Sami Frashëri: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
plotesime, meqe ka njefare primati, po shqyrtojme si te strukturojme kontributin e tij si ideolog politik per ceshtjen shqipe |
→Periudha e Lidhjes së Prizrenit: perplotesime |
||
Rreshti 31:
| çmime
}}
'''Sami [[Beu|bej]] Frashëri''' i njohur në kohën e tij si '''Shemsedin Sami Bej''' ([[Gjuha turke|turqisht]]: ''Şemseddin Sami Bey''; [[1 qershor]] [[1850]], [[Frashëri (Përmet)|Frashër]] - [[18 qershor]] [[1904]], [[Stambolli|Stamboll]]) ka qenë funksionar dhe intelektual i [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] si dhe një
Ndryshe nga Naimi që iu përkushtua [[Gjuha shqipe|gjuhën amtare]], Samiu bashkëpunoi për reformën e [[Gjuha osmane|gjuhës osmane-turke]],<ref>{{Cite book|title=Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes|last=Çabej|first=Eqrem|publisher=Çabej|year=2006|isbn=99927-33-72-1|location=Tiranë|pages=109}}</ref> në hapësirën shprehëse të së cilës loboi për identitetin, problematikat dhe çështjen shqiptare.<ref name="Gawrych12819201642072" /> Është autor i njërit prej romaneve më të hershëm të gjuhës osmane, titulluar ''Ta'aşşûk-ı Tal'at ve Fitnât'' (shqip. ''Dashuria e Talatit me Fitneten'') botuar më 1872.
== Biografia ==
Naimi lindi në fshatin [[Frashëri (Përmet)|Frashër]] të [[Vilajeti i Janinës|Vilajetit të Janinës]] (sot në [[Rrethi i Përmetit|rrethin e Përmetit]]), i biri i Halit beut (1797–1859) dhe Emine hanëmit (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës [[Timarli|timarlinjsh]] muslimanë të përkatësisë [[Bektashi|bektashie]], me prejardhje nga [[Berati]] që më vonë u njohën si [[Frashërllinjtë#Dakollarët ose Dulellarët|Dulellarët]], ndërsa familja e së ëmës qenë pinjoj të [[Iljaz Bej Mirahori|Iljaz bej Mirahorit]].<ref name="Gawrych90">{{cite book|url=https://books.google.com.au/books?id=wPOtzk-unJgC&printsec=frontcover&dq=The+crescent+and+the+eagle:+Ottoman+rule,+Islam+and+the+Albanians,+1874-1913+lexicon&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiT94zl8ebXAhWJT7wKHYRLADEQ6AEIJjAA#v=snippet&q=Naim&f=false|title=The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913|last=Gawrych|first=George|publisher=IB Tauris|year=2006|isbn=9781845112875|location=London|pages=13|ref=harv}}</ref>
Mësimet e para i mori në fshatin e lindjes së bashku me Naimin në [[Teqeja e Frashërit|Teqenë e Frashërit]].<ref name=":03">Kastriot Bezati (2012), ''Cili ishte fati pasardhësve të familjes së Naim Frashërit, nga vajzat deri tek Asllan Rusi: sëmundja e Naimit, vlerësimi i i Faik Konicës dhe jeta e vajzave të tij, ja trungu familjar i poetit të madh'', [[Tirana observer]]. - p. 1032, 20 shtator, 2012, p. 10 - 11.</ref> Pas vdekjes së prindërve, me në krye vëllain e madh që ishte bërë zot shtëpie, [[Abdyl Frashëri|Abdylin]], më 1865 familja u shpërngul në [[Janina|Janinë]], ku sërish me Naimin ndoqi dhe mbaroi gjimnazin grek "[[Zosimea]]" më 1869. Përgjatë rrugëtimit shkollor ra në kontakt me filozofinë perëndimore, greqishten e lashtë dhe të renë, latinishten, frëngjishten dhe italishten. Më pas në një shkollë po lokale, nxuri mësoi [[arabishtja|arabisht]], [[persisht]] dhe [[turqisht]].<ref name="Gawrych90" /> Si nxënës i shkëlqyer, kreu programin tetëvjeçar të shkollës në shtatë vite; shkollë të cilën më vonë në jetë e cilësonte "të shkëlqyer". Duke qenë shkolluar në mjedise të ndryshme kulturore dhe gjuhësore, u aftësua me mjetet e duhura intelektuale dhe emocionale për të hulumtuar kultura të ndryshme.<ref>{{harvnb|Gawrych|2006|pp=13-14.}}</ref> .
