Kanuni: Dallime mes rishikimesh

'''Kanuni''', ose '''Kanûja''' në malësitë e Veriut,<ref name=":0">{{Cite book|title=Fjalor i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe|last=Dizdari|first=Tahir|publisher=AIITC|year=2005|isbn=|location=2014|pages=491-492|authorlink=Tahir Dizdari}}</ref> (në [[shqip]]en e vjetër: '''Doke''', sh. '''Doket'''<ref name="Camaj1989">{{cite book|last1=Camaj|first1=Martin|translator=Leonard Fox|title=The Code of Lekë Dukagjini|publisher=Gjonlekaj Publishing Company|year=1989|isbn=9780962214103|place=New York|url=https://books.google.com/books?id=dZ-RAAAAMAAJ&q=doke+kanun&dq=doke+kanun&hl=it&sa=X&ved=0ahUKEwigkrL0v5vlAhWDPOwKHUuYAH0Q6AEIWTAF|pages=xiii-|chapter=Foreword}}</ref>) është [[Ligji|ligjja]] apo përmbledhje e ligjeve të pashkruara zakonore, të trashëguara në mënyrë gojore. E ushtruar qëmoti në [[Shqipëria|Shqipërinë]] e tanishme [[Gegëria|Veriore]], [[Kosova|Kosovë]], pjesë të [[Maqedonia e Veriut|Maqedonisë e Veriut]] e [[Mali i Zi|Malit të Zi]],<ref name=":3">{{Cite book|title=Rechtspluralismus in der Islamischen Welt: Gewohnheitsrecht zwischen Staat und Gesellschaft.|last=Reinkowski|first=Maurus|publisher=Walter de Gruyter|year=2005|isbn=9783110184556|location=|pages=121-142|url=https://freidok.uni-freiburg.de/fedora/objects/freidok:4368/datastreams/FILE1/content|volume=16|chapter=Gewohnheitsrecht im multinationalen Staat: Die Osmanen und der albanische Kanun}}</ref> Toskëri, Labëri e Çamëri, '''e drejta dokesore shqiptare'''<ref name=Bardhoshi>{{cite book|editor1=Aleksandar Boskovic|editor2=Chris Hann|last=Bardhoshi|first=Nebi|title=The Anthropological Field on the Margins of Europe, 1945-1991|chapter=The Ethnography of Law in a Dictatorial Situation|publisher=LIT Verlag Münster|url=https://books.google.com/books?id=gPTYAwAAQBAJ&pg|year=2013|isbn=978-3-643-90507-9|p=175}}</ref>dokësore mori emërtime të ndryshme në varësi të trevës etnografike:, i Maleve (i [[Lekë Dukagjini|Lekë Dukagjinit]]), i [[Dibra (kthjellim)|Dibrës]], [[Kurbini|Kurbinit]] ([[Skënderbeu|Skënderbeut]]), [[Benda|Bendës]], [[Luma|Lumës]], [[Çermenika|Çermenikës]], [[Labëria|Labërisë]] (Papa Zhulit, Idriz Sulit) dhe i [[Çamëria|Çamërisë]].

Botëkuptimi kanunor vijoi të ushtrohej ndër këto vise, si dhe në trevat e ish-[[Vilajeti i Kosovës|Vilajetit të Kosovës]] në [[Mbretëria Jugosllave|mbretërinë]] dhe [[Republika Federale e Jugosllavisë|republikën jugosllave]]. [[Republika Popullore e Shqipërisë|Shteti shqiptar]] në vitet e regjimit komunist i suprimoi me forcën e ligjit praktikat zakonore duke i mënjanuar si "zakone prapanike". Ushtrimi i normave kanunore u rikthye pas viteve '90 në viset shqiptare pas kolapsuan institucionet shtetërore;<ref name=":3" /> në Shqipëri ushtrimi i së drejtës zakonoredokësore u vërejt sidomos në çështjet e lidhura me të drejtën pronësore.<ref>{{Cite book|title=Albania: Family, Society and Culture in the 20th Century|last=Bardhoshi|first=Nebi|publisher=LIT Verlag Münster|year=2012|isbn=9783643501448|location=|pages=73|chapter=Property in Customary Law|volume=9}}</ref> [[Besa]] dhe [[nderi]] kanë një rëndësi kryesore në të gjithë kodin si gurthemeli i sjelljes personale dhe shoqërore.<ref name=":Cook"/><ref name="Gawrych115">{{harvnb|Gawrych|2006|p=115.}}</ref>

