Adem Demaçi: Dallime mes rishikimesh

Në gjysmën e parë të vitit 1958 boton romanin e parë «Gjarpijt e Gjakut», që është edhe romani i parë në shqip i botuar në Kosovë, ku e sulmon traditën e hakmarrjes, me moton: «Jo atyne që janë trima me e ngrehë gishtin e krimit, por atyne që janë trima me e shtri dorën e pajtimit». Në këtë kohë Demaçi nuk ishte anëtar i asnjë organizate ilegale, por istefliste gjithçka, gjithkund, dhe me gjithkënd. Prandaj, më 18 nëntor 1958, Demaçi arrestohet «në emër të popullit» për shkak të «propagandës armiqësore kundër rregullimit shtetëror të Republikës Federative Popullore të Jugosllavisë (RFPJ-së)». Fill pas arrestimit ndalohet edhe qarkullimi i romanit «Gjarpijt e gjakut», i cili vite më vonë, nis të shpërndahet nga studentë e veprimtarë të lëvizjes ilegale, shpeshherë i mbështjellë me kopertinat e romanit «Ura mbi Drinë» të shkrimtarit jugosllav Ivo Andrić. Derisa mbahet në paraburgim, Demaçi e pranon para organeve të hetuesisë se një grupi të shokëve dhe të afërmve ua ka përmend nevojën e formimit të një organizate ilegale, por themelimin e saj ia kishte pamundësuar pikërisht arrestimi. Demaçi e pranon edhe se qëllimi parësor i organizatës që po mendonte ta themelonte do të ishte kundërshtimi i shpërnguljes së shqiptarëve të ish-Jugosllavisë për në Turqi, kundërshtimi i fushatës për mbledhjen e armëve në dimrin e viteve 1955/56, si dhe kundërshtimi i burgosjes e dënimit të grupeve të ndryshme të studentëve.<ref name=":0" />

Veprimtarët e LRBSh-së më 12 prill 1964 shpalosin 99 amujflamuj shqiptarë nëpër shtylla të telefonit, të rrymës, e nëpër dyer shpishshtëpishë të qyteteve kryesore të Kosovës. Në popull itetflitet se amujtflamujt janë vendosë nga njerëz të ardhur me helikopterë prej Shqipërisë. Përpos amujveflamujve, nëpër mure, në secilin qytet ku zhvillohet aksioni, veprimtarët e LRBSh-së e shkruajnë edhe parullën «RRNOFTË SHQIPNIA – NANA JONË».

Më 8 qershor 1964, vetëm dy muaj pas aksionit të amujveflamujve, arrestohen mbi 300 anëtarë të LRBSh-së. Për policinë kishte qenë krejt i lehtë zbulimi dhe arrestimi i anëtarëve të LRBSh-së, ngaqë pushteti e kishte pasur njeriun e vet brenda kësaj lëvizjeje, të cilit nuk do t’i ngjajë gjë e keqe nga anëtarët e LRBSh-së, megjithëse statuti i kësaj organizate parashihte që të likuidohej. Në procesin gjyqësor të mbajtur në Prishtinë më 27-31 gusht 1964, Demaçi dënohet me 15 vjet burg, kurse rreth 100 veprimtarë të tjerë me nga 13, 11, 9 dhe 4 vjet, ndërkaq 200 anëtarë të tjerë lirohen pas pak muajsh.

Katër muaj e gjysmë në llimfillim të dënimit Demaçi i vuan në Burgun e Nishit, kurse më pas dërgohet në Burgun e Požarevac-it, të quajtur «Zabela», ku e kalon gati një vit në izolim, në një qeli plot me insekte, që gradualisht kishte lluarfilluar t’i zbuste e të miqësohej me to. Përpos detyrimit për ta nda qelinë me kriminelë ordinerë dhe për të vuajtë në qelinë e izolimit, Demaçi detyrohet të kryejë edhe punë të rënda. Në këtë burg, ai llimishtfillimisht caktohet në repartin ku punohen kallëpet për shkrirjen e pllakave të ndryshme metalike, e më pas në repartin për montimin e stufave me vajgur. Përveçse batakçinj e nacionalistë virulentë, Demaçi këtu takon edhe njerëz parimorë, siç është disidenti Mihajlo Mihajlov, i cili dënohet për shkak të tentativave për ta botuar një gazetë opozitare, pastaj regjisori sërb Lazar Stojanović, i dënuar meqë në lminfilmin e vet «Jezu Krishti Plastik» e kishte tallë presidentin jugosllav, Josip Broz Tito.

