Branko Merxhani: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
No edit summary
Rreshti 15:
{{Leter Tabela Fund}}
 
'''Aleksandër Merxhani''' i njohur me emrin '''Branko Merxhani''' ([[StambolliNishi|StambollNish]], [[1894]] - [[25 dhjetor]] [[1981]]) ka qenë botues i të përkohshmes ''[[Përpjekja shqiptare]]'',<ref name=":0">{{cite book|last=Elsie|first=Robert|title=Historical Dictionary of Albania|year=2010|publisher=Scarecrow Press|isbn=9780810873803|year=2010}}</ref> përkthyes dhe ndër publicistët më të njohur të para [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së II-tëDytë Botërore]]. Në publicistikën e tij shquhet rreth lëvrimit të rrymës social-kulturore të quajtur ''Neo-shqiptarizma''.
 
== Biografia ==
 
Me prejardhje nga [[Sopik|Sopiku]] i Pogonit,<ref name=":1">{{Cite journal|last=Leka|first=Pertefe|date=27 shkurt 2013|title=Korifeu i publicistikës shqiptare, Branko Merxhani|url=https://www.radiandradi.com/branko-merxhani-korife-i-publicistikes-shqiptare-nga-pertefe-leka-2/|journal=Metropol|volume=XXIII|issue=44|pages=16|via=}}</ref> i ati ishte gjykatës në Nish dhe ishte martuar me një vendase, dhe Brankoja lindi atje.<ref name=":1" /> Guvernanten e kishte gjermane;<ref>{{Cite book|title=Formula të neo-shqiptarismës|last=Merxhani|first=Branko|publisher=Apollonia|year=1996|isbn=|location=Tiranë|pages=5|url=https://books.google.al/books?id=BaC4AAAAIAAJ&dq=Izmir+Merxhani+Branko&focus=searchwithinvolume&q=Izmir|editor-last=Plasari|editor-first=Aurel|editor-link=Aurel Plasari}}</ref> pasi administrata [[Perandoria Osmane|osmane]] e zhvendosi të atin në [[Stambolli|Stamboll]], Merxhani ndoqi një liceun gjerman të [[Bursa|Bursës]]. Pasi kreu për filozofi në vendlindje, vijoi studimet e mëtejshme në [[Austria|Austri]]. Pas triumfit të Ataturkut, punoi si publicist në shtypin e [[Ankara|Ankarasë]]; për çështjen e një prone në fshatin e origjinës u kthye në atdhe.<ref name=":1" />
U lind më 1894 në Stamboll, në një familje të krishterë çame të shpërngulur herët atje.
Guvernantja, ose nëna, ishte gjermane, u shkollua në kolegjin britanik në Izmir, studime për turkologji, studime të tjera për filozofi në Gjermani ose Austri. Kthehet një herë në [[Gjirokastra|Gjirokastër]], kthehet në [[Ankara]] e m'andej rikthehet në [[Tirana|Tiranë]] në vitet '20.
:<blockquote><small>"''Qe ndër të rrallët e ditur që u burrërua nëpërmjet mentalitetit të botës lindore e u brumos nëpërmjet diturisë dhe përparimit të botës perëndimore''."</small></blockquote>
 