Fjala ''Kanun'' është etimologjikisht e lidhur me fjalën greke "{{lang|el|κανών}}" ("canon"), që nënkupton rregull,<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dkanw%2Fn κανών], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> i ardhur në [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]] përmes [[Gjuha osmane|osmanishtes]].<ref name=":0" /> Trajtë e cila duhet të jetë bërë e përmbarshme në periudhën osmane.<ref name=":022">{{Cite book|title=[[Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri : skicë historike|Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri v. I]]|last=Vlora|first=Eqrem bej|authorlink=Eqrem bej Vlora|last2=Von Godin|first2=Amelie|publisher=55|year=2010|origyear=1955-56|isbn=978-99943-56-83-6|location=Tiranë|pages=64-65|authorlink2=Marie Amelie von Godin}}</ref> Aq e përdorur ka qenë në rend bisedor saqë për kur diçka ishte e ligjshme thuhej "asht kanun",<ref name=":Martucci">{{Cite book|title=Palaver|last=Martucci|first=Donato|publisher=|year=2017|isbn=|location=|pages=73-106|volume=2|issn=2280-4250|chapter=Le consuetudini giuridiche albanesi tra oralità e scrittura}}</ref> dhe kur ishte e jashtëligjshme "kanuni nuk e ep". Ligjja zakonore quhej vetëm ''kanun''.<ref>{{Cite book|title=The Unwritten Law in Albania|last=Hasluck|first=Margaret|publisher=Cambridge University Press|year=2015|isbn=9781107586932|location=|pages=14-15}}</ref> [[Marie Amelie von Godin|Von Godin]] është e mendimit se ligjes zakonore ia dhanë [[Perandoria Osmane|Osmanët]] emrin ''kanun'' dhe se emri shqiptar ''Lek'' (ligji) nisi të kuptohej si emër i përveçëm që më pas iu mvesh hartuesit të pandehur të kohës së Skënderbeut, Lekë Dukagjinit.<ref name=":3" />

Përpos emrit ''kanun'', janë përdorur fjalë tjera me prejardhje turke (usull, itifak, adet, sharte) apo në perifrazën shqipe ''udhë'' a ''rrugë''.<ref name=":3" /> Në jurisprudencën Në Toskëri quhej ''Kanuni i Adetit'', në Çamëri thjesht ''Adeti,''<ref name=":4" /> në Labëri ''Shartet e Idriz Sulit,''<ref>{{Cite book|title=Etnografia shqiptare|last=Dojaka|first=Abaz|publisher=Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, Sektori i Etnografisë|year=1979|isbn=|location=Tiranë|pages=10|chapter=Zgjidhja e martesës në Shqipëri|volume=10}}</ref><ref>{{Cite book|title=I Kanun delle montagne albanesi: fonti, fondamenti e mutazioni del diritto tradizionale albanese|last=Martucci|first=Donato|publisher=Edizioni di Pagina|year=2010|isbn=9788874701223|location=|pages=20}}</ref> ndërsa në nënkrahinën e Bregut nënvarianti i të drejtës kanunore labe njihej si ''Venomet e Himarës.''<ref>{{Cite book|title=Krahina e Himarës në studimet albanologjike të prof. Dr. Jup Kastratit|last=Habazaj|first=Albert|publisher=|year=2015|isbn=|location=Vlorë|pages=|url=https://www.botasot.info/kultura/478304/krahina-e-himares-ne-studimet-albanologjike-te-prof-dr-jup-kastartit/}}</ref> Në Martanesh i thonë ''kanun'', ndërsa në Dibër, Kurbin, Bendë e Tamadhe i thonë ''zakon'', në Çermenikë e identifikojnë me Mustë Ballgjinin,<ref name=":Martucci" /> bajraktar i Çermenikës nga [[Gurakuq (Orenjë)|Gurakuqi]]<ref>{{Harvnb|Hasluck|2015|page=118.}}</ref> (''Kanuni i Mustë Ballgjinit'').<ref name=":Martucci" />

