Shtetet e Bashkuara të Amerikës: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
v fixing dead links
rregullim i sintaksës
Rreshti 1:
{{Stampa:KUTIAShtetet e Bashkuara të Amerikës}}
'''Shtetet e Bashkuara të Amerikës''' (zakonisht të njohura si '''Shtetet e Bashkuara''', '''Shtetet e Bashkueme''', '''SHBA''' ose '''Amerika''', [[anglisht]]: ''United States of America'') janë [[republikë]] [[federata|federale]] [[kushtetuta|kushtetuese]], e përbërë prej 50 [[shteti|shtetesh]] dhe një qarku federal. Vendi shtrihet kryesisht në [[Amerika Veriore|Amerikën e Veriut]], ku dyzetetetë shtete të ngjitura dhe Washington, D.C., qarku i kryeqytetit, ndodhen midis oqeaneve [[Atlantik]] dhe [[Paqësor]], në kufi me [[Kanada|Kanadanë]] në veri dhe [[Meksika|Meksikën]] në jug. Shteti i [[Alaska|Alaskës]] ndodhet në veriperëndim të kontinentit dhe kufizohet me Kanadanë në lindje dhe [[Rusia|Rusinë]] në perëndim përtej [[Ngushtica e Beringut|Ngushticës së Beringut]]. Shteti i [[Hawai]]t është [[Arkipelagu|arkipelag]] në mes të Paqësorit. SHBA-të gjithashtu zotërojnë disa territore, treva ishullore, në [[Karaibet|Karaibe]] dhe Paqësor.
 
Me sipërfaqe prej 9,83 milion km² dhe me popullsi prej 306 milion banorësh, Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë ose i katërt në botë për nga sipërfaqja, si dhe i treti sipas hapësirës tokësore dhe popullsisë. Shtetet e Bashkuara janë njëri prej vendeve më të spikatur për nga shumëllojshmëria etnike dhe kulturore, si rrjedhojë e emigrimit në shkallë të lartë prej shumë vendeve.<ref name="DD">Adams, J.Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref> Ekonomia e SHBA-së është më e madhja në botë, me prodhim të brendshëm bruto (PBB, GDP) vlerësuar më 2008 në shumë prej 14,3 trilion dollarësh (23 % e PBB-së nominale të botës dhe gati 21 % sipas barazimit të fuqisë blerëse).<ref name="IMF GDP">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/02/weodata/index.aspx|publisher=International Monetary Fund|title=World Economic Outlook Database|month=October|year=2008|accessdate=2008-10-27}}</ref><ref>[[Bashkimi Evropian]] ka ekonomi më të madhe mirëpo nuk është shtet i vetëm.</ref>
Rreshti 13:
Mënyra standarde për t'iu referuar një qytetari të SHBA-së është “amerikan.” Në anglisht si dhe në shqip, fjala “amerikan” përdorë rrallë për t’iu referuar njerëzve që nuk kanë lidhje me Shtetet e Bashkuara. Në anglisht emrat “United States,” “American” dhe “U.S.” përdoren edhe në cilësi të mbiemrit për t’iu referuar vendit (“American values,” “U.S. forces”).<ref>Wilson, Kenneth G. (1993). ''The Columbia Guide to Standard American English''. New York: Columbia University Press, pp. 27–28. ISBN 0-231-06989-8.</ref>
 
Togfjalëshi “Shtetet e Bashkuara” kryesisht përdoret në shumës në gjuhën shqipe, ndërsa shkurtimi SHBA përdoret në njëjës (SHBA, SHBA-ja, SHBA-së etj.) në Shqipëri ose në shumës (SHBA, SHBA-të, SHBA-ve, etj) në Kosovë. Në anglisht togëfjalëshi "United States" u përdor fillimisht në numrin shumës—p.sh. “the United States are”—sikur që është rasti në Amendamentin e Trembëdhjetë të Kushtetutës së SHBA-ve, miratuar më 1865. Pas Luftës civile u bë e zakontë që emri të përdorej në njëjës—p.sh. “the United States is.” Njëjësi është trajta standarde ; shumësi ruhet në idioma si “these United States” (këto Shtete të Bashkuara). <ref>{{cite web|url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002663.html|author=Zimmer, Benjamin|date=2005-11-24|title=Life in These, Uh, This United States|publisher=University of Pennsylvania—Language Log|accessdate=2008-02-22}}</ref>
 
