Wikipedia

Irani: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
(View all pending changes)
[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
vNo edit summary
No edit summary
Rreshti 1:
{{coord|32|N|53|E|source:wikidata|display=title}}
{{KUTIAIrani}}
'''Irani''', ([[Gjuha perse|persisht]]: '''ايران''' , ''Īrān;'' [[IPA|shqiptimi]]: {{IPA|[iːˈɾɒn]}}, zyrtarisht '''Republika Islame e Iranit''' ([[Gjuha perse|persisht]]: جمهوری اسلامی ايران, (shkr. latin: ''Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān''; {{lat.:|Irania}}; merret si trashëgimtare e '''[[Perandoria e Persisë|Persisë]]''' -– është një shtet [[Azia]]tik që shtihet në [[Lindja e Mesme|Lindjen e Mesme]], dhe në [[Kaukazi|Kaukaz]].
 
Për nga sipërfaqja Irani është shteti i 18 më i madhi në botë me sipërfaqe të përafërt me [[Britania e Madhe|Britaninë e Madhe]], [[Franca|Francën]], [[Spanja|Spanjën]] dhe [[Gjermania|Gjermaninë]] dhe ka 79 milion banorë. Irani kufizohet me këto shtete: në veri i bie [[Armenia]], [[Azerbajxhani]] dhe [[Turkmenistani]], në lindje [[Afganistani]] dhe [[Pakistani]] dhe në perëndim [[Turqia]] dhe [[Iraku]].
Rreshti 11:
Periudha e Hershme e Iranit përbëhet prej vitit 3200 para erës sonë, deri në vitet 625 pas erës sonë. Në këtë periudhë në territoret e sotëm të Iranit janë formuar shumë civilizime dhe perandori.
 
Komuniteti '''Aryan''' (Popujtë Antike Iraniane) janë vendosur në territoret e Iranit mes viteve 3000-2000 para erës sonë. Në vitin 1000 para erës sonë, Medët, Farsët, Bakriatët, Partët përbënin popullsinë perëndimore të Iranit. Stepat Veriore të [[Deti i Zi|Detit të zi]] ishin të banuara nga Kimerët, Sarmatët dhe Alanët. Komunitetet tjera janë vendosur në Gadishullin Indian, në pjesën e quajtur [[Belucistan]]. Sikurse komuniteti Iskit, po ashtu edhe komunitetet e tjera u shpërndanë deri në viset e [[Ballkani]]t dhe të [[Kina|Kinës]] Perëndimore. Gjuha e Avestas është gjuhë e vjetër Iraniane, ku në vitin 1000 para erës sonë doli në pah libri i shenjtë e fesë Zoroastriane pikërisht nga gjuha Avesta për të përcjellur rregullat hyjnore të librit. Zorostrianismi ishte feja zyrtare e Perandorisë Ahamenis dhe Perandorive tjera Iraniane deri në shekullin e VII.
 
== Para Islamit ==
Rreshti 44:
=== Xhingiz Kan ===
Horasani në vitin 1218 përjetoi sulmin e Xhingiz Kanit, ku në beteja vdiqën më shumë se 500.000 banorë të popullatës Iraniane. Prej vitit 1220 deri në vitin 1260 për shkak të gjenocidëve, problemit të urisë popullsia e Iranit ka rënë prej 2.500.000 në 250.000.
 
Njëri nga nipët e Xhingiz Kanit, Hulagu Han në letrën e dërguar Mbretit të [[Franca|Francës]] IX Louis, mer përsipër vrasjen e 200.000 personave gjatë kryengritjes kundër Kalifatit.
 
Line 51 ⟶ 52:
Me një grushtet në vitin 1921 Riza Han krijoji një qeveri me mbështetjen e Anglezëve. Në vitin 1925 u shpall Mbret, dhe në vitin 1926 e mori emrin '''Riza Shah Pehlevi''' dhe përfundoi dinastia e Kacar'it dhe filloi dinastia e Pehlevitë.
 
