Koreja e Veriut: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
Gabime drejtshkrimore
Etiketat: Përpunim pamor Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari
Gabime drejtshkrimore
Etiketat: Përpunim pamor Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari
Rreshti 48:
'''Korea e Veriut''', zyrtarisht '''Republika Popullore Demokratike e Koresë''' (koreisht: 조선민주주의인민공화국, ''Çosan Mingjugjuëj Inmin Konhuaguk''), është vend i pavarur në Azinë Lindore, i shtrirë në gjysmën veriore të Siujdhesës Koreane. Kufizohet në veri dhe veriperëndim me [[Kina|Republikën Popullore të Kinës]], me [[Rusia|Rusinë]] në një pikë të skajshme në verilindje, si dhe me [[Koreja e Jugut|Republikën e Koresë]] (Korenë e Jugut) në jug, përgjatë [[Zona koreane e demilitarizuar|Zonës së Demilitarizuar Koreane]]. Ka sipërfaqe prej 120.540 km² dhe numëron 22.666.000 banorë, prej të cilëve mbi tre milion jetojnë në kryeqytetin [[Phenian]] (Phjonian).
 
Gadishulli Korean ishte pjesë e Perandorisë Koreane deri kur u aneksua nga Japonia pas luftës ruso-japoneze të 1905-ës. Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, më 1945, u nda në sferat e ndikimit sovjetik dhe amerikan. U nda në zonat e okupimit sovjetik dhe amerikan më 1945, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Korea e Veriut nuk pranoi të merrte pjesë në zgjedhje që u mbikëqyrën nga Kombet e Bashkuara në jug më 1948, duke çuar në krijimin e qeverive të ndara për dy zonat e okupimit. Si KoreaKoreja e Veriut ashtu ajo e Jugut pretenduan sovranitet mbi tërë Siujdhesën Koreane, duke çuar në Luftën e Koresë më 1950. Armëpushimi i vitit 1953 i dha fund luftimeve; megjithatë, të dy vendet vazhdojnë të jenë zyrtarisht në luftë me njëri-tjetrin, meqë nuk u nënshkrua asnjëherë marrëveshje paqeje.<ref>{{cite news|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,528320,00.html|title=U.S.: N. Korea Boosting Guerrilla War Capabilities|coauthors=Associated Press|date=2009-06-23|publisher=FOX News Network, LLC|accessdate=2009-07-04}}</ref> Të dy shtetet u pranuan në Kombet e Bashkuara më 1991.<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/1991/05/29/world/north-korea-reluctantly-seeks-un-seat.html|title=North Korea Reluctantly Seeks U.N. Seat|last=Sanger|first=David E.|date=1991-05-29|publisher=The New York Times Company|accessdate=2009-07-04}}</ref> Më 26 maj 2009, KoreaKoreja e Veriut u tërhoq njëanshmërisht nga armëpushimi.<ref>{{cite news|url=http://www.dailynk.com/english/read.php?cataId=nk01700&num=4970|title=KCNA: Korean Peninsula in State of War|last=Jeong|first=Jae Sung|date=2009-05-27|work=Daily NK|publisher=Daily NK|accessdate=2009-07-04}}</ref><ref>{{cite news|url=http://english.aljazeera.net/news/asia-pacific/2009/05/200952744911711974.html|title=N Korea 'not bound by armistice'|date=2009-05-27|publisher=Al Jazeera English|accessdate=2009-09-23}}</ref>
 
== Gjeografia ==
Rreshti 58:
{{Kryesor|Historia e Koresë së Veriut}}
[[Skeda:Daedongyeojijeondo small.jpg|thumb|200px|[[Daedongyeojido]], hartë e gadishullit korejan]]
Pas okupimit japonez të Koresë, që përfundoi me disfatën e Japonisë në Luftën e Dytë Botërore më 1945, KoreaKoreja u nda në paralelen e 38-të me vendim të Kombeve të Bashkuara dhe veriu iu dha për ta administruar Bashkimit Sovjetik, ndërsa jugu Shteteve të Bashkuara. Historia e Koresë së Veriut fillon formalisht me themelimin e Republikës Popullore Demokratike më 1948.
 