Në vështrimin e Demaçit, LRBSh-ja kishte qenë një prej shkaktarëve për rrëzimin e Aleksandar Ranković-it (1966) dhe për llimin e miratimit të amendamenteve, të cilat i jepnin gjuhës shqipe në Kosovë statusin e gjuhës zyrtare, krahas asaj sërbe, dhe lejonin përdorimin e amuritflamurit shqiptar. Në këtë kohë, rishikohen edhe dënimet e të burgosurve politikë shqiptarë, e në bazë të këtyre rishikimeve, dënimi i Demaçit, nga 15, ulet në 10 vjet.

Gjykata e Qarkut në Prishtinë e akuzon Demaçin se pas daljes nga burgu i dytë është takuar me të akuzuarit e tjerë dhe ka planikuar me ta hartimin e Statutit dhe të Programit të Organizatës. Ka folur për parimin e organizimit territorial dhe i ka emëruar ata si udhëheqës të grupeve, kurse veten si udhëheqës kryesor të grupit. Të akuzuarve nuk u jepet as aktakuza për ta lexuar. Më 1 shkurt 1976 llonfillon gjykimi, ndërsa më 7 shkurt 1976 Gjykata e Qarkut në Prishtinë, i dënon 19 të akuzuarit: Demaçin me 15 vjet burgim, kurse të tjerët me 12, 9, 7, 6, 5 dhe 4 vjet dhe secilit të burgosur i kërkohet t’i paguajë shpenzimet e gjykimit.

Dënimin e tretë Demaçi llimishtfillimisht e vuan për afro nëntë muaj në një qeli të Burgut të Prishtinës. Më pas, për një natë, e dërgojnë në Burgun Qendror të Beogradit, prej ku të nesërmen e nisin për në Zagreb, e prej aty për në Stara Gradiška të Kroacisë, ku do ta vuajë gjithë mbetjen e burgut të tretë. Në Stara Gradiška ndodhej njëri prej burgjeve më të ashpra të Jugosllavisë, që njihej sidomos për krimet që kryheshin aty ndaj kuadrove të luftës në fund të viteve 1940. Ndëshkimorja në Stara Gradiška, e ndërtuar mu buzë lumit Sava, gjendej në një regjion kënetor përplot lagështi e insekte. Kohën më të madhe vendi ishte nën mjegull. Në llim të vuajtjes së dënimit në këtë burg, Demaçi punon në tapetari, e mandej, në kohën më të madhe, bën thurjen e karrigeve me spagë nga shavari i tjerrur. Së fundmi e caktojnë për montimin e stilolapsave.

Më 21 prill 1990 me vendimin e marrë me shumicë votash prej vetë Kryesisë së Jugosllavisë, Demaçi lirohet nga burgu pesë muaj e gjysmë para se të vuajë dënimin e plotë, megjithëse kërkon të mos lirohet asnjë ditë më herët. Në prononcimin e parë publik, kureshtjeskurreshtjes së gazetarëve se si po ndihej në liri, përgjigjet: «Që nga 21 prilli i vitit 1990 ndodhem në më të madhin burg në botë që njeh historia e njerëzimit – në burgun e quajtur Kosovë, ku regjimi hegjemonist-shovinist-terrorist i ka zhveshë më se dy milionë shqiptarë nga të gjitha liritë dhe të drejtat më themelore njerëzore e kombëtare».<ref name=":0" />

Në dhjetor të vitit 1991, Demaçi e toifitoi çmimin Saharov për Liri të Mendimit, çmim ky i themeluar nga Parlamenti Europian në vitin 1988 si një mjet për të laureuar individë ose organizata që ia kushtojnë jetën mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të njeriut. Në fjalimin e mbajtur me rastin e marrjes së çmimit, Demaçi thotë: «Më vjen keq që nuk e kam fatin t’ju them asnjë fjalë të gëzueshme nga ato hapësira që ende u thonë Jugosllavi. Në Kosovë pushtuesi sërb përmes dhunës më të egër po ia pret një nga një arteriet jetëdhënëse popullit shqiptar, duke e rrënuar e shkallmuar pa mëshirë dhe plotësisht sistemin politik, informativ, arsimor, shëndetësor, kulturor, nanciarfinanciar, ekonomik e juridik. E tërë Kosova është shndërruar në një megaburg, ku shqiptarët nuk gëzojnë as sigurinë më të vogël fizike e juridike».

Pas daljes nga burgu, refuzon të inkuadrohet në parti politike me shpjegimin se nuk ka ambicie për pozitë politike dhe se do të jetë i angazhuar politikisht veç për aq kohë sa të shohë se nuk po respektohet vullneti i popullit shqiptar në Jugosllavi: «Të ulem në kolltuk nuk kam dëshirë. Të ijohemflijohem për popull jam i gatshëm. Këtë e konsideroj si kënaqësi, e jo si detyrë».

