Turqia: Dallime mes rishikimesh

{{Kutia Shtet|EMRI NË SHQIP=<center>Republika e Turqisë</br /> ''Türkiye Cumhuriyeti''</center>|EMRI: RASA DHANORE=Turqisë|FIGURA: FLAMURI=Flag of Turkey.svg|FIGURA: MADHËSIA E EMBLEMËS=|FIGURA: HARTA=Turkey (orthographic projection).svg|FIGURA: GJERËSIA E HARTËS=280x280px|MOTO_KOMBETARE=|HIMNI_KOMBETARE=[[İstiklâl Marşı]]{{small|"Marshi i pavarësisë"}}|HIMNI_KOMBETARE_KENGA=Istiklâl Marsi instrumetal.ogg|KRYEQYTETI=[[Ankaraja]]|QYTETI MË I MADH=[[Stambolli]]<br/>{{small|{{coord|41|1|N|28|57|E|display=inline}}}}|GJUHA ZYRTARE=[[Gjuha turke{{!}}|Turqishtja]]|QEVERIA=Republikë kushtetuese parlamentare|UDHËHEQËSI 2: TITULLI=[[Kryeministri]]|UDHËHEQËSI 1: TITULLI=[[Kryetari i shtetit|Kryetari i republikës]]|UDHËHEQËSI 2: EMRI=[[Binali Jëlldërëm]]|UDHËHEQËSI 1: EMRI=[[Rexhep Tajip Erdoan]]|PAVARËSIA=|FESTA KOMBËTARE=|SIPËRFAQJA=783,356|SIPËRFAQJA: VENDI=37|SIPËRFAQJA: UJË=1.3 %|KUFIRI=|ZEE=|POPULLSIA=[[Turqit|79,814,871]]<ref name="Population of Turkey">{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1588|title=Population by Years, Age Group and Sex, Census of Population – ABPRS (2015)|publisher=[[Turkish Statistical Institute]]|accessdate=10 November 2016}}</ref>|POPULLSIA: VITI=2016|POPULLSIA: VENDI=18|POPULLSIA: DENDËSIA=102|BPV=|BPV: VITI=|BPV: PËR BANOR=|IZHNJ=0.761|IZHNJ: VITI=2014|IZHNJ: VENDI=72|VALUTA=[[Lira|Lira turke]] ₺|ZONA KOHORE=[[UTC+3]]|ZONA KOHORE: VERA=|KODI I INTERNETIT=[[.tr]]|TARGAT=TR|PREFIKSI TELEFONIK=+90|PREFIKSI RADIOFONIK=|KODI ISO=792 / TUR / TR|ANËTARËSIA=|EMRI NË GJUHËN VENDASE=}}'''Turqia''' ([[Gjuha Turke|turqisht]]: ''Türkiye''), zyrtarisht '''Republika e Turqisë''' ([[Gjuha Turke|turqisht]]: ''Türkiye Cumhuriyeti''), është një shtet transkontinental në [[Euroazi]], që shtrihet kryesisht në [[Azia e Vogël|Azinë e Vogël]] dhe me një pjesë të vogël në [[Ballkan|Gadishullin ballkanik]] në [[Evropë]].<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|isbn=978-1443869591|page=11|quote="The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula."|last1=Zdanowski|first1=Jerzy}}</ref> Turqia është një [[Republika|republikë]] [[Parlamenti|parlamentare]], [[Demokracia|demokratike]] e [[Sekularizmi|sekulare]] me një trashëgimi të shumëllojshme kulturore.<ref name="ciacia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=Turkey|publisher=[[The World Factbook]], [[Central Intelligence Agency]]|accessdate=13 October 2016}}</ref> Turqia kufizohet me tetë vende: me [[Greqia|Greqinë]] në perëndim; me [[Bullgaria|Bullgarinë]] në veriperëndim; me [[Gjeorgjia|Gjeorgjinë]] në verilindje; me [[Armenia|Armeninë]], [[Azerbajxhani|Azerbajxhanin]]n e [[Irani|Iranin]]n në lindje; dhe me [[Iraku|Irakun]]n dhe [[Siria|Sirinë]] në jug. Turqia në perëndim laget nga [[Deti Egje]], në veri nga [[Deti i Zi]] dhe në jug nga [[Deti Mesdhe]]. [[Bosfori]], [[Deti Marmara]] dhe [[Dardanelet]] e ndajnë Trakinë dhe Azinë e Vogël; gjegjësisht Evropën dhe Azinë.<ref name="NatlGeoAtlas">{{cite book|title=National Geographic Atlas of the World|publisher=[[National Geographic Society|National Geographic]]|year=1999|isbn=0-7922-7528-4|edition=7th|location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe&nbsp;... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Vendndodhja e Turqisë i ka dhënë asaj rëndësi gjeopolitike dhe strategjike përgjatë historisë.<ref>{{cite web|url=https://www.jstor.org/stable/25642612|jstor=25642612|title=The Political and Strategic Importance of Turkey|journal=Bulletin of International News|volume=16|issue=22|pages=3–11|publisher=[[Royal Institute of International Affairs]]|date=4 November 1939|deadurl=no|accessdate=29 December 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/LLN-2011-001/LLN-2011-001.pdf|title=Economic and Strategic Role of Turkey|publisher=[[House of Lords]], [[Parliament of the United Kingdom|U.K. Parliament]]|date=13 January 2011}}</ref>