=== Ndarja e Koresë ===
Rreshti 75:
Ndonëse disa e kanë quajtur konfliktin luftë civile, ka disa faktorë të tjerë që duhet marrë parasysh.<ref name="AMH">{{cite book | chapter =The Korean War, 1950–1953 url = http://www.history.army.mil/books/AMH-V2/AMH%20V2/index.htm| chapterurl =http://www.history.army.mil/books/AMH-V2/AMH%20V2/chapter8.htm |title = American Military History, Volume 2| year = 2005| accessdate =2007-08-20 | publisher = [[United States Army Center of Military History]]| editor= Richard W. Stewart| id = CMH Pub 30-22}}</ref> Lufta e Koresë ishte gjithashtu i pari ballafaqim i armatosur i Luftës së Ftohtë dhe vendosi standardin për shumë konflikte të mëvonshme. Krijoi idenë e luftës së subvencionuar, ku dy superfuqi do të luftonin në një vend të tretë, duke bërë që populli në atë vend të pësonte më së shumti nga shkatërrimi dhe humbja e jetës që sjell lufta mes dy vendeve aq të mëdha. Superfuqitë iu shmangën plasjes së luftës së gjithëmbarshme kundër njëra-tjetrës, si dhe përdorimit reciprok të armëve bërthamore. Lufta e Koresë po ashtu zgjeroi Luftën e Ftohtë, që deri në atë kohë kishte qenë e përqendruar vetëm në Evropë. Një zonë e demilitarizuar, e vendosur në paralelen 38 dhe nën vëzhgim e rreptë nga të dy palët, vazhdon të ndajë sot gadishullin, ndërsa ndjenjat antikomuniste dhe anti-verikoreane janë akoma të pranishme në Korenë e Jugut.
 
Që nga armëpushimi i Luftës së Koresë më 1953, kanë mbetur të tendosura marrëdhëniet mes qeverisë koreanoveriore dhe Koresë së Jugut, Bashkimit Evropian, Kanadasë, Shteteve të Bashkuara dhe Japonisë. Luftimet u ndërprenë me armëpushimin, por të dy Koretë janë teorikisht në luftë.<ref>Casey, Steven (2008). ''Selling the Korean War: propaganda, politics, and public opinion in the United States, 1950–1953.'' Oxford University Press US. ISBN 978-0-19-530692-7.</ref> KoreaKoreja e Veriut dhe e Jugut nënshkruan Deklaratën e Përbashkët Veri-Jug të 15 qershorit më 2000, ku të dy palët premtuan të përpiqen për bashkim paqësor.<ref>{{cite web |url=http://www.kcckp.net/en/one/nation.php?1+joint |title=North-South Joint Declaration |accessdate=2007-08-01 |date=2000-06-15 |work=[[Naenara]] }}</ref> Veç kësaj, më 4 tetor 2007, udhëheqësit e Koresë së Veriut dhe të Jugut u zotuan të zhvillojnë takime që zyrtarisht t’i japin fund luftës dhe të ripohojnë parimin e mosagresionit.<ref name=autogenerated3>{{cite news |url=http://uk.reuters.com/article/worldNews/idUKSEO16392220071004 |title=Factbox - North, South Korea pledge peace, prosperity |accessdate=2007-10-04 |author=Reuters | date=2007-10-04}}</ref>
 
=== Fundshekulli XX ===
Rreshti 81:
Paqja relative mes veriut dhe jugut u ndërpre prej përleshjeve përgjatë kufirit dhe atentateve. Veriu dështoi në disa atentate kundër udhëheqësve të Koresë së Jugut, posaçërisht më 1968, 1974 dhe në sulmet e Rangunit më 1983; shpesh u gjetën tunele nën zonën e demilitarizuar dhe gati sa nuk shpërtheu lufta për shkak të incidentit të vrasjeve me sëpatë në Panmungjom më 1976.<ref>Kirkbride, Wayne (1984). ''DMZ, a story of the Panmunjom axe murder.'' Hollym International Corp.</ref> Më 1973, kontakte tejet sekrete të nivelit të lartë filluan të zhvilloheshin përmes zyrave të Kryqit të Kuq, por morën fund pas incidentin të Panmungjom – ndër të arriturat e pakta ishte ideja që dy Koretë të anëtarësoheshin ndaras në organizata ndërkombëtare.<ref>Bandow, Doug; Carpenter, Ted Galen (1992). ''The U.S.-South Korean alliance: time for a change.'' Transaction Publishers. p.98–99. ISBN 978-1-56000-583-4.</ref>
 
Në fundvitet 1990, me vendosjen e demokracisë në Jug, përparimin e shënuar përmes strategjisë Nordpolitik, marrjen e pushtetin në Veri nga Kim Xhong-Ili, i biri i Kim Ir-Senit, të dy vendet filluan për herë të parë të afroheshin publikisht, me shpalljen nga KoreaKoreja e Jugut të Politikës së Rrezediellit (''Sunshine Policy'').<ref>Kwak, Tae-Hwan; Joo, Seung-Ho (2003). ''The Korean peace process and the four powers.'' Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-3653-3.</ref><ref>DeRouen, Karl; Heo, Uk (2005). ''Defense and Security: A Compendium of National Armed Forces and Security Policies.'' ABC-CLIO.</ref>
 
