 
=== Tragjedia e anijes Çallenxher ===
Line 93 ⟶ 89:
 
== Lexime te metejshme ==
''[[Leksionet e Fajmanit në fizikë]]'' janë vepra e tij më aksesible për çdokush që ka një interes në fizikë, ky libër u formua si rrjedhoje e redaktimit të leksioneve të dhëna në [[Kaltek]] për studentet në periudhen [[1961]]-[[1964]]. Ku lajmi mbi stilin dhe qartësinë e këtyre leksioneve u përhap një numër pedagogesh dhe fizikanesh filluan ti ndiqnin ato me interes. Kjo bëri që tentoi të publikohen në një libër me ko-autoret Robert B. Leighton dhe Matthew Sands, të cilët ishin koleget e Fajmanit. Libri i ka qëndruar teksti të kohës dhe është bërë një nga librat klasike në fizikë.
 
=== Libra nga Fajmani ===
Line 200 ⟶ 196:
== Referenca ==
* ''The Character of Physical Law'', The 1964 Messenger Lectures, MIT Press, 1967, ISBN 0-262-56003-8
 
* ''Quantum Electrodynamics'', Addison Wesley, 1985, ISBN 0-8053-2501-8
 
* ''Elementary Particles and the Laws of Physics: The 1986 Dirac Memorial Lectures'', Cambridge University Press, 1987, ISBN 0-521-34000-4
* ''Six Easy Pieces: Essentials of Physics Explained by Its Most Brilliant Teacher'', Perseus Books, 1994, ISBN 0-201-40955-0
 
* ''Six Not So Easy Pieces: Einstein’s Relativity, Symmetry and Space-Time'', Addison Wesley, 1997, ISBN 0-201-15026-3
* ''Richard Feynman: A Life in Science'', Gribbin, John and Mary. Dutton 1997. ISBN 0-525-94124-X