Turqia: Dallime mes rishikimesh

{{Kutia Shtet|EMRI NË SHQIP=<center>Republika e Turqisë<br /> ''Türkiye Cumhuriyeti''</center>|EMRI: RASA DHANORE=Turqisë|FIGURA: FLAMURI=Flag of Turkey.svg|FIGURA: MADHËSIA E EMBLEMËS=|FIGURA: HARTA=Turkey (orthographic projection).svg|FIGURA: GJERËSIA E HARTËS=280x280px|MOTO_KOMBETARE=|HIMNI_KOMBETARE=[[İstiklâl Marşı]]{{small|"Marshi i pavarësisë"}}|HIMNI_KOMBETARE_KENGA=Istiklâl Marsi instrumetal.ogg|KRYEQYTETI=[[Ankaraja]]|QYTETI MË I MADH=[[Stambolli]]<br/>{{small|{{coord|41|1|N|28|57|E|display=inline}}}}|GJUHA ZYRTARE=[[Gjuha turke|Turqishtja]]|QEVERIA=Republikë kushtetuese parlamentare|UDHËHEQËSI 2: TITULLI=[[Kryeministri]]|UDHËHEQËSI 1: TITULLI=[[Kryetari i shtetit|Kryetari i republikës]]|UDHËHEQËSI 2: EMRI=[[Binali Jëlldërëm]]|UDHËHEQËSI 1: EMRI=[[Rexhep Tajip Erdoan]]|PAVARËSIA=|FESTA KOMBËTARE=|SIPËRFAQJA=783,356|SIPËRFAQJA: VENDI=37|SIPËRFAQJA: UJË=1.3 %|KUFIRI=|ZEE=|POPULLSIA=[[Turqit|80,810,525]]<ref name="Population of Turkey">{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1588|title=Population by Years, Age Group and Sex, Census of Population – ABPRS (2017)|publisher=[[Turkish Statistical Institute]]|accessdate=10 November 2016}}</ref>|POPULLSIA: VITI=2017|POPULLSIA: VENDI=18|POPULLSIA: DENDËSIA=102|BPV=|BPV: VITI=|BPV: PËR BANOR=|IZHNJ=0.761|IZHNJ: VITI=2014|IZHNJ: VENDI=72|VALUTA=[[Lira|Lira turke]] ₺|ZONA KOHORE=[[UTC+3]]|ZONA KOHORE: VERA=|KODI I INTERNETIT=[[.tr]]|TARGAT=TR|PREFIKSI TELEFONIK=+90|PREFIKSI RADIOFONIK=|KODI ISO=792 / TUR / TR|ANËTARËSIA=|EMRI NË GJUHËN VENDASE=}}'''Turqia''' ([[Gjuha Turke|turqisht]]: ''Türkiye''), zyrtarisht '''Republika e Turqisë''' ([[Gjuha Turke|turqisht]]: ''Türkiye Cumhuriyeti''), është një shtet transkontinental në [[Euroazi]], që shtrihet kryesisht në [[Azia e Vogël|Azinë e Vogël]] dhe me një pjesë të vogël në [[Ballkan|Gadishullin ballkanik]] në [[Evropë]].<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|isbn=978-1443869591|page=11|quote="The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula."|last1=Zdanowski|first1=Jerzy}}</ref> Turqia është një [[Republika|republikë]] [[Parlamenti|parlamentare]], [[Demokracia|demokratike]] e [[Sekularizmi|sekulare]] me një trashëgimi të shumëllojshme kulturore.<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=Turkey|publisher=[[The World Factbook]], [[Central Intelligence Agency]]|accessdate=13 October 2016}}</ref> Turqia kufizohet me tetë vende: me [[Greqia|Greqinë]] në perëndim; me [[Bullgaria|Bullgarinë]] në veriperëndim; me [[Gjeorgjia|Gjeorgjinë]] në verilindje; me [[Armenia|Armeninë]], [[Azerbajxhani]]n e [[Irani]]n në lindje; dhe me [[Iraku]]n dhe [[Siria|Sirinë]] në jug. Turqia në perëndim laget nga [[Deti Egje]], në veri nga [[Deti i Zi]] dhe në jug nga [[Deti Mesdhe]]. [[Bosfori]], [[Deti Marmara]] dhe [[Dardanelet]] e ndajnë Trakinë dhe Azinë e Vogël; gjegjësisht Evropën dhe Azinë.<ref name="NatlGeoAtlas">{{cite book|title=National Geographic Atlas of the World|publisher=[[National Geographic Society|National Geographic]]|year=1999|isbn=0-7922-7528-4|edition=7th|location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe&nbsp;... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Vendndodhja e Turqisë i ka dhënë asaj rëndësi gjeopolitike dhe strategjike përgjatë historisë.<ref>{{cite web|url=https://www.jstor.org/stable/25642612|jstor=25642612|title=The Political and Strategic Importance of Turkey|journal=Bulletin of International News|volume=16|issue=22|pages=3–11|publisher=[[Royal Institute of International Affairs]]|date=4 November 1939|deadurl=no|accessdate=29 December 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/LLN-2011-001/LLN-2011-001.pdf|title=Economic and Strategic Role of Turkey|publisher=[[House of Lords]], [[Parliament of the United Kingdom|U.K. Parliament]]|date=13 January 2011}}</ref>