Turqia është e banuar që në [[Paleoliti|paleolit]]<ref>{{cite journal|last=Stiner|first=Mary C.|author2=Kuhn, Steven L.|author3=Güleç, Erksin|title=Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories|journal=Journal of Human Evolution|volume=64|issue=5|pages=380–398|doi=10.1016/j.jhevol.2013.01.008|issn=0047-2484|pmid=23481346}}</ref> nga qytetërime të ndryshme të lashta anadollake, siç ishin asirianët, [[grekët]], [[trakët]], frigët, urartët dhe [[armenët]].<ref name="Howard">{{cite book|title=The History of Turkey|first=|publisher=Greenwood Publishing Group|accessdate=2 April 2013|year=|isbn=978-0-313-30708-9|location=|pages=xiv–xx|author=Douglas Arthur Howard}}</ref><ref name="SteadmanMcMahon2011">{{cite book|title=The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000–323 BC)|first=|date=15 September 2011|publisher=Oxford University Press|accessdate=23 March 2013|year=|isbn=978-0-19-537614-2|location=|pages=3–11, 37|author1=Sharon R. Steadman|author2=Gregory McMahon}}</ref><ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|title=The Thracians|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|year=1977|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf}}</ref> Pas pushtimit nga [[Leka i Madh]], kjo trevë u helenizua, një proces që vazhdoi edhe gjatë [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]] dhe gjatë kalimit në [[Perandoria Bizantine|Perandorinë Bizantine]].<ref name="SteadmanMcMahon2011" /><ref name="FreedmanMyers2000">{{cite book|title=Eerdmans Dictionary of the Bible|first=|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|accessdate=24 March 2013|year=2000|isbn=978-0-8028-2400-4|location=|page=61|pages=|author1=David Noel Freedman|author2=Allen C. Myers|author3=Astrid Biles Beck}}</ref> [[Selxhukët]] filluan mërgimin në këtë trevë në shekullin XI, duke filluar kështu procesin e turqizimit, që u përshpejtua pas fitores së selxhukëve ndaj bizantinëve në Betejën e Mancikertit në vitin 1071.<ref>{{cite book|title=Turkey: A Country Study|publisher=[[United States Government Publishing Office]] for the [[Federal Research Division|Federal Research Division of the Library of Congress]]|year=1996|isbn=0-8444-0864-6|edition=fifth|series=Area handbook series|location=Washington D.C.|chapter=Turkish Origins|chapterurl=http://countrystudies.us/turkey/5.htm|lccn=95049612|editor1-last=Metz|editor1-first=Helen Chapin}}</ref> [[Selxhukët|Sulltanati i selxhukëve të Rumit]] sundoi Azinë e Vogël deri me [[Perandoria Mongole|pushtimin mongol]] në vitin 1243, kur u shpërbë në disa principata të vogla, të qeverisura nga [[Bej|bejlerëbej]]lerë.<ref name="mfk&gl">{{cite book|title=The origins of the Ottoman Empire|page=33|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser}}</ref>