Më [[1872]] po prapë me Naimin, u vendos në [[Stamboll]] ku nisi punë në administratën osmane dhe i dhënë pas kulturës e gjuhës frënge nisi të përkthente "[[Të mjerët|Të Mjerët]]" e [[Victor Hugo|Hygoit]] në osmanisht.<ref name="Gawrych14">{{harvnb|Gawrych|2006|p=14.}}</ref> Për dy vite u caktua që të punonte në Tripoli ku redaktoi gazetën lokale ''Tarablus'' për t'u kthyer më pas sërish në Stamboll ku nisi të shkruante në gazetën ''Sabah''. Më 1877 sërish u caktua gjetkë, duke shërbyer në [[Rhodos|Rodos]] si sekretar i vilajetit. Më pas u caktua në Janinë, si sekretar i komisionit ushtarak. Pasi u kthye në Stamboll, u emërua kryeredaktor i gazetës ''Tercümân-i Șark''<ref name="PromitzerGruber">{{cite book|url=https://books.google.al/books?id=ichTBQAAQBAJ&pg=PA108&dq=Sami+Frasheri+Emine&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjNssa9uLrcAhWMJVAKHVP-CoAQ6AEINjAD#v=onepage&q=Sami%20Frasheri%20Emine&f=false|title=Southeast European Studies in a Globalizing World|last=Christian Promitzer, Siegfried Gruber, Harald Heppner|first=|publisher=LIT Verlag Münster|year=2014|isbn=9783643905956|location=London|pages=108|ref=harv}}</ref> dhe nuk do të lëvizte më për pjesën e ngelur të jetës së tij. U shqua si një ndër intelektualët më në spikamë të kryeqytetit osman, duke drejtuar dhe redaktuar disa gazeta, duke shkruar mbi dymbëdhjetë libra në osmanisht si <nowiki>''</nowiki>Insan<nowiki>''</nowiki> (Njeriu), <nowiki>''</nowiki>Medeniyet-i Islamiye<nowiki>''</nowiki> (Qytetërimi islam) and <nowiki>''</nowiki>Kadınlar<nowiki>''</nowiki> (Gratë). Hartoi një fjalor frëngjisht-turqisht më 1882 dhe një tjetër turqisht-frëngjisht më 1884, një fjalor të [[Gjuha arabe|gjuhës arabe]] më 1898, një fjalor në dy vëllime në osmanisht (1899-1901) së bashku me enciklopedinë gjashtëvëllimshme ''Kamus al Alam.''<ref name="Gawrych14">{{harvnb|Gawrych|2006|p=14.}}</ref> Duke shtuar këtu një pamflet për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, një gramatikë dhe traktatin politik mbi çështjen shqiptare, të titulluar "''[[Shqipëria ç'ka qenë, ç'është e ç'do të bëhet]]''".<ref name="Gawrych15127">{{harvnb|Gawrych|2006|pp=15, 127.}}</ref>
=== Përfshirja në çështjen kombëtare shqiptare ===
Rreshti 49:
Më 1901 u përkthye në gjuhën shqipe nga miku i tij, Abdyl bej Ypi dhe u botua nga [[Kristo Luarasi]] në Sofie, ndërkohë që ishte pjesë e kurrikulave shkollore në Mësonjëtoren e Korçës deri kur u mbyll më 1902. Përkthimi shqip i dramës nga autoritetet osmane mbahej si "nxitës i ndjesive kombëtare të shqiptarëve" dhe pas Revolucionit Xhonturk më 1908 kishte raportime se çeta kaçakësh luanin pjesë nga drama rreth zjarrit.<ref name="Gawrych148149">{{harvnb|Gawrych|2006|pp=148-149.}}</ref> Drama e Samiut nuk do të shfaqej gjer pas kalimit të Revolucionit Xhonturk, më pas u shfaq për tre vjet të tjera deri më 1911-1912.<ref name="Gawrych88164207">{{harvnb|Gawrych|2006|pp=88, 164, 207.}}</ref>
==== Periudha e Lidhjes së Prizrenit ====