=== Shekulli XXI ===
Më 2002, Presidenti Amerikan [[George W. Bush]] e cilësoi Korenë e Veriut si pjesë së "boshtit të së ligës" dhe "avanpost të tiranisë". Kontakti më i lartë, që qeveria ka pasur me Shtetet e Bashkuara, ishte me Sekretaren Amerikane të Shtetit [[Madeleine Albright]], e cila vizitoi Phjonianin në vitin 2000,<ref>{{cite web |url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/clinton/interviews/albright.html |title=Interview - Madeleine Albright |accessdate=2007-08-11 |author=Bury, Chris |month=November | year=2000 |work=[[Nightline (US news program)|Nightline]] [[Frontline (US TV series)|Frontline]], on [[Public Broadcasting Service|PBS]].org }}</ref> por të dy vendet nuk kanë marrëdhënie zyrtare diplomatike.<ref name="cia-kn">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kn.html#Econ |title=Korea, North |accessdate=2010-05-17 |year=2009 | work=The World Factbook}}</ref> Nga viti 2006, rreth 37 mijë ushtarë amerikanë qëndronin në Korenë e Jugut, megjithëse nga qershori 2009, ky numër kishte rënë në 30 mijë.<ref>{{cite news |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/northkorea/5397767/South-Korea-and-US-troops-raise-alert-level-over-North-Korean-threat.html |title=South Korean and US Troops raise alert level over North Korean Threat |accessdate=2009-07-06 |author=Malcom Moore |date=2009-05-28|work=[[Telegraph]] Online | location=London}}</ref><ref>{{cite web |url=http://english.people.com.cn/200501/13/eng20050113_170566.html |title=S. Korea to cut 40,000 troops by 2008 |accessdate=2007-08-01 |author=Xinhua |date=2005-01-13 |work=[[People's Daily]] Online}}</ref> Kim Xhong-Ili ka thënë privatisht se pajtohet për praninë e trupave amerikane në gadishull, edhe pas ribashkimit të mundshëm.<ref name="wpost">{{cite news |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/discussion/2005/07/27/DI2005072701759.html |title=North Korea: Six-Party Talks Continue |accessdate=2007-08-01 |author=Oberdorfer, Don |date=2005-07-28 |work=[[The Washington Post]] Online }}</ref> Publikisht, KoreaKoreja e Veriut kërkon fuqishëm tërheqjen e trupave amerikane nga KoreaKoreja.<ref name="wpost"/>
 
Gjatë këtyre viteve KoreaKoreja e Veriut u përball me vështirësi të rënda ekonomike. Amnesty International vlerëson se më 2003 mbi 13 milion banorë nuk ushqeheshin si duhet. Më 2001, RDPK-ja mori afro 300 milion dollarë në ndihma nga KoreaKoreja e Jugut, Japonia, SHBA-të dhe Bashkimi Evropian. Që prej vitit 1997, Koreja e Veriut është përballur me emigracionin e paligjshëm, ndërkohë që mijëra banorë kanë rrezikuar të kalojnë kufirin verior me Kinën. Shumë prej emigrantëve, të cilët po të kapen në Kinë kthehen në Kore të Veriut, shkojnë deri në Mongoli ose gjejnë ndonjë shteg tjetër për të kaluar në Korenë e Jugut. Atje, ata kanë ndarë rrëfime rrënqethëse për gjendjen në Kore të Veriut.
 
Më 2010, qeveria koreanoveriore ndërmori një reformë fiskale që, duke lëshuar kartmonedha të reja dhe duke caktuar shumën maksimale që banorët mund të këmbenin nëpër banka, ua asgjësoi kursimet shumë prej qytetarëve. Kjo thuhet se thelloi krizën ekonomike, duke dëmtuar tregtinë private që ishte lejuar viteve të fundit.
 