Në mes të viteve 1990, Demaçi ashpërson kritikat ndaj Ibrahim Rugovës dhe kërkon që shqiptarët të vihen në lëvizje për t’i treguar botës se jo veç me fjalë e vota, po edhe me mish e shpirt janë të gatshëm të përvishen për lirinë e vet, por, jo përmjet luftës së armatosur sepse kjo formë do t’i përshtatej veç Sërbisë. Ai kërkon që Kosova ta nisë luftën me forma konkrete të rezistencës paqësore aktive: punëtorët t’u kthehen fabrikave; arsimtarët me nxënës shkollave; profesorët dhe studentët fakulteteve; mjekët spitaleve; gazetarët televizionit, radios dhe gazetave, e të tjera kësisoj. Demaçi kërkon edhe rishikimin e synimeve politike, duke pasur për bazë pavarësinë e Kosovës, por me një aneks i cili do të parashikonte që ll pas pavarësimit, Kosova t’i llontefillonte negociatat me Sërbinë dhe Malin e Zi për krijimin e një bashkësie konfederative ballkanike, që ai e quan «Ballkania».

Në fillim të muajit maj 1998, «Zëri i Amerikës» në gjuhën sërbe nëpërmjet lidhjes telefonike i ballafaqon Adem Demaçin, si Kryetar të Partisë Parlamentare të Kosovës, me Vuk Drašković-in, Kryetarin e Lëvizjes së Ripërtëritjes Sërbe. Në debat, argumenti më këmbëngulës i Drašković-it është ky: «Nuk ndodhen në Sërbi kampet për shkollimin e terroristëve dhe nuk kalojnë terroristët nga Sërbia për në Shqipëri, por është pikërisht e kundërta». Demaçi i kundërvihet: «Sërbia nuk ka nevojë të shkollojë terroristë, sepse vetë shteti sërb është shtet terrorist». Ai vazhdon: «Duhet të nisemi nga urdhri i Zotit: ‘Mos ia bëj tjetrit atë që s’do të doje të ta bënin ty’». Demaçi e paralajmëron Drašković-in se shqiptarëve është duke iu sosë durimi. Drašković-i kundërpërgjegjet: «Kosova kurrë nuk do të jetë jashtë Sërbisë. Kur është në pyetje Kosova, nuk ekziston aso fuqie, në tokë e as në qiell, e që të mund t’i detyrojë sërbët të heqin dorë prej saj». Demaçi i lutet Drašković-it që të mos e përdorë, në diskursin politik, fjalën kurrë: «Kini kujdes se çka po isniflisni! Unë me popullin tim do ta mbajmë mend mirë këtë që po e thoni: kurrë! Populli shqiptar s’kërkon asgjë më shumë sesa ajo që ka populli sërb. Sa të thoni kurrë për shqiptarët, as ju nuk do të jeni të qetë kurrë. Gjithmonë do ta mbani gurin rreth qafës. Unë po ju lus të hiqni dorë nga fjala kurrë. Ju më ne nuk mund të na mashtroni. Ju më ne nuk mund të na frikësoni. Ju më ne nuk mund të na nënshtroni».

Sekretarja e Shtetit e ShBA-së, Madeleine Albright, i telefonon Demaçit dhe i kërkon që ta bindë Hashim Thaçin për ta nënshkruar Marrëveshjen e Rambouillet-së. «Jepjani Thaçit pëlqimin tuaj. Po nuk ia dhatë, dështimi do t’ju ndjekë si hije gjatë gjithë kohës që shqiptarët e rëndomtë do të vazhdojnë të vriten», e paralajmëron Albright. Demaçi thotë t’ia ketë kthyer: «Ne i çmojmë përpjekjet tuaja, por nuk duam të nxitohemi. Në qoftë e nevojshme të vdesin edhe tridhjetë mijë shqiptarë, le të vdesin, por ne nuk do t’i dorëzojmë armët vetëm mbi bazën e premtimeve. Ne nuk do të heqim kurrë dorë nga ëndrra jonë për të qenë të lirë». Madeleine Albright nxjerr argumentin i cili për Demaçin nuk pi ujë: «Sërbia është e fortë dhe ju vret e ju shkatërron». Demaçi i kundërpërgjegjet: «Nuk e kemi nisë luftën për të provuar se a mund të tojmëfitojmë, por e kemi nisë për ta tuarfituar. Ne nuk heqim dorë nga lufta për liri». Biseda telefonike 45-minutëshe me Adem Demaçin, pohon Albright në memoaret e përmbledhura nën titullin Zonja Sekretare, kishte qenë më rrënqethësja që kish provuar ndonjëherë në jetën e saj. Pas Konferencës së Rambouillet-së, mars të vitit 1999, Demaçi jep dorëheqje meqë nuk pajtohet me nënshkrimin e Marrëveshjes së Rambouillet-së.