[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
vNo edit summary
vNo edit summary
Rreshti 18:
|color=#6FC8F4}}
 
'''Cetacetë''' (''Cetacea'', nga [[latinishtja]] cetur "balenë" dhe [[greqishtja]] ketos "peshk i madh"<ref>{{cite journal|url=http://aquaticmammalsjournal.org/share/AquaticMammalsIssueArchives/2001/AquaticMammals_27-02/27-02_Ranneft.PDF|first1=D.|last1=M. Ranneft|first2=H.|last2=Eaker|first3=R.|last3=W. Davis|year=2001|title=A guide to the pronunciation and meaning of cetacean taxonomic names|journal=Aquatic Mammals|volume=27|issue=2|page=185}}</ref>) janë një degë gjërësisht e përhapur e e [[Gjitarët|gjitarëve]] detarë, mishngrënës dhe me pendë. Pjesë e rendit të cetaceve, ''[[Cetacea]]'', janë nënrendet: [[Balenat me dhëmbë|''Odontoceti'']] ([[balenat me dhëmbë]], ku përfshihen edhe [[Delfini|delfinët]] dhe [[Marsuini|marsuinët]]), ''[[Mysticeti]]'' (balenat me mustaqe) dhe [[Archaeoceti|''Archaeoceti'']] (paraardhësit e balenave të sotme, sot të zhdukur). Ka rreth 89 lloje të cetaceve, ku 70 i takojnë nënrendit ''Odontoceti''. Edhe pse hisorikisht është menduar se cetacetë kanë prejardhje nga ''Mesonychid''-ët, provat molekulare tregojnë se janë kushërinjë të dythundrakëve (''[[Artiodactyla]]''). Kohët e fundit, cetacetë grupohen në rendin ''[[Cetartiodactyla]]'' (kombinim i ''Cetacea'' + ''Artiodactyla''), dhe më të afërmit e tyre të gjallë janë [[Kali i Nilit|kuajt e Nilit]] dhe thundrakët e tjerë ([[Deveja|devetë]], [[Derri|derrat]] dhe [[Bagëtia|dhentë]]), me të cilët u ndanë rreth 50 milionë vjet më parë.
'''Balena''' klasifikohet si [[Gjitari]] ujor që jeton në të gjithë oqeanet e botës. Me termin “Balena” mund të kuptohet një grup i madh gjitarësh ujorë. Gjatë riprodhimit balenat nuk e lëshojnë ujin. Janë kafshët me përmasa më të madha që banojnë ujërat, gjatësia e tyre shkon nga 2 deri në 33 metra. Balenat janë familje në vete dhe nuk duhen ngatërruar me familjen delphinidae ose platanistoidea, kjo ndodh shpesh kur i referohemi ''Orkës'', si balenë edhe pse '''Orka është lloj [[delfini]].'''
 
== Taksonomia ==
Balenë është emri i përbashkët për gjitarët detare e rendit cetacea. Termi balene ndonjehere perdoret per ti u referuar te gjithë gjitareve cetacea, por zakonisht ajo perjashton superfamiljen dolfinidea, sic jane delfinet. Keto specie te vogla i perkasin nenrendit odokenti (balenat me dhembe), te cilat gjithashtu perfshijne balenat sperm, balenat vrasese, dhe balenat beluga Nënrend tjetër të cetaceans, Mysticeti (balena baleen), përfshin balenë blu, e cila është kafsha më e madhe e njohur se ka ekzistuar ndonjëherë, balena kurrizo, si dhe shumë kafshë të tjera që ushqehen me produkte deti me shiritat e gjatë të balene që ata kanë në vendin e dhëmbëve, dhe nga i cili ata marrin emrin e tyre.
[[Balenat me mustaqe]] (''Mysticeti'') e kanë marrë emrin nga disa pllaka të gjata me fletëza të brirta, që quhen mustaqe balene, që kanë fomë theku dhe përdoren për të dëbuar ujin gjatë ushqyerjes me planktone dhe krille. [[Balenat me dhëmbë]] (''Odontoceti''), ku përfshihen edhe [[Delfini|delfinët]] dhe [[Marsuini|marsuinët]], kanë dhëmbë në formë koni e lopate dhe mund ta perceptojnë mjedisin me anë të bisonarit.
 
