Shtetet e Bashkuara të Amerikës: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
përmirësime teknike, zëvendësova: }}}} → }} (2), ''''' → ''' (2), Mars → mars, Maj → maj, Shtator → shtator duke përdorur AWB
Rreshti 51:
=== Lufta Civile dhe industrializimi ===
[[Skeda:Battle of Gettysburg, by Currier and Ives.png|thumb|left|''Beteja e Gettysburgut'', litografi nga Currier & Ives, rr. 1863]]
Tensionet mes shteteve skllavopronare dhe atyre të lira shfaqeshin në argumente rreth të drejtave të qeverisë federale dhe atyre shtetërore, si dhe në konflikte të dhunshme rreth zgjerimit të skllavërisë në shtete të reja. [[Abraham Lincoln]]i, kandidat i Partisë Republikane shumicë kundër skllavërisë, u zgjodh kryetar më 1860. Para se të bënte betimin, shtatë shtete skllavopronare shpallën ndarjen e tyre—të cilën qeveria federale e cilësoi ilegale—dhe formuan Shtetet e Konfederatës së Amerikës. Me sulmin e Konfederatës më Fort Sumter, filloi Lufta Civile Amerikane dhe katër shtete të tjera skllavopronare iu bashkëngjitën Konfederatës. Proklamata e Emancipimit e Lincolnit e ngarkoi Unionin me detyrën e përfundimit të skllavërisë. Me fitoren e Unionit më 1865, tri amendamente të Kushtetutës së SHBA-ve siguruan liri për gati katër milion afro-amerikanë, që kishin qenë skllevër,<ref>{{cite web | url = http://www2.census.gov/prod2/decennial/documents/1860a-02.pdf| title = 1860 Census | publisher = U.S. Census Bureau | accessdate = 2007-06-10}} Page 7 lists a total slave population of 3,953,760.</ref> iu dha shtetësinë amerikane, si dhe të drejtën e votës. Lufta dhe vendimi i saj çoi në rritje të theksuar të pushtetit federal.<ref>De Rosa, Marshallmarshall L. (1997). ''The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War''. Edison, NJ: Transaction, p. 266. ISBN 1-56000-349-9.</ref>
 
[[Skeda:Ellis island 1902.jpg|thumb|Imigrantët zbarkojnë në Ellis Island, Nju Jork, 1902]]
Rreshti 71:
 
=== Periudha bashkëkohore ===
[[Skeda:World-Trade-Center 9-11.jpg|thumb|right|Qendra Tregtare Botërore në mëngjesin e 11 Shtatoritshtatorit 2001]]
 
Roli udhëheqës i SHBA-së dhe aleatëve në Luftën e Gjirit, sanksionuar nga OKB-ja, nën drejtimin e presidentit [[George H. W. Bush]], si dhe luftërat e Jugosllavisë (përfshirë edhe Luftën për Çlirimin e Kosovës), nën presidentin [[Bill Clinton]], ndihmuan në ruajtjen e pozitës së superfuqisë. Zgjerimi më i shumëmotshëm ekonomik në historinë moderne të SHBA-ve—nga marsi 1991 deri në mars 2001—ngërtheu administratën Clinton dhe “flluskën pikë-com” (dot-com bubble).<ref>{{cite web|author=Voyce, Bill |url=http://iwin.iwd.state.ia.us/iowa/ArticleReader?itemid=00003700&print=1|title=Why the Expansion of the 1990s Lasted So Long|publisher=Iowa Workforce Information Network|date=2006-08-21|accessdate=2007-08-16}}</ref> Një padi civile dhe skandali seksual shpunë në impedikimin e Clintonit më 1998, por ai mbeti në detyrë. Zgjedhjet presidenciale 2000, një prej më të ngushtave në historinë amerikane, u përcaktuan me vendim të Gjykatës Supreme—[[George W. Bush]], i biri i George H. W. Bushit, u bë president.
Rreshti 99:
 
== Njësitë politike ==
: '''''Artikulli kryesor [[Shtetet Federale të Amerikës|Njësitë territoriale të Shteteve të Bashkuara]]'''''
Shtetet e Bashkuara janë bashkim federativ i pesëdhjetë shteteve. Trembëdhjetë shtetet nismëtare ishin trashëgimtare të trembëdhjetë kolonive që ngritën krye kundra sundimit britanik. Shumica e shteteve tjera janë thadruar nga trualli i fituar me luftë ose blerje nga qeveria amerikane. Prej rasteve të veçanta janë Vermonti, Teksasi dhe Hawai: secili shtet ishte republikë e pavarur para se të futen në bashkim. Përjashtime tjera përbëjnë shtetet e krijuara nga treva e trembëdhjetëshes fillestare. Herët në histori të vendit, tri shtete u themeluan në këtë mënyrë: Kentaki nga Virgjinia; Tenesi nga Karolina Veriore; dhe Mejn nga Masaçusetsi. Gjatë Luftës Civile Amerikane, Virgjinia e Perëndimit u shkëput nga Virgjinia. Shteti më i mbramë—Hawai—fitoi shtetësinë më 21 gusht 1959. Shtetet nuk kanë të drejtën e ndarjes nga unioni.
 
