[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
vNo edit summary
përmirësime teknike duke përdorur AWB
Rreshti 26:
}}
 
'''Fieri''' është një qytet në [[Shqipërinë]] e jugut [[Rrethi i Fierit|rrethit të Fierit]]. Përsa i përket qytetit të Fierit popullsia e tij pas viteve '90 të shekullit të XX numëronte 40 000 banorë, kurse në ditët e sotme, si rezultat i dyndjes së popullsisë nga [[Rrethi i Mallakastrës|rrethi i Mallakastrës]] dhe nga rrethet veriore të vendit, vlerësohet që popullsia e qytetit të Fierit të ketë arritur në 85 000 banorë. Ndersa e qarkut 260 mije banorë. Fieri eshte nje nga qytetet me te zhvilluara. Meshtetet ne bujqesi dhe blegtori intensive me mjete moderne.
 
== Historia ==
12  km larg qytetit te Fierit, ndodhen rrenojat e qytetit antik te [[Apolonia|Apolonise]]. Qyteti u themelua ne vitin 558 p.e.s në një koder pranë detit dhe afër grykëderdhjes së lumit Aoos ([[Vjosa]]) nga kolone te ardhur nga [[Korinti]] e [[Korfuzi]]. Ne lulëzimin e tij mendohet te këtë patur një popullsi prej 50 000 - 60 000 banorësh. Për rëndësine ekonomike dhe kulturore dhe për hapësirën e madhe te shtrirjes se tij, [[Ciceroni]] e ka quajtur ''qytet të madh dhe hijerëndë''.
Në vitin [[1769]] Fieri ishte një fshat me rreth 24 shtëpi prej balte dhe qerpiçi të ndërtuara nga voskopojarët që sapo ishin ngulur në Fier dhe rrethinat përreth. Qyteti modern i Fierit u themelua më 1864 nga Kahraman Pashë Vrioni dhe djali i tij, [[Omer Pashë Vrioni]], të cilët me ndihmën e urbanistëve dhe arkitektëve francezë hodhën themelet e qyetit modern të Fierit. Fizionominë e këtij plani, qyteti i Fierit e ruan edhe sot ku ndërthuren dy sisteme; ai kuadratik dhe rrezor. Në fund të shekullit të XIX Fieri kishte 4 lagje: ''Shkozë'', ''Belik'', ''Kishë'' dhe ''Pasha''. Në librin e saj ''Brenga e Ballkanit'' udhëtarja angleze [[Edit Durham]] kur shkruan për Fierin e vitit [[1904]], tregon se në të janë ngritur godina prej guri me arkitekturë çuditërisht moderne.
Rreshti 37:
Qendra të tjera të popullimit parahistorik në rrethin e Fierit kanë qenë edhe Stefanafana, Nemfeumis, kështjella Argyas, Kolkondasi, Cakrani, Margellici, Portëza, Petova etj.
 
Regjistrimi i parë i populsisë është ai i vitit 1923 ku Fieri ishte nënprefekturë nënvarësinë e Beratit. Në përbërjen e Fierit futeshin 2 krahina: rrethi Fier me 71 fshatra, 2193 shtëpi dhe 12.760 banorë, krahina e Semanit me 22 fshatra, 305 shtëpi dhe 1940 banorë. Vete qyteti i Fierit kishte 5 lagjje dhe 1493 banorë.
 
Gjatë fillimit të shekullit të XX-të deri në vitet e Luftës së Dytë Botërore në Fier ndodhën mjaft ndryshime demografike. Aty u vendosën banorë te ardhur nga Labëria, Çamëria dhe Kosova si dhe grupe të ndryshme popullatash të ardhur nga Toskëria si nga Mallakastra, Berati, Gjirokastra etj. Ndërsa pas Luftës në qytetin e Fierit u vendos një numër i madh çamësh të dëbuar nga Greqia.
Rreshti 49:
== Karakteristika të përgjithshme të mjedisit natyror ==
Rrethi i Fierit ofron dhe potenciale të rëndësishme natyrore për zhvillimin e tij. Në përgjithësi kemi te bëjmë me një rajon fushor me lartësi nga 1
-100–100 m mbi nivelin e detit dhe me toka shumë pjellore.
Edhe relievet kodrinore janë përgjithësisht të buta dhe të mundshme për
shfrytëzim bujqësor. Ne zonat e rrafshëta zhvillohen tokat e hirta kafe.
Kemi edhe lloje te veçanta tokash si aluvionale që takohen në luginat e Semanit e Vjosës, tokat e kripura që shtrihen në Hoxhare si dhe tokat moçalishte të Roskovecit. Në rrethin e Fierit shtrihet një pjesë e Myzeqese së Madhe, Myzeqeja e Vogël dhe fushat e Frakullës e të Cakranit.
 