Më 13 qershor 2009, agjencia e lajmeve Associated Press njoftoi se në kundërpërgjigje ndaj sanksioneve të OKB-së, KoreaKoreja e Veriut shpalli se do të çonte përpara programin e saj për pasurimin e uraniumit. Ky ishte rasti i parë që RPDK-ja ka pranuar publikisht se po zhvillon program të pasurimit të uraniumit.<ref>{{cite news |url=http://news.aol.com/article/north-korea-nuclear-program/506625 | title=North Korea Vows Nuclear Step-Up |accessdate=2009-06-14 |author=Kim, Kwang-Tae |date=2009-06-13 |agency=Associated Press }}</ref> Në gusht 2009, ish-Presidenti Amerikan [[Bill Clinton]] u takua me Kim Xhong-Ilin për të siguruar lirimin e dy gazetareve amerikane, të cilat ishin dënuar për kalim të paligjshëm të kufirit.<ref>{{cite news|url=http://www.cnn.com/2009/WORLD/asiapcf/08/04/nkorea.clinton/index.html |title=U.S. journalists head home from North Korea |publisher=CNN.com |date= 2009-08-05|accessdate=2010-01-02}}</ref>
 
Në nëntor 2010, KoreaKoreja e Veriut ndërmori një sulm ndaj një ishulli të Koresë së Jugut, me ç'rast u vranë dy ushtarë dhe dy civilë jugkoreanë.
 
[[Skeda:Korean.Seoraksan-Ulsanbawi-01.jpg|left|200px|thumb|Pamje nga [[Seoraksani|Mali Seorak]].]]
Rreshti 178:
|work=The Times of India
|quote=North Korea, officially known as the Democratic People's Republic of Korea, is one of the world's most oppressive, closed, and vicious dictatorships. It is perhaps the last living example of pure totalitarianism - control of the state over every aspect of human life.
}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/06/07/AR2009060700717.html|title=U.S. to Weigh Returning North Korea to Terror List|last=Finn|first=Peter|date=2009-06-08|publisher=Washington Post|accessdate=2009-06-19|quote=The Bush administration removed North Korea from the list of terrorist states last year as part of an unfulfilled commitment by the dictatorship to dismantle its nuclear weapons program.}}</ref> Qeveria e vendit ndjek ideologjinë ''quqhe'' (juche) të vetëmjaftueshmërisë, e ideuar nga ish-kryetari i vendit, Kim Ir-Seni. Pas vdekjes së tij, Kim Ir-Seni u shpall President i Amshueshëm i vendit. Quqheja u bë ideologjia zyrtare shtetërore kur vendi nxori kushtetutë të re më 1972,<ref>{{cite web | url = http://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_North_Korea_(1972) | title = Constitution of North Korea (1972) | accessdate = 2009-05-07 | year = 1972}}</ref> ndonëse Kim Ir-seni ishte mbështetur në ideologjinë quqhe për të hartuar politika qysh në vitin 1955.<ref name="Juche">{{cite book
|last=Martin
|first=Bradley K.
Rreshti 191:
|doi=
|id=
|isbn=0-312-32322-0}}</ref> Zyrtarisht republikë socialiste,<ref>[[wikisource:Constitution of North Korea (1972)|Constitution of North Korea]], Chapter I, Article 1: "The Democratic People’s Republic of Korea is an independent socialist State".</ref> KoreaKoreja e Veriut cilësohet nga shumë media të huaja të jetë diktaturë totalitare staliniste.<ref name="nysuccess"/><ref name="intimes"/><ref>{{cite web
|url = http://freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2006&country=6993
|title=Freedom in the World, 2006|publisher=Freedom House|accessdate=2007-02-13
Rreshti 203:
|accessdate=2009-06-18|date=2008-05-29|work=[[The Economist]]
|quote=EVERY developing country worth its salt has a bustling middle class that is transforming the country and thrilling the markets. So does Stalinist North Korea.
}}</ref> Kim Xhong-Ili dhe Kim Ir-Seni kanë ndërtuar rreth tyre kulte personaliteti. Njoftohet se vendi ka kryer shkelje të rënda të të drejtave të njeriut.<ref>http://ww.hrw.org/en/news/2009/02/17/human-rights-north-korea</ref> Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, pati zi urie, që çoi në vdekjen e 2-3 milion njerëzve. Për shkak të natyrës sekrete të qeverisë dhe ngurrimit të saj për t’i pranuar të huajt, KoreaKoreja e Veriut konsiderohet sot si vendi më i izoluar në botë. Deri më 17 dhjetor 2011, sekretari i Sekretariatit të Komitetit Qendror të PKP-së dhe udhëheqësi i forcave të armatosura ishte Kim Xhong-Ili, i biri i Kim Ir-Senit. Me vdekjen e Kim Xhong-ilit, pritet që pushtetin ta trashëgojë i biri i tij [[Kim Xhong-Un]]; ndërkohë, periudhën kalimtare asht duke e udhëheqë dhandrri Kim Jong-Nam.
 
== Kultura ==