 

 

Në mesin e shekullit XIV, [[osmanët]] filluan të bashkojnë [[Azia e Vogël|Anadollin]] dhe të krijojnë një perandori që do të përfshinte shumicën e [[Evropa juglindore|Evropës juglindore]], Azisë perëndimore dhe [[Afrika veriore|Afrikës veriore]], duke u bërë kështu një fuqi e madhe në Euroazi dhe Afrikë gjatë fillimit të kohës së re. [[Perandoria Osmane]] arriti kulmin e fuqisë së saj në shekullin XVI, veçanërisht gjatë sundimi (1520–1566) të [[Sulltani|sulltan]] [[Sylejmani I|Sylejmanit të Madhërishëm]]. Ajo mbeti e fuqishme dhe me ndikim të madh për dy shekuj, derisa dështime të rëndësishme si Lufta e madhe turke (1683–99) dhe Lufta ruso-turke (1768–74) e detyruan të heq dorë nga territore strategjike në Evropë, duke sinjalizuar kështu humbjen e fuqisë ushtarake dhe pasurisë së dikurshme. Reforma e [[Tanzimati]]t e shekullit XIX, që kishte për qëllim modernizimin e shtetit osman, dëshmoi të jetë e papërshtatshme në shumicën e fushave, dhe dëshoi të ndaloj shpërbërjen e perandorisë.<ref name="OttoTurkVis">{{cite web|title=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|url=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|accessdate=18 February 2015}}</ref> Në vitin 1876 u miratua kushtetuta osmane dhe u themelua parlamenti, të cilët u pezulluan nga sulltan [[Abdyl Hamiti II|Abdylhamidi II]] në vitin 1878, për tu rikthyer nga [[xhonturqit]] në vitin 1908. Po në atë vit, [[Bullgaria]] shpalli pavarësinë dhe [[Austro-Hungaria]] aneksoi [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnjën dhe Hercegovinën]]. Lufta italo-turke (1911–1912) nxiti Lidhjen e Ballkanit që të filloi [[Luftërat Ballkanike]] (1912–1913), të cilat i shkaktuan Perandorisë Osmane humbjen e shumicës së [[Rumelia|territoreve të mbetura në Evropë]] dhe shkaktoi fillimin e pastrimit etnik më të madh ndaj [[Myslimani|myslimanëve]] osmanë në [[Gadishulli Ballkanik|gadishullin Ballkanik]] që nga [[Lufta Ruso-Turke (1877-1878)|Lufta ruso-turke (1877-1878)]], duke rezultuar në shpërngulje masive të myslimanëve në drejtim të Azisë së Vogël. Zhgënjimet nga këto humbje sollën në grushtshtetin osman të viti 1913, ku vendi u vendos nën kontrollin e tre pashallarëve, që vendosën t'i bashkohen Fuqive qendrore në [[Lufta e Parë Botërore|Luftën e Parë Botërore]] (1914–1918), të cilët në fund të fundit u mundën nga Fuqitë aleate. Pas luftës, konglomerati i territoreve dhe popujve që formonin Perandorinë Osmane u shpëbë në disa shtete të reja.<ref>[[Roderic H. Davison]]; Review "From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920" by Paul C. Helmreich in ''[[Slavic Review]]'', Vol. 34, No. 1 (Mar. 1975), pp. 186–187</ref>