Në mesin e shekullit XIV, [[osmanët]] filluan të bashkojnë [[Azia e Vogël|Anadollin]] dhe të krijojnë një perandori që do të përfshinte shumicën e [[Evropa juglindore|Evropës juglindore]], Azisë perëndimore dhe [[Afrika veriore|Afrikës veriore]], duke u bërë kështu një fuqi e madhe në Euroazi dhe Afrikë gjatë fillimit të kohës së re. [[Perandoria Osmane]] arriti kulmin e fuqisë së saj në shekullin XVI, veçanërisht gjatë sundimi (1520–1566) të [[Sulltani|sulltan]] [[Sylejmani I|Sylejmanit të Madhërishëm]]. Ajo mbeti e fuqishme dhe me ndikim të madh për dy shekuj, derisa dështime të rëndësishme si Lufta e madhe turke (1683–99) dhe Lufta ruso-turke (1768–74) e detyruan të heq dorë nga territore strategjike në Evropë, duke sinjalizuar kështu humbjen e fuqisë ushtarake dhe pasurisë së dikurshme. Reforma e [[Tanzimati|Tanzimatit]]t e shekullit XIX, që kishte për qëllim modernizimin e shtetit osman, dëshmoi të jetë e papërshtatshme në shumicën e fushave, dhe dëshoi të ndaloj shpërbërjen e perandorisë.<ref name="OttoTurkVis">{{cite web|title=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|url=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|accessdate=18 February 2015}}</ref> Në vitin 1876 u miratua kushtetuta osmane dhe u themelua parlamenti, të cilët u pezulluan nga sulltan [[Abdyl Hamiti II|Abdylhamidi II]] në vitin 1878, për tu rikthyer nga [[xhonturqit]] në vitin 1908. Po në atë vit, [[Bullgaria]] shpalli pavarësinë dhe [[Austro-Hungaria]] aneksoi [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnjën dhe Hercegovinën]]. Lufta italo-turke (1911–1912) nxiti Lidhjen e Ballkanit që të filloi [[Luftërat Ballkanike]] (1912–1913), të cilat i shkaktuan Perandorisë Osmane humbjen e shumicës së [[Rumelia|territoreve të mbetura në Evropë]] dhe shkaktoi fillimin e pastrimit etnik më të madh ndaj [[Myslimani|myslimanëve]] osmanë në [[Gadishulli Ballkanik|gadishullin Ballkanik]] që nga [[Lufta Ruso-Turke (1877-1878)|Lufta ruso-turke (1877-1878)]], duke rezultuar në shpërngulje masive të myslimanëve në drejtim të Azisë së Vogël. Zhgënjimet nga këto humbje sollën në grushtshtetin osman të viti 1913, ku vendi u vendos nën kontrollin e tre pashallarëve, që vendosën t'i bashkohen Fuqive qendrore në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]] (1914–1918), të cilët në fund të fundit u mundën nga Fuqitë aleate. Pas luftës, konglomerati i territoreve dhe popujve që formonin Perandorinë Osmane u shpëbë në disa shtete të reja.<ref>[[Roderic H. Davison]]; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in ''[[Slavic Review]]'', Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975), pp. 186–187</ref>

Lufta turke për pavarësi (1919–1922), e nisur nga [[Mustafa Qemal Atatürk|Mustafa Qemal Ataturku]] dhe kolegët e tij kundra Fuqive pushtuese aleate, rezultoi në heqjen e monarkisë në vitin 1922 dhe themelimin e Republikës së Turqisë në vitin 1923, ku si kryetar i parë u zgjodh Ataturku.<ref name="Britannica">{{cite web|publisher=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/eb/article-44425/Turkey|title=Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23|accessdate=29 October 2007|year=2007}}</ref> Gjuha zyrtare e Turqisë është [[Gjuha turke|turqishtja]], një gjuhë turkike e cila është gjuha amtare e 84.5% të popullsisë së Turqisë.<ref name="konda">{{cite web|url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf|title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006|publisher=[[KONDA Research and Consultancy]]|date=2006|accessdate=21 February 2015}}</ref> Sipas disa sondazheve, mes 78.1% dhe 81.3% e popullsisë së vendit indentifikohen si [[Turqit|turq]].<ref name="konda" /> Grupe të tjera etnike përfshijnë grupe të njohura ligjërisht ([[Armenët|armenë]], [[Grekët|grekë]], [[Hebrenjtë sefardikë|hebrejë]]) dhe të panjohura ligjërisht ([[Kurdët|kurdë]], çerkezë, [[Arabët|arabë]], [[Shqiptarët|shqiptarë]], [[Boshnjakët|boshnjakë]], gjeorgjezë dhe të tjerë).<ref name="konda" /> Kurdët janë pakica më e madhe etnike, duke përfshirë rreth 18% të popullsisë.<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=Turkey|publisher=[[The World Factbook]], [[Central Intelligence Agency]]|accessdate=13 October 2016}}</ref> Shumica e banorëve të Turqisë janë [[Myslimanët|myslimanë]] [[Synitët|synitë]], ndërsa [[alevitët]] janë pakica më e madhe fetare, e ndjekur nga [[Krishterimi|të krishterët]] dhe [[Jahudizmi|hebrenjtë]].<ref name="cia2" />

Emri i Turqisë ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Türkiye'') bazohet në etnonimin ''[[Turqit|Türk]]''. Përdorimi i parë i dokumentuar i termit "Türk" ose "Türük" si një autonim gjendet në mbishkrimet në [[Gjuhët turkike|gjuhën turkike të vjetër]] të Gok turqëve ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Göktürkler'', "Turqit qiellorë") të [[Azia Qendrore|Azisë qendrore]] (rreth shekullit VIII).<ref>Scharlipp, Wolfgang (2000). ''An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions''. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. ISBN 3-933847-00-1, 9783933847003.</ref>

Brenda kësaj kornize unitare, Turqia është e ndarë në 81 [[Provincat e Turqisë|provinca]] për qëllime administrative. Çdo provinë është e ndarë në [[Qarqet e Turqisë|qarqe]], me një total prej 923 qarqesh.<ref>{{cite web|url=http://www.statoids.com/ytr.html|title=Turkey Districts|accessdate=9 August 2014}}</ref> Turqia gjithashti është e ndarë në 7 [[Rajonet e Turqisë|rajone]] dhe 21 nënrajone për qëllime gjeografike, demografike dhe ekonomike, megjithatë, ata nuk përfaqësojnë një strukturë administrative.{{Harta e Provincave të Turqisë}}<center></center>