Përgjatë Krizës së Madhe Lindore, qe pjesë "''[[Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare|Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare]]''" të drejtuar nga i vëllai, Abdyli. Ishte pjesë e 10 funksionarëve të lartë të shqiptarëve të kryeqytetit perandorak që nënshkruan memorandumin dërguar pritësit të Kongresit të Berlinit, kancelarit Bismark dhe kontit austro-hungarez Andrassy duke kërkuar reforma dhe shqiptarët të mund të rrinin brenda Perandorisë Osmane duke iu respektuar të drejtat, dëshirat, interesat dhe traditat.<ref name="Gawrych47">{{harvnb|Gawrych|2006|p=47.}}</ref> Po atë periudhë, në të përkohshmen ''Tercüman-ı Hakikat'' në një artikull me datë 24 dhjetor 1878 raportoi mbi situatën gjeopolitike dhe ndodhitë,<ref name="Gawrych48">{{harvnb|Gawrych|2006|p=48.}}</ref> duke thënë se Shqipëria ishte ''vatani'' i tij dhe ndihej i lidhur me mëmëdheun e gjerë osman dhe duke theksuar se shqiptarët ishin besnikë ndaj perandorisë. Vinte në pah rrezikun ushtarak të fqinjëve të shqiptarëve dhe kultivimin e gjuhëve të tyre ndër shkolla në viset shqiptare. Zgjidhja për të ishte përbashkimi i vilajeteve të banuara nga shqiptarët në një vilajet të vetëm, që të mund të ushtronte një forcë rezistuese më të madhe,<ref name="Gawrych5455">{{harvnb|Gawrych|2006|pp=54-55.}}</ref> ku pas dëshirës për të kultivuar gjuhën amtare do t'i bënin ball si ç'duhet sllavizmit dhe helenizmit.<ref name="Gawrych5556209">{{harvnb|Gawrych|2006|pp=55-56, 209.}}</ref>
Ishte një ndër organizatorët kryesorë të "''Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare''" dhe me themelimin e "''[[Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip|Shoqërisë së të shtypurit me shkronja shqip]]''" ([[1879]]) u zgjodh kryetar i saj.▼
▲
Sami Frashëri drejtoi revistat e para në [[Shqip|gjuhën shqipe]] "Drita" dhe pastaj "Dituria" (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një numër të madh artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat "Abetare e gjuhës shqipe" ([[1886]]), "[[Shkronjtore e gjuhës shqipe]]" (gramatika, 1886) dhe "Shkronjë" (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është , botuar më [[1899]] pa emër autori në [[Bukuresht]]. Ky traktat u bë [[manifesti]] i [[Rilindja Kombëtare Shqiptare|Rilindjes Kombëtare Shqiptare]], vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në të u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Sami Frashëri hartoi dhe një fjalor të gjuhës shqipe i cili mbeti i pabotuar. Gjithashtu ai la në [[Dorëshkrimi|dorëshkrim]] një përmbledhje këngësh popullore shqiptare.▼
▲Sami Frashëri drejtoi revistat e para në [[Shqip|gjuhën shqipe]] "Drita" dhe pastaj "Dituria" (Stamboll, 1884-85) ku shkroi një numër të madh artikujsh. Për nevojat e shkollës shqipe hartoi librat "Abetare e gjuhës shqipe" ([[1886]]), "[[Shkronjtore e gjuhës shqipe]]" (gramatika, 1886) dhe "Shkronjë" (Gjeografia, 1888) në gjuhën shqipe. Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari të shquar, patriot, demokrat dhe iluminist është , botuar më [[1899]] pa emër autori në [[Bukuresht]]. Ky traktat u bë [[manifesti]] i
Çështjen shqiptare Sami Frashëri e mbrojti edhe në organet e ndryshme të shtypit që drejtoi, sidomos në gazetën turke "Terxhuman-i Shark". Sami Frashëri është autor i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke dhe arabe duke përfshirë këtu edhe revistat e gazetat që i drejtoi duke botuar vetë në to.
| |||