== Gjeografia dhe mjedisi ==
: ''Artikulli kryesor [[Gjeografia e ShBA-së]]''
[[Skeda:USATopographicalMap.jpg|left|thumb|Pamje satelitore e topografisë së SHBA-ve kontinentale]]
Hapësira e përgjithshme tokësore e SHBA-së kontinentale (pjesa ku shtetet kufizohen drejtpërsëdrejti me njeri tjetrin) është afro 768 milion hektarë. [[Hawaii]], që përfshin një arkipelag në Paqësorin qendror, në jugperëndim të Amerikës Veriore, ka mbi 1,6 milion hektarë.<ref>{{cite web|author=Lubowski, Ruben, Marlow Vesterby, and Shawn Bucholtz|url = http://www.ers.usda.gov/publications/arei/eib16/chapter1/1.1/| title = AREI Chapter 1.1: Land Use| publisher = Economic Research Service | date = 2006-07-21| accessdate = 2009-03-09}}</ref> Pas [[Kanadaja|Kanadasë]] dhe [[Rusi]]së, Shtetet e Bashkuara janë vendi i tretë ose i katërt më i madh për nga sipërfaqja e përgjithshme, duke u renditur para ose pas Kinës. Renditja varet nga mosmarrëveshja territoriale mes Kinës dhe Indisë dhe mënyra e llogaritjes së sipërfaqes së SHBA-së: “CIA World Factbook” jep 9,826,630 &nbsp;km²,<ref name="WF">{{cite web|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html | title = United States| publisher = CIA|work=The World Factbook | date = 2007-05-31| accessdate = 2008-10-14}}</ref> statistikat e Kombeve të Bashkuara tregojnë 9.629.091 &nbsp;km²,<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2005/Table03.pdf|title=Population by Sex, Rate of Population Increase, Surface Area and Density|publisher=UN Statistics Division|work=Demographic Yearbook 2005|accessdate=2008-03-25}}</ref> ndërsa Enciklopedia Britanike 9.522.055 &nbsp;km².<ref>{{cite web|url=http://archive.is/20120729115512/http://www.britannica.com/eb/article-9111233/United-States|title=United States|publisher=Encyclopedia Britannica|accessdate=2008-03-25}}</ref> Duke përfshirë vetëm sipërfaqen tokësore, Shtetet e Bashkuara janë të tretat në madhësi, menjëherë pas Rusisë dhe [[Kinë]]s dhe pak para Kanadasë.<ref>{{cite web| url=http://education.yahoo.com/reference/factbook/countrycompare/area/3d.html;_ylt=As1XMsN8kgSx746VWazy_s7PecYF| title = World Factbook: Area Country Comparison Table| publisher = Yahoo Education| accessdate = 2007-02-28}}</ref>
 
[[Skeda:Barns grand tetons.jpg|thumb|right|Vargmali Teton, pjesë e Maleve Shkëmbore (Rocky Mountains)]]
Rreshti 51:
=== Lufta Civile dhe industrializimi ===
[[Skeda:Battle of Gettysburg, by Currier and Ives.png|thumb|left|''Beteja e Gettysburgut'', litografi nga Currier & Ives, rr. 1863]]
Tensionet mes shteteve skllavopronare dhe atyre të lira shfaqeshin në argumente rreth të drejtave të qeverisë federale dhe atyre shtetërore, si dhe në konflikte të dhunshme rreth zgjerimit të skllavërisë në shtete të reja. [[Abraham Lincoln]]i, kandidat i Partisë Republikane shumicë kundër skllavërisë, u zgjodh kryetar më 1860. Para se të bënte betimin, shtatë shtete skllavopronare shpallën ndarjen e tyre—të cilën qeveria federale e cilësoi ilegale—dhe formuan Shtetet e Konfederatës së Amerikës. Me sulmin e Konfederatës më Fort Sumter, filloi Lufta Civile Amerikane dhe katër shtete të tjera skllavopronare iu bashkëngjitën Konfederatës. Proklamata e Emancipimit e Lincolnit e ngarkoi Unionin me detyrën e përfundimit të skllavërisë. Me fitoren e Unionit më 1865, tri amendamente të Kushtetutës së SHBA-ve siguruan liri për gati katër milion afro-amerikanë, që kishin qenë skllevër,<ref> {{cite web | url = http://www2.census.gov/prod2/decennial/documents/1860a-02.pdf| title = 1860 Census | publisher = U.S. Census Bureau | accessdate = 2007-06-10}} Page 7 lists a total slave population of 3,953,760.</ref> iu dha shtetësinë amerikane, si dhe të drejtën e votës. Lufta dhe vendimi i saj çoi në rritje të theksuar të pushtetit federal.<ref>De Rosa, Marshall L. (1997). ''The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War''. Edison, NJ: Transaction, p. 266. ISBN 1-56000-349-9.</ref>
 