 

 

Turqia është anëtare e [[Organizata e Kombeve të Bashkuara|Organizatës së Kombeve të Bashkuara]], një anëtare e hershme e [[NATO]]-s dhe anëtare themeluese e [[OECD]]-ës, [[Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë|OSCE]]-së, G-20-ës dhe [[Organizata e Bashkëpunimit Islam|Organizatës së Bashkëpunimit Islam]]. Pasi u bë një nga anëtaret e para të [[Këshilli i Evropës|Këshillit të Evropës]] në vitin 1949, Turqia u bë një anëtare e asociuar e [[Bashkësia Evropiane|Bashkësisë Evropiane Ekonomike]] në vitin 1963, u anëtarësua në Bashkimin Doganor të Bashkimit Evropian në vitin 1995 dhe filloi negociatat e anëtarësimit me [[Bashkimi Evropian|Bashkimin Evropian]] në vitin 2005.<ref name="TR_EUChrono">{{cite web|url=http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm|archivedate=15 May 2007|title=Chronology of Turkey-EU relations|publisher=Turkish Secretariat of European Union Affairs|accessdate=30 October 2006}}</ref> Ekonomia në rritje e Turqisë dhe nismat diplomatike të saj kanë çuar në njohjen e saj si fuqi rajonale.<ref name="giga-hamburg.de1">{{cite web|title=The Political Economy of Regional Power: Turkey|url=http://www.giga-hamburg.de/de/system/files/publications/wp204_bank-karadag.pdf|website=giga-hamburg.de|accessdate=18 February 2015}}</ref><ref name="dw.de1">{{cite web|title=Turkey: From regional to global player|url=http://www.dw.de/turkey-from-regional-to-global-player/a-16036132|website=dw.de|accessdate=18 February 2015}}</ref><ref name="ministryofforeign9">{{cite web|title=International Organisations|url=http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3|website=mfa.gov.tr|accessdate=10 September 2014}}</ref>

Sulltan Sylejmani që udhëhoqi nga 1520-ta (deri më 1566) gjatë viteve 1526-1541 pushtonë pjesën më të madhe të Hungarisë dhe më 1529 e rrethojë Vjenën. Deri në këtë kohë perandoria osmane kishte shtrirë sundimin e plotë apo kishte futur në ndikimin e vetë pjesë të mëdha të Azisë dhe Afrikës. Nën perandorin në këtë kohë gjendeshin ndër të tjerat edhe viset e bregut veriorë të Detit të Zi, Armenia, Mesopotamia, Arabia, Tripolitania, Tunizia dhe Algjerina.

 

 

 

Më 1923 thirret republika dhe president i parë i saj shpallet Mustafa Kemal Ataturku ndërsa më 1924 shpallet i pavlefshëm edhe Kalifati. Ataturku ndërmerr reforma të shumta në bazë të zhvillimeve evropiane. Në luftën e II-të botërore, Turqia i shpalli luftë Gjermanisë në shkurtë të 1945-ës, gati pas përfundimit të luftës. Më 1952 anëtarësohet në [[NATO]] dhe më 1955 së bashku me Britaninë e Madhe, Irakun, Iranin dhe Pakistanin krijojnë paktin e quajtur Pakti i Bagdadit. Me ShBA-në në mars të 1959 vendosë një marrëveshje të sigurisë së mbrojtjes bilaterale.