Fieri ashtu si e gjithë Shqipëria bën pjesë në brezin e klimës mesdhetare, dhe dallohet për tipare më të shprehura mesdhetare, e cila karakterizohet nga vera e nxehtë dhe e thatë me shkëlqim të madh të diellit dhe dimër i butë dhe me rreshje të mëdha. Ngricat dhe dëbora janë dukuri tepër të rralla. I nxehti fillon që prej mesit të pranverës dhe vazhdon deri në fund te tetorit. Klima e Fierit është e ngrohtë sepse Fieri laget nga deti dhe është i mbrojtur nga lindja prej erërave të ftohta. Fieri dallohet për numerin e lartë të ditëve me diell, mesatarisht 2800 ore në vit. Rreshjet kanë rregjim kohor shumë të çrregullt ato janë përqendruar kryesisht në gjysmën e ftohtë të vitit, sasia mesatare e tyre arrin 980-1000 980–1000 mm/vit.
Vera në Fier është e thatë dhe shpesh nuk bie shi për javë të tëra. Muajt më të lagesht janë nëntori dhe janari, kurse muajt më të thatë korriku dhe gushti. Erërat fryjnë në drejtime të ndryshme por gjatë dimrit mbizotëron era e jugut, e cila sjell edhe rreshje të mëdha, ndërsa gjatë verës era fryn nga veriu dhe veriperëndimi. Afërsia me detin bën qe klima te jetë e butë dhe vetëm ne raste tepër te rralla temperaturat të bien nën zero. Temperatura mesatare vjetore lekundet nga 150C-160C.
Klima e Fierit lejon zhvillimin e një bujqësie shumë degëshe. Gjithashtu tokat bujqësore mund të shfrytëzohen 2-3 herë ne vit.
Ne kuadrin e pasurive natyrore rëndësi të veçantë kanë pasuritë ujore, ku përveç detit Adriatik, rrethi përshkohet nga lumenjtë Seman, Vjosë e Gjanica.
Semani - 281  km i gjatë formohet nga bashkimi i Devollit me Osumin në afërsi të Beratit. Siperfaqja e pellgut ujëmbledhës është 5949 km2, prurja mesatare vjetore e tij arrin në 96 m3/sek. Semani është ndër lumenjtë më eroziv, duke e bërë lumin me eroziv në vend.
Vjosa - 272  km i gjatë buron nga malet e Pindit në Greqi. Sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës është 6700 km2, ndërsa prurja mesatare vjetore e tij arrin 195 m3/sek.
Gjanica - 67  km buron nga burimet e Poçemit e të Kalivaçit. Sipërfaqja e pellgut ujëmbledhës është 234 km2. Është një nga lumenjtë më të ndotur në vend, për shkak të derdhjes së naftës.
Rrethi ka edhe disa liqene artificiale ku më i madhi e më i rendësishmi prej tyre është ai i Kurjanit me sipërfaqe 375 ha, ujërat e tij përdoren për ujitje.
Bota natyrore bimore dhe shtazore e rrethit është transformuar nga veprimtaria e njeriut. Megjithatë rrethi i Fierit dallohet për disa lloje bimësh e kafshësh sidomos në pjesët bregdetare e fushore. Takohen disa lloje kafshësh si urithi, çakalli, nusja e lalës, dhelpra, shkurtëza, mëllenja, thëllëza e fushës si dhe disa lloje të ndryshëm zvarranikësh e gjarprinjsh. Ndërsa në ujërat e detit gjenden shumë lloje peshqish si qefulli, levreku, koca etj.
Rreshti 69:
 