Infrarendi përbëhet nga familjet: [[Balaenidae|''Balaenidae'']] (balenat e vërteta), [[Balaenoptera|''Balaenoptera'']] (balenat me hulli), ''[[Eschrichtiidae]]'' (balenat e hirta), ''[[Delphinidae]]'' (delfinët oqeanikë), ''[[Monodontidae]]'' (balenat e bardha), ''[[Phocoenidae]]'' (marsuinët), [[Physeteridae|''Physeteridae'']] (kashalotët), [[Kogiidae|''Kogiidae'']] (kashalotët e vegjël), ''[[Platanistidae]]'' (delfinët e lumit e Botës së Vjetër), [[:en:Iniidae|Iniidae]] (delfinët e lumit e Botës së Re), ''[[Pontoporiidae]]'' (delfinët e La Platës) and [[Balenat me sqep|''Ziphidae'']] (balenat me sqep).{{Clade|style=font-size:85%
Mendohet se balenat me kalimin e kohës, kanë kaluar nëpër faza të ndryshme evoluimi duke pësuar ndryshime në materialin e [[ADN]]-së. Po sipas kësaj ideje mendohet se balenat (së bashku me grupe të tjera kafshësh ujore) janë paraardhësit e (e kafshëve thundërake si hipopotami, devja, delja etj) gjitarëve në tokë. Mendohet se këta gjitarë janë futur në botën ujore duke u evoluar sipas kushteve detare para 50,000,000 vjetëve.
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Raoellidae]] †
|label1=&nbsp;'''Cetacetë'''&nbsp;
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Pakicetidae]] †
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Ambulocetidae]] † [[File:Ambulocetus BW.jpg|50 px]]
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Remingtonocetidae]] †
|1={{Clade
|2=&nbsp;''[[Rodhocetus]]'' †
|1={{Clade
|2=&nbsp;''[[Dorudon]]'' †
|1={{Clade
|2=&nbsp;''[[Basilosaurus]]'' † [[File:Basilosaurus cropped.png|50 px]]
|1={{Clade
|label1=&nbsp;[[Balenat me dhëmbë]]&nbsp;
|1={{Clade
|2={{Clade
|2=&nbsp;[[Kashalotët]] (Physeteridae) [[File:Physeter macrocephalus NOAA.jpg|50 px]]
|1=&nbsp;[[Kogiidae|Kashalotët e vegjël]] (Kogiidae)
}}
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Platanistidae|Delfinët e lumit]] (Platanistidae) [[File:Lipotes vexillifer.png|50 px]]
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Ziphiidae|Balenat me sqep]] (Ziphiidae) [[File:Ziphius cavirostris NOAA.jpg|50 px]]
|1={{Clade
|2={{Clade
|2=&nbsp;[[Pontoporiidae]] [[File:Pontoporia blainvillei.jpg|50 px]]
|1=&nbsp;[[Iniidae]]
}}
|label1=&nbsp;[[Delphinoidea]]&nbsp;
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Delfini oqeanik|Delfinët oqeanikë]] (Delphinidae) [[File:Orcinus orca NOAA 2.jpg|50 px]]
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Marsuini|Marsuinët]]&nbsp;(Phocoenidae)
|1=&nbsp;[[Monodontidae|Balenat e bardha]] (Monodontidae) [[File:Delphinapterus leucas NOAA.jpg|50 px]]
}} }} }} }} }} }}
|label2=&nbsp;[[Balenat me mustaqe]]&nbsp;
|2={{Clade
|2=&nbsp;''[[Janjucetus]]'' †
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Balenat e vërteta]] (Balaenidae) [[File:Balaena mysticetus NOAA.jpg|50 px]]
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Neobalaeninae]]
|1={{Clade
|2=&nbsp;[[Balenat e hirta]] (Eschrichtiidae) [[File:Eschrichtius robustus NOAA.jpg|50 px]]
|1=&nbsp;[[Balenat me hulli]] (Balaenopteridae) [[File:Megaptera novaeangliae NOAA.jpg|50 px]]
}} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }}
 
== Shiko dhe ==
Shumë studiues pranojnë faktin se ka ngjashmëri të theksuara anatomike ndërmjet veshit të balenave dhe veshit të njeriut. Kuptohet që balenat kanë përshatur “një dëgjim” sipas kushteve të ambientit ujor.
* [[Këmbëlopatat]]
 
Për shekuj, balenat janë gjuajtur për mishin dhe si një burim i lëndëve të para. Nga mesi i shekullit të 20-të, gjuetia e balenave industriale kishte lënë shumë specie të rrezikuara seriozisht, dhe ajo mbaroi ne pothuajse shume vende. Disa organizata janë themeluar per te mbrojtur balenat dhe mbijetesen e tyre. Të gjitha cetaceans, duke përfshirë edhe balenat edhe delfinet, janë pasardhësit e gjitareve ne toke te rendit Artiodoktil. Dy cetaceans dhe artiodaktil tani janë klasifikuar sipas rendit me te larte Ketartiodaktyla e cila përfshin dhe balenat dhe hipopotamet. Në fakt, balenat janë te afermit me te afert te hipopotamit, ata kane evoluar nga një paraardhës i përbashkët, Indohyus, një48-milion-vjeçar edhe thundraku me i vjeter nga rajoni Kashmirin i Indisë, rreth 54 milion vjet më parë. Balena hyri ne uje rreth 50 milion vjet më parë. Cetaceans janë të ndarë në dy nenrende :
 