Shahu ishte fillues i zhvillimeve Industriale, hekurudhore, dhe edukimin e lartë në Iran. Krijoji një politikë e balancuar mes [[Anglia|Anglisë]] dhe [[Rusia|Rusisë]]. Me fillimin e [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]] u afrua me [[Gjermania|Gjermaninë]] gjë që e alarmoi Anglinë dhe Rusinë. Për të përfituar nga hekurudhat e Iranit [[Anglia]] dhe [[Bashkimi Sovjetik]] e pushtuan Iranin në vitin 1941. Mospajtimi i Shahut me Anglezët dhe Rusët për përjashtimin e punëtorëve Gjerman nga Irani bëri që të lëshojë vendin e tij djalit të tij '''Muhammed Riza Pehlevi'''. Shah Riza Pahlevi u shpërngul nga vendi.
 
=== Muhammed Riza Pehlevi ===
Line 60 ⟶ 61:
== [[Revolucioni Islam]] ==
[[Skeda:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|parapamje|majtë|Homeini kthehet në Iran]]
Për Kapitalizmin e Iranit Shahu përgatiti reforma, të cilat e parashihnin reformat tokësore, reformat e zgjedhjeve dhe mundësinë e votimit të grave sollën pakënaqësi në radhët e esnafëve dhe ulemave. Në këtë mënyrë u krijua një grup dijetarësh dhe shtresës së ulët që ishin kundër reformave të Shahut. Pas kundërshtimit të ulemave për të drejtën e votës për gratë në Iran filluan të rriten tensionet ku edhe nëpër protesta të ndryshme vdiqën njerëzit. Në këtë periudhë filloi të pëshpëritet emri [[Ruhollah Homeini]]. Në ngjarjet e ndodhura në Iran Homeini u zgjodh fajtorë dhe u burgosë 18 muaj. Me lirimin e tij Homeini haptas e kritikoi [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës]]. Me urdhrin e gjeneralit Hasan Pakravan, Homeini shpërngulet nga Irani. Fillimisht Homeini jetoi në [[Turqia|Turqi]], më pas në [[Iraku|Irak]] dhe në fund shkoi në [[Franca|Francë]].
 
Revolucioni Iranian njihet edhe si Revolucioni Islamik. Në janar të vitit 1978 filluan protesta të mëdha të popullatës kundër Shahut. U bënë greva dhe ekonomia e vendit arriti në një krizë të madhe. Pas kësaj Shahu në shkurt të vitit 1979 iku nga Irani, dhe me ikjen e tij '''Ajatollah Ruhollah Homeini''' vendosi të kthehet në Iran ku në Aeroportin e Teheranit pritja ishte shumë madhështore. Më [[1 prill]] [[1979]] Irani zyrtarisht u shndërrua në '''Republikë Islamike'''. Në dhjetor të vitit 1979 shteti e konfirmoi '''Kushtetutën Teokratike''' dhe si Lider Suprem u zgjodh [[Ruhollah Homeini]].
Line 69 ⟶ 70:
 
== Njësitë Administrative ==
Irani administrohet në 30 njësi të nivelit të parë të llojit të provincave (''ostānhā'', njëjës ''ostān''), secila nga to ka në krye guvernatorin (استاندار, ''ostāndār''). Provincat ndahen në njësi administrative të niveleve të dytë, vendeve (''shahrestānhā'', njëjës ''shahrestān'') dhe në nën njësitë e rendit të tretë të quajtura (''bakhshānhā'', njëjës ''[[bakhsh]]'') dhe nën njësitë e tyre të (rendit të katërt) të quajtura (''dehestānhā'', njëjës ''dehestān'').
 
[[Skeda:IranNumbered.png|right|300px|Provincat në Iran]]
Line 139 ⟶ 140:
== Gjeografia ==
{{kryesor|Gjeografia e Iranit}}
Irani ka një sipërfaqe prej 1 648 000 km² (Tokësore 99,28%, Ujore 0,72%). Në veri-perëndim kufizohet me Azerbajxhanin me kufirin të gjatë 432 km. Me Armeninë 35 km. Në veri me Turkmenistanin 992 km. Në Lindje me Pakistanin 909 km, me Afganistanin 936 km. Në perëndim me Turqinë 499 km, me Irakun 1458 km.
 
Irani është një ndër krahinat më malore në botë. maja më e lartë është Mali Demavent (5607 m), pika më e ulët Liqeni Kaspik (-28 m). Lumi Karun është lumi më i gjatë (720 km), ndërsa Lumi Urmije është lumi më i madh me siperfaqe (5200 km²).
 
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Irani"