[[Skeda:Ellis island 1902.jpg|thumb|Imigrantët zbarkojnë në Ellis Island, Nju Jork, 1902]]
Rreshti 218:
=== Arsimi ===
[[Skeda:University-of-Virginia-Rotunda.jpg|thumb|right|Afro 80 % e studentëve universitarë amerikanë studiojnë në institucione publike si Universiteti i Virgjinisë, ngrehim i trashëgimisë botërore, themeluar nga Thomas Jeffersoni.<ref>{{cite web |title=Public Education for the Common Good |author=Rosenstone, Steven J. |publisher=University of Minnesota |url=http://cla.umn.edu/news/clatoday/summer2002/dean.php |date=2009-12-17 |accessdate=2009-03-06}}</ref>]]
Arsimi publik amerikan mirëmbahet nga qeveritë shtetërore dhe vendore, rregulluar nga Departamenti Amerikan i Arsimit përmes kufizimeve në grante federale. Fëmijët janë të obliguar në shumicën e shteteve të vijojnë mësimet nga mosha gjatë ose shtatë vjeç (në përgjithësi, duke filluar me sistemin parashkollor ose klasën e parë) deri sa të mbushin tetëmbëdhjetë vjet (zakonisht deri në mbarim të klasës së dymbëdhjetë, shkollës së mesme); disa shtete i lejojnë fëmijët ta lënë shkollën në moshën gjashtëmbëdhjetë ose shtatëmbëdhjetë vjeçare.<ref>{{cite web |url=http://nces.ed.gov/programs/digest/d02/dt150.asp |title=Ages for Compulsory School Attendance... |accessdate = 2007-06-10 |publisher=U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics}}</ref> Afro 12 % e fëmijëve janë të regjistrual në shkolla private famullore ose josektare. Pak mbi 2 % të fëmijëve shkollohen në shtëpi.<ref>{{cite web |url=http://www.ed.gov/about/offices/list/oii/nonpublic/statistics.html |title=Statistics About Non-Public Education in the United States |accessdate = 2007-06-05 |publisher=U.S. Dept. of Education, Office of Non-Public Education}}</ref> Shtetet e Bashkaura kanë shumë institucione të arsimit të lartë, private e publike, si dhe kolegje të komunitetit, të hapura për të gjithë të interesuarit. Ndër amerikanët njëzetepesë vjeç e mbi, 84,6 % kanë diplomuar nga shkolla e mesme, 52,6 % kanë vijuar studime universitare, 27,2 % kanë grada baçelor, si dhe 9,6 % kanë grada postdiplomike.<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/prod/2004pubs/p20-550.pdf|title=Educational Attainment in the United States: 2003|publisher=U.S. Census Bureau|accessdate = 2006-08-01}}</ref> Shkalla e alfabetizmit bazik është përafërsisht 99 %.<ref name="WF" /><ref> Për më shumë detaje në alfabetizmin në SHBA, shihni [http://nces.ed.gov/NAAL/PDF/2006470.PDF A First Look at the Literacy of America’s Adults in the 21st century], U.S. Department of Education (2003).</ref> Kombet e Bashkuara i kanë caktuar SHBA-ve treguesin arsimor prej 0,97, që i bën të 12-tat në botë.<ref>{{cite web|title=Human Development Indicators|year=2005|publisher=United Nations Development Programme, Human Development Reports|accessdate = 2008-01-14|url=http://hdr.undp.org/reports/global/2005/pdf/HDR05_HDI.pdf|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070620235428/http://hdr.undp.org/reports/global/2005/pdf/HDR05_HDI.pdf|archivedate=2007-06-20}}</ref>
 
=== Shëndetësia ===
Rreshti 245:
{{Commonskat|United States|{{PAGENAME}}}}
{{Commonsart|United States|{{PAGENAME}}}}
 
 
== Lidhje të jashtme ==