Balena baleen karakterizohen nga baleen, një sitë si strukturë në nofullen e sipërme bërë keratin, që ata përdorin per te filtruar planktonin nga uji. Ata janë nenrendi me i madh. Balenat e dhëmbëzuar përdorin dhëmbët e mprehtë dhe bejne pre peshk, kallamar, ose të dyja. Një aftësi e shquar i këtij grupi është që të ndjejne mjedisin rrethues të tyre përmes ekolokation Nje liste e plote taksanomike e të të gjitha llojeve të balenës, duke përfshirë të gjitha ato, po mbahet në artikull Cetacea. Nje përpjekje për të eliminuar gjuajtjen e balenes. Ashtu si të gjithë gjitarët, balenat thithin ajrin me mushkëri, janë me gjak të ngrohtë, ushqejne me qumësht te vegjlit e tyre nga gjëndra mammari, dhe kanë flokë, edhe pse shumë pak.
 
Trup i balenes është fusiform. Fundi i bishtit mban pikë as pendë as bisht, të cilat sigurojnë shtytje nga lëvizja vertikale, ndryshe nga lëvizjet horizontale te bishtit te peshkut. Edhe pse balenat në përgjithësi nuk kanë gjymtyrë te prapme, disa balena (të tilla si balena uji dhe balena baleen) kanë gjymtyrë rudimentare drenushë, edhe me këmbe dhe shifra, fshehur thellë brenda trupave të tyre. Shumica e llojeve balenë mbajnë një fletë mbi shpinat e tyre të njohur si një fin dorsal.
 
Nën lëkurë ndodhet një shtresë e dhjamë balene. Ajo shërben si një rezervuar i energjisë dhe gjithashtu si izolim. Balenat kane nje zemer me 4 dhoma. Balenat kanë shtylle kurrizore, edhe pse rruazat qafës janë ndërfutur në mënyrë tipike, e cila siguron stabilitet gjatë notit në kurriz Ato kanë mbetur nga e kaluara e kockave legen.
 
Balena frymë përmes blowholes e tyre, të vendosura në krye të kreut kështu kafshëve mund të mbeten nën ujë kohë. Frymëmarrje balenat Baleen kanë dy ; balenat e dhëmbëzuara kanë një të tillë. Frymëmarrja ka të bëjë me dëbimin e ujit të tepërt nga vrima e ajrimit, duke formuar një curg si vertikale. Format e hundezes ndryshojne me llojet dhe njerezit i identifikojne me kete.
 
Balena Blu është gjitarja më e madhe e njohur që ka jetuar ndonjëherë, dhe të kafshëve më të mëdha të jetesës, në deri në 35 m e gjatë dhe 150 tonë.
 
Balenat në përgjithësi jetojnë prej 40 deri 90 vjet, në varësi të llojeve, dhe në raste të rralla mund të jetojnë më shumë se një shekull. Kohët e fundit një fragment i një shtize e cila ishte përdorur nga tregetaret e balenave në shekullin e 19 u gjet në një balenë bowhead jashtë Alaskës, duke treguar se balena mund të jetë midis 115 dhe 130 vjet. Për më tepër, nje teknike per moshen ka treguar moshen e nje mashkulli prej 211 vjetesh duke treguar se balena me koken si hark është nje nga llojet e ruajtura qe ka jetuar me gjate. Pikat e balenes shpesh mund të perdoren per identifikimin e shenjave, si është rasti për balena kurrizo. Kjo është metoda me të cilën Humphrey njohur si balenë u identifikua në tre shenja të veçanta.
 
Balena e dhëmbëzuar si balena sperm posedon dhëmbë me qelizat cementum siper qelizave dentine. Ndryshe nga dhëmbët e njeriut të cilat janë të përbërë kryesisht nga smalt në pjesët të dhëmbit jashtë çamçakëz, dhëmbët e balenës kanë cementum jashtë tij. Vetëm balenat e mëdha nuk tregojnë smalt ku me cementum kane qenë veshur lart në majë të dhëmbit dhe kërcënimeve të tjera për mbijetesëne balenes. Balenat janë klasifikuar gjerësisht si grabitqarë, por regjimin e tyre ushqimor e perben nga planktone mikroskopike deri ne peshq shumë të mëdhenj dhe, në rastin e orcas, nganjëherë gjitarën te tjerë të detit, edhe balena te tjera. Balena si humpbacks ne gjendje te dëshpëruar hane vetëm në ujërat e Arktikut, ngrënie më së shumti krill, që ata marrin në gojët e tyre së bashku me sasi të madhe të ujit te detit, duke dëbuar ujin përmes pllakat e tyre baleen, por duke e mbajtur krill. Balenat nuk e pine ujin e detit, në vend të kësaj, ata në mënyrë të tërthortë nxjerrin ujë nga ushqimi i tyre duke metabolizuar yndyra. Shumë balena shfaqin edhe sjellje të tjera te siperme si dhe shkeljen e mrekullueshëme te bishtit.
 