Rreshti 118:
Kryetari i Shteteve të Bashkuara mban titullin e kryekomandantit të forcave të armatosura dhe cakton udhëheqësit e tyre, sekretarin e mbrojtjes dhe Krerët e Shtabit të Përgjithshëm. Departamenti i Mbrojtjes administron forcat e armatosura, përfshirë këtu ushtrinë, forcat detare, marinsat dhe aviacionin. Garda Bregdetare udhëhiqet nga Departamenti i Sigurisë së Atdheut në kohë paqe dhe nga Departamenti i Forcave Detare në kohë lufte. Më 2005, forcat e armatosura kishte 1,38 milion pjesëtarë në detyrë aktive,<ref>{{cite web |url=http://www.globalpolicy.org/empire/tables/2005/1231militarypersonnel.pdf|title=Department of Defense Active Duty Military Personnel Strengths by Regional Area and by Country (309A) |date=2005-12-31|publisher=Global Policy Forum|accessdate=2007-06-21}}</ref> që bashkë me qindra mijëra rezervistë dhe pjesëtarë të Gardës Kombëtare nxjerrin totalin prej 2,3 milion trupash. Departamenti i Mbrojtjes punëson rreth 700 mijë civilë, pa përfshirë këtu kontraktuesit. Shërbimi ushtarak kryhet në baza vullnetare, ndonëse rekrutimi i detyrueshëm mund të përdoret në kohë lufte përmes një sistemi përzgjedhës të shërbimit. Forcat amerikane mund të dërgohen tejdetit përmes flotës së aviacionit që përdoret për bartje të aeroplanëve dhe të tankeve të karburanteve, flotës detare të përbërë nga njëmbëdhjetë avionmbajtëse aktive dhe njësiteve të marsinsave për ekspedita në det, si dhe përmes flotave detare në Atlantik dhe Paqësor. Jashtë Shteteve të Bashkuara, forcat e armatosura janë të stacionuara në 770 baza dhe lehtësore, në çdo kontinent përveç Antarktikut. Zgjerimi i pranisë ushtarake në mbarë rruzullin ka bërë që dijetarët t’i përshkruajnë Shtetet e Bashkuara si mbajtëse të një “perandorie bazash.”<ref>{{cite web |url= http://www.globalpolicy.org/empire/intervention/2005/basestructurereport.pdf|title=Department of Defense Base Structure Report, Fiscal Year 2005 Baseline |publisher=Global Policy Forum|accessdate=2007-06-21}}</ref> The extent of this global military presence has prompted some scholars to describe the United States as maintaining an "empire of bases."<ref>{{cite web|author=Ikenberry, G. John |url= http://people.cas.sc.edu/rosati/ttp.ikenberry.empirereviews.fa.march04.htm |title=Illusions of Empire: Defining the New American Order |work=Foreign Affairs|date=March/April 2004}} {{cite web|author=Kreisler, Harry, and Chalmers Johnson |url= http://globetrotter.berkeley.edu/people4/CJohnson/cjohnson-con3.html |title=Conversations with History |publisher=University of California at Berkeley|date=2004-01-29|accessdate=2007-06-21}}</ref>
 
Shpenzimet totale ushtarake të SHBA-ve më 2006, në shumën mbi 528 bilion dollarësh, përbënin 46% të shpenzimeve ushtarake globale dhe kalonin në shumë katërmbëdhjetë shtetet tjera me shpenzimet më të larta. (Në barazim të fuqisë blerëse, shpenzimet ishin më të mëdha se gjashtë shtetet tjera në listë së bashku.) Shpenzimet për krye ishin 1.756$, dhjetë herë më të mëdha se mesatarja botërore.<ref>{{cite web |url=http://www.sipri.org/contents/milap/milex/mex_major_spenders.pdf/download |title=The Fifteen Majormajor Spender Countries in 2006 |publisher=Stockholm International Peace Research Institute |year= 2007|accessdate=2007-06-20}}</ref> Me 4,06% të PVB-së, shpenzimet ushtarake amerikane rangohen të 27-at prej 172 vendeve.<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2034rank.html |title=Rank Order—Military Expenditures—Percent of GDP |publisher=CIA |work=The World Factbook|date=2007-05-31|accessdate=2007-06-13}}</ref> Buxheti bazë propozuar nga Departamenti i Mbrojtjes për 2009, 515,4 bilion dollarë, shënon rritje prej 7% nga 2008 dhe rritje gati 74% nga 2001.<ref>{{cite web |url= http://www.whitehouse.gov/omb/budget/fy2009/defense.html |title=Department of Defense |publisher=Office of Management and Budget |work=Budget of the United States Government, FY 2009|accessdate=2008-03-02}}</ref> Harxhimet për Luftën në Irak janë vlerësuan se kanë arritur 2,7 trilion $.<ref>{{cite web |author=Goldman, David|url=http://money.cnn.com/2008/06/11/news/economy/iraq_war_hearing/ |title=Iraq War Could Cost Taxpayers $2.7 Trillion |publisher=CNNMoney |date= 2008-06-12|accessdate=2009-03-10}}</ref> Që me 3 maj 2009, Shtetet e Bashkuara pësuan 4.284 fatalitete ushtarake gjatë luftës dhe patën 31.000 ushtarë të lënduar.<ref>{{cite web |url= http://icasualties.org/Iraq/index.aspx |title=Iraq Coalition Casualties |publisher=Iraq Coalition Casualty Count |date= 2009-05-03|accessdate=2009-05-03}}</ref>
 
== Ekonomia ==
Rreshti 243:
 
<!-- Lidhje me projektet tjera -->
{{Commonskat|United States|{{PAGENAME}}}}
{{Commonsart|United States|{{PAGENAME}}}}
 
== Lidhje të jashtme ==