U vendos në [[Gjirokastra|Gjirokastër]], ku bashkëpunoi me të përkohshmen ''Demokratia'' të Jorgji Meksit,<ref name=":1" /> ku dhe me Koçën nisën me shkrimet e para rreth ''Neo-shqiptarizmës''. Shkoi në Tiranë, ku korrikun e 1930 çeli të përmuajshmen që mbante emrin e rrymës ideore për të cilën shkruante, por nuk zgjati shumë. Nisi të kontribuonte me artikuj në të përkohshmen ''Illyria'' të redaktuar nga [[Karl Gurakuqi]]; bashkëpunimi i tyre zgjati nga marsi i 1934 deri më 1936.<ref name=":0" /> Dhjetorin e 1935 bashkëpunoi me ''Kohën e re'', me Suat Asllanin, [[Petro Marko|Petro Markon]], Koçën dhe [[Tajar Zavalani|Tajar Zavalanin]]; pas rreth 13 numrash, gazeta u mbyll.<ref>{{Cite book|title=Intervistë me vetveten: Retë dhe gurët|last=Marko|first=Petro|publisher=OMSCA|year=2000|isbn=9992740337|location=Tiranë|pages=145, 147}}</ref> Tetorin e 1936 nisi të botonte të përkohshmen e vet ''Përpjekja shqiptare.''<ref name=":0" /> Duke ia kundërvënë si antipod ndaj ''Hyllit të Dritës''.<ref>{{Harvnb|Marko|2000|page=166.}}</ref>
Në kapërcyell të viteve 1920-'30, kur ai hyn në jetën aktive intelektuale shqiptare, në një vend euraziatik, në [[Rusia|Rusi]], ka ndodhur diçka e papërfytyrueshme: është kryer një "revolucion". Radikalë e, përgjithësisht, intelektualë të së majtës i kanë kthyer sytë kah Bashkimi Sovjetik. Në kahun tjetër, në Perëndim, vazhdon të zotërojë kapitalizmi në formën e tij më të përparuar: imperializmi. Merxhani shkridhet pikërisht në këtë moment si gazetar i dorës së parë jo thjesht ngase eseja, fejtoni, artikulli, trafileti, vëzhgimi, analiza politike apo studimi shkencor i ndrydhur në rreptësinë e kufizës tipografike i japin pendës së tij një tendosje të pazakontë, një përqendrim dhe një fuqi komunikimi si rrallëkushi, por mbi të gjitha se ai, në këtë kapërcyell, shtron në tryezën e diskutimit intelektual të kohës dilemën e madhe shqiptare: ''nga Lindja apo nga Perëndimi ?''
 
Kur Shqipëria u pushtua nga Italia, dy numrat e fundit të ''Përpjekjes'' ia konfiskuan dhe e këshilluan që nëse do të donte të vazhdonte punën, atëherë t'i ndërronte titullin gazetës dhe ta quante ''Përpjekja Fashiste''. Gushtin e 1939 Merxhani së bashku me Qemal Butkën dhe Dalip Zavalani kaluan kufirin grek dhe u vendosën në Turqi.<ref name=":1" />
I përkufizuar si ''metafizik'' nga [[Petro Marko]], arketipi i përpjekjes mendosre të të cilit e ka dhënë [[Platoni]] që në lashtësi. N'atë përpjekje mendore, n'atë ''kundërbotë'' ai paraqet programin për shndërrimin e një populli. Qysh më 1929 ai e quan ''neo-shqiptarismë''. Faqet e gazetës ''Demokratia'', dhe jetëshkurta ''Neo-shqiptarisma'' do të jenë hapsira ku zbatohet kjo utopi e re. Në vitet '30 oksidentalizmi është temë bisedash në kafe Kursal Berlin apo Bella Venezia, po edhe debatesh në gazeta. Nën trysninë e tyre gjithnjë në rritje [[Mbreti Zogu I|Mbreti Zog I]] dekreton më 1935 një [[mehdi bej Frashëri|kabinet "të rinjsh"]], thuajse të gjithë të formimit Europian; kabineti do të ketë dëtyrë ta shndërrojë Shqipërinë. Merxhani i përkushton këtij viti një nga përvojat më të emancipuara të mendimit shqiptar të periudhës: vargun e artikujve të botuar njëpasnjë te ''Demokratia'' e Gjirokastrës, nën titullin ''Nga një librë e pabotuarë'', një shkollë e vërtetë popullore, në të cilën sociologu filozof u dëfton shqiptarëve se ç'janë kultura e qytetërimi; ç'e dallon materializmin nga idealizmi; ç'përfaqsojnë individi dhe shoqëria; ç'marrëdhënie vendosen ms popullit e intelektualëve etj. Pas dështimit të kabinetit Frashëri vijon ciklin e shkrimeve ''Ç'është nacionalizma'' po te ''Demokratia''. U do shpjeguar shqiptarëve se ç'janë komb e racë, karakter kombëtar, traditë dhe histori. Mbi të gjitha ravizon konturet e misionit të rinisë, djalërisë shqiptare. Pasi [[Italia]] pushton [[Etiopia|Etiopinë]], luftës civile në Spanjë, Europa i kthehet ''fashizmit'', që duket si e vetmja ideologji e aftë t'i kundërvihet komunizmit. Në trajta dhe më eksplicite përpiqet Merxhani t'ua kthjellojë lexuesve, tanimë te ''Illyria'' - ku nisi të bashkëpunojë nga marsi i 1934 der më 1936 nën redaksinë e [[Karl Gurakuqi]]t, se cili është problemi i shqiptarismës, e si paraqitet përgjithësisht, ''problematiciteti shqiptar''. Më 1