Në kuadër të [[Tanzimati|Tanzimatit]] dhe zbatimit të reformave, administrata osmane për t'u raportuar me normat zakonoredoket të cilat ishin bashkëushtruar lirisht me [[Kanunnametë]] dhe [[Sheriati|Sheriatin]], hapi një zyrë me emërtimin "Komisioni i Maleve të Shkodrës" (tr. ''Iskodra Xhibali Komisioni'') krijuar në vitet 1856-1858, me qendër në Shkodër dhe me pushtet administrativ e gjyqësor në krahinat.<ref>{{Cite book|title=Struktura e shoqërisë tradicionale shqiptare|last=Ulqini|first=Kahreman|publisher=Idromeno|year=2003|isbn=9789992784150|location=Shkodër|pages=93}}</ref> Komisioni mishëronte qëndrimet centralizuese të reformave perandorake dhe qasjen që do të kishte me të drejtën zakonore lokale<ref>{{Cite book|title=Albanian Law and Nation-Building in Northern Albania and Kosovo|last=Pritchard|first=Eleanor|publisher=|year=2014|isbn=|location=Oxford|pages=184}}</ref> në viset e [[Bajraku|bajrakut]] dhe mbështetej kryesisht te ''Kanuni i Maleve'' (tr. Kanun-i Xhibal) me ndonjë element administrativ osman. Më 1863 bylykbashi i [[Gruda (fis)|Grudës]] nëpërmjet një letre dërguar serxherdesë i kërkonte ''Kanunin e Xhibalit''. Letër që jep arsye për të besuar se bëhet fjalë për një kodifikim në osmanisht. Pjesë të këtij kanuni janë njëzet paragrafë të botuar në ''salnamenë'' e [[Vilajeti i Shkodrës|vilajetit të Shkodrës]] më 1894, të cilët u botuan të përkthyera në [[Gjuha italiane|italisht]] dhe [[Gjuha frënge|frëngjisht]].<ref>{{Cite book|title=Bajraku në organizimin e vjetër shoqëror|last=Ulqini|first=Kahreman|publisher=Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë: Instituti i Kulturës Popullore|year=1991|isbn=|location=Tiranë|pages=72-76}}</ref> Për administratën osmane elementet më të rëndësishme për marrëdhënien mes tyre dhe popullatës ishin: vrasja, gjakmarrja, pajtimet, paret e gjakut, mikpritja, plaçkitjet, hasmëritë mes fiseve.<ref name=":3" />

GjeçoviPas nisiautoriteteve osmane, t'i botontepari mbledhjetqë emblodhi tijmaterial sëdokësor pariishte tekprifti Nikollë Ashta, i cili i botoi ''[[Albania (revistë)|Albania]]'' e [[Faik Konica|Konicës]] më 1897-98.<ref dhename=":5">{{Harvnb|Der Kanun|2001|pages=iv, 212.}}</ref> Pas tij Lazër Mjedja më pas1901,<ref>{{Harvnb|Der Kanun|2001|page=217.}}</ref> dhe Gjeçovi tek e përkohshmja ''[[Hylli i Dritës]]'' nga viti 1913 deri në vitin 1924, por botimi i plotë i kodifikimit të tij do të dilte pas vdekjes, më 1933.<ref name=Elsie>{{cite book|last=Elsie|first=Robert|translator=Abdurrahim Myftiu (1997)|title=History of Albanian Literature|year=1995|url=http":Cook" //www.elsie.de/pdf/B1997HistLetShqip.pdf}}</ref><ref name=":Cook5" />