== Popullsia ==
12  km larg qytetit të Fierit, ndodhen rrënojat e qytetit antik të Apolonisë. Qyteti u themelua ne vitin 558 p.e.s në një kodër pranë detit dhe afër grykëderdhjes së lumit Aoos (Vjosa) nga kolone të ardhur nga Korinti e Korfuzi. Ne lulëzimin e tij mendohet të ketë patur një popullsi prej 50,000-60,000 banorësh. Për rëndësine ekonomike dhe kulturore dhe për hapësirën e madhe të shtrirjes së tij, Ciceroni e ka quajtur “ qytet të madh dhe hijerëndë “.
Monumentet më të rëndësishme arkeologjike janë : muri rrethues, biblioteka, Odeoni, Portiku dhe Kisha Bizantine e shekullit te XIII. Kërkimet e para mbi thesarin historik te Apolonisë u bënë gjatë Luftes së Parë Botërore nga arkeologët austriak, që zbuluan dhe eksploruan muret e mëdha që rrethonin qytetin e dikurshëm. Zbulimet sistematike filluan në vitin 1924 nga Misioni Arkeologjik Francez drejtuar nga Leon Rey. Ata nxorrën në dritë kompleksin e monumenteve të qendrës së qytetit. Zbulimet kanë vazhduar nga arkeologët shqiptarë pas çlirimit.
Qendra të tjera të popullimit parahistorik në rrethin e Fierit kanë qenë edhe Stefanafana, Nemfeumis, kështjella Argyas, Kolkondasi, Cakrani, Margellici, Portëza , Petova etj.
Rreshti 81:
Me fillimin e viteve 90 –të në Fier ndodhën mjaft ndryshime demografike. Një pjesë e madhe e banorëve kanë emigruar drejt shteteve te huaja dhe kryeqytetit si dhe kanë ardhur banorë nga rrethet e Mallakastrës, Tepelenës, Beratit, Elbasanit, Gjirokastrës si dhe nga zonat veriore e verilindore të Shqipërisë.
Ne vitin 2001 popullsia e rrethit të Fierit ishte 199.082 banorë. Ndërsa qyteti i Fierit ka një popullsi 82.262 banorë. Dendësia e popullsisë për rrethin e Fierit 255 banorë/km2, një nga me të lartat në Shqipëri. Mosha mesatare e popullsisë është 38 vjeç.
 
 
{| class="wikitable sortable"
Line 121 ⟶ 120:
Në periudhën paraçlirimit Fieri ka qenë një zone e prapambetur bujqësore, që vuante nga kënetëzimi masiv dhe malaria. Shumica e popullsisë jetonte në fshat ku ruheshin akoma disa karakteristika të feudalizmit. Një pjesë e fshatarësisë kishte tokë, ndërsa pjesa tjetër punonte në çifligjet e shtetit dhe në ato private. Ne vitin 1925 shoqëria anglo-persiane OIL Company mori për ta shfrytëzuar për kërkimin e vendburimeve të naftës një sipërfaqe prej 250.000 ha. Pas largimit të kësaj kompanie, vjen shoqëria AIPA që morri për shfrytëzim një sipërfaqe prej 164.000 ha. Në vitin 1938 ekzistonin magazina të mëdha mallrash dhe një rrjet i dendur tregtar. Degët kryesore të ekonomisë në këto vite përfaqësoheshin me disa fabrika të industrisë së lehtë dhe ushqimore. Në 1937 dhoma e tregetisë së qytetit numëronte 309 zejtarë, tregtarë dhe industrialistë. Pas pushtimit italian vërshuan shumë sipërmarrës, punëtore , fermerë , nënpunës, njerëz të profesioneve të ndryshme dhe bashkë me ta dhe prodhimet e industrisë italiane. Ky fenomen u shoqerua me pasoja negative për prodhuesit vendas, kryesisht artizanë, duke i rrenuar ekonomikisht dhe duke i detyruar të mbyllnin punishtet e tyre, gjë qe solli keqësimin e gjendjes ekonomike të familjeve të tyre. Pas kapitullimit të Italisë, pronat e shoqerisë AIPA i morri në dorë shoqëria gjermane Continental Oil.
 