Për shkak të mjedisit të tyre (dhe shumë ndryshe nga kafshët), balenat jane frymore te ndergjegjshem: ato të vendosin se kur do të marrin frymë. Gjithe gjitaret flene, por balena nuk mund t'ia lejojë vetes që të bëhet i pandërgjegjshëm për një kohë të gjatë, sepse ato mund të mbytem. Është menduar se vetëm një hemisferë e trurit te balenës fle në një kohë, në mënyrë që balenat mos jenë plotësisht në gjumë, pa marrë pjesën tjetër të nevojshme. Balena shpesh fle me vetëm një sy të mbyllur.
 
Disa balena të komunikojnë me njëri-tjetrin duke përdorur Dashuri lirik, i quajtur këngët balenë. Këto zëra mund të jenë jashtëzakonisht të lartë, në varësi të llojeve... Balena Sperm degjojne vetem klikime ndersa balena e dhëmbëzuar (Odontoceti) mund të dëgjohet për shumë milje. Ata mund të gjenerojnë rreth 20.000 watts te zerit akustik në 163 decibels.
 
Një balene femër lind vetem nje balene. Koha e kujdesit është më shumë se një vit në shumë specie, e cila është e lidhur me një lidhje të fortë mes nënës dhe te riut. Pjekuria riprodhuese ndodh zakonisht në shtatë deri në dhjetë vjet. Kjo mënyrë e riprodhimit le disa pasardhës, por siguron mbijetesën secila me probabilitet të lartë.
 
Organet riprodhese te mashkullit anulojne ne zgavren e trupit gjate notimit zvarritje dhe parandalimin e lëndimeve. Shumica e balenave nuk mbajnë partneritet të caktuar gjatë sezoneve, në shumë specie femrat kanë disa shokë çdo sezon. Ne te sapolindurit është derguar bishti i pari, një marrëveshje që minimizon rrezikun e mbytje.
Disa lloje balenash të mëdha janë shënuar nga grupet mbikqyrëse të ndryshme dhe qeveritë si te rrezikuara për shkak të popullsisëe cila zvogëlohet si rezultat i gjuetise dhe tregetise se balenave.
 
Balena të mëdha janë gjuajtur nga ana tregtare për naftë balenë, mish, baleen dhe ambergris (një përbërës parfum nga zorrët e balena spermës) që nga vitet 1600. Më shumë se 2 milion balena u vranë nga industria moderne e gjuetise se balenave në fillim të shekullit të 20. Nga mesi i shekullit 20, gjuetia e balenave e la popullsine te varferuar.
 
Komisioni Nderkombetar per gjuetine e balenave ka prezantuar një moratorium gjashte vjecar në të gjitha tregetite per balenat në vitin 1986, e cila shtrihet deri në ditët e sotme. Moratoriumi nuk është absolut, megjithate, dhe gjuetia e balenave vazhdon nen kujdesin e vendeve qe kane kete te drejte sic janë Norvegjia, Islanda dhe Japonia dhe komunitetet vendase si Siberia, Alaska dhe Kanadaja veriore.
 
Disa lloje të balenave të vogla janë kapur si bycatch ne peshkim. Në peshkimin e tonit tropikal ne lindje te paqesorit mijëra e delfinëve u mbytën në çanta -rrjeta, derisa masa parandaluese u vendosen. Mekanizemdhe modifikime te vendosjes, dhe eko-etiketim (delfin-markave të sigurt ose delfin-miqësore e ton), kanë kontribuar në një ulje të vdekshmërisë te delfineve me anije. Në shumë vende, balena të vogla janë gjuajtur ende për ushqime, vaj, mish ose artificial. Balenat janë të njohur për të mësuar dhe për tu mësuar, si dhe të bashkëpunojnë.Gjithashtu edhe balena blu e cila është balena me e madhe ne bote shkon deri ne 35 metra.Mishi i saj Nuk Përdoret Per Ushqim.
 
== Referencat ==
[[Kategoria:Gjitarë]]
[[Kategoria:Balena]]