Në periudhën 45-90, Fieri kthehet në një nga qendrat më të rëndësishme industriale të vendit. Këtu u ndërtua kompleksi më i madh energjitiko-kimik i vendit. Në prodhimin e pergjithshëm industrial të vendit, Fieri zinte 12 % të tij. Degët kryesore të industrisë ishin energjitika ( nxjerrja e përpunimi i naftës, prodhimi i energjisë elektrike ), industria kimike, mekanike dhe ushqimore. Për të mbështetur këto degë të industrisë së rëndë u ndertuan dy termocentrale, në Fier dhe në Ballsh. TEC-i i Fierit për nga kapaciteti ishte më i madhi në Shqipëri me kapacitet 160.000 kw energji në vit. Ne vitin 1952 u ngrit Uzina e Pastrimit të Pambukut dhe më pas u ngriten edhe fabrikat e imdustrisë ushqimore, si ajo e vajit, margarinës, e verës etj. Strategjia ekonomike e ndejekur në këto vite shtroi nevojën e zhvillimit të transportit automobilistik dhe hekurudhor. Fillimisht u zhvillua transporti automobilistik me ngritjen e dy parqeve më të mëdha te vendit, parku automobilistik i Fierit dhe ai i transnaftës në Patos. Me ngritjen e industrisë së rëndë përparësi mori edhe transporti hekurudhor. Në viet 1967-68 u ndërtua hekurudha Rrogozhine-Fier 53  km e gjatë, në 1974-75 hekurudha Fier- Ballsh 26  km, ndërsa në vitet 1981-86 ajo Fier-Vlorë 35  km.
Sipas statistikave bujqësore deri në vitin 1985 Fieri kishte 5 NB dhe 20 kooperativa bujqesore. Blegtoria u zhvillua dhe ajo si pjesë e gjithë kolektivizimit të bujqesise, por u vu në plan të dytë. Ajo asnjëherë nuk i plotesoi tërë nevojat e popullsisë. Megjthatë edhe blegtoria pati një fare ecurie. Ne vitin 1985 ajo jepte 1/3 e prodhimeve bujqësore, ku rrethi Fier dallohej për numrin më të madh të gjedhëve në vend, duke dhënë 1/5 e prodhimit të pergjithshëm blegtoral. Komplekse blegtorale të rëndësishme kishin NB-të e Roskovecit dhe Levanit, kooperativat e Zharezës, Pojanit , Cakranit etj.
Periudha e tretë pas viteve 90-te është shoqëruar me ndryshime të mëdha edhe në strukturën e ekonomisë. Kjo si rezultat i ndryshimit të formës së pronësisë, nga ajo shtetërore ne atë private. Shumica e ndërmarrjeve private të krijuara i përkasin aktivitetit tregtar, pas tyre vijnë ato të sektorit të shërbimeve dhe të sektorit të transportit. Në rrethin e Fierit ka pasur edhe mjaft investime të huaja kryesisht në sektorët joproduktive të ekonomisë si banka, ndërtime, transport si dhe në industrinë tekstile. Sot në rrethin e Fierit në industrinë e nxjerrjes dhe përpunimit të naftës, veprojnë dy nga kompanitë më të mëdha në Shqipëri, Albpetrol dhe ARMO si dhe kompania kanadeze “Banker’s “.
Line 157 ⟶ 156:
 
== Objektet vizitonjëse ==
 
 
=== Muzeu historik ===
Line 190 ⟶ 188:
 
=== Plazhi Seman ===
Plazhi Seman përbën një nga lokalitet turistike më interesante të rajonit. Ky plazh ka një shtrirje prej 3,5  km me një brez 2 m të gjerë. Dy nga karakteristikat e tij janë rëra e imët dhe e ashpër e pasur me jod dhe pylli i mrekullueshem i pishave. Pozicioni i favorshëm gjeografik i jep Semanit mundësi për zhvillimin e sporteve ujore në të ardhmen. Zona përmban dhe disa laguna që shquhen për varietet e vegjetacionit dhe specie të rralla shpezësh migratore. Bashkë me turizmin balnear një rol te rëndësishëm ka edhe turizmi rural.
 
== Politika ==
Line 196 ⟶ 194:
 
== Transporti ==
Fieri ndodhet rreth 115  km larg Tiranës, kryeqytetit të Shqipërisë.
Ndodhet rreth 40  km larg Vlorës dhe rreth 40  km larg Beratit. Është një nga nyjet kryesore të jugut përsa i përket transportit. Fieri është pjesë e rrjetit hekurudhor shqiptar.
 
== Panorama e qytetit ==
Line 204 ⟶ 202:
Zhvillimi i madh kulturor që mori qyteti vërtetohet me faktin se në shekullin e I p.e.s. Perandori i parë romak Oktavian Augusti studioi në Akademinë e Apolonisë. Apolonia është një qendër që tërheq më tepër vizitore e turistë të huaj të apasionuar pas arkeologjisë dhe historisë së lashtë të këtij qyteti. Monumentet kryesore të qytetit antik të Apolonisë janë Sheshi i Portikëve, Odeoni, Temosi, Nimfeu, Buletarioni.
Pranë Apolonisë ndodhet Manastiri i Pojanit një simbol i historisë dhe kulturës së shekullit XIII. Me një stil bizantin ai konsiderohet si një kompleks arkitektonik mjaft interesant së bashku me kishën dhe inferieret me dekorimet dhe pikturat murale të veçantë. Para 30 vjetësh ky manastir u shndërrua në një muze, ku ruhen statujat e periudhës iliro – helenike dhe asaj romake, duke u shndërruar kështu në një qendër mjaft të rëndësishme kulturore artistike qe pasurohet dhe me zbulimet e reja arkeologjike.
 
 
== Radiot dhe televizionet ==
Line 228 ⟶ 225:
{{AL-Vendbanime}}
<!-- Kategorizim -->
<!-- Interwiki -->
 
[[Kategoria:Fier]]
[[Kategoria:Qytete në Shqipëri]]
[[Kategoria:Qytete shqiptare]]
 
<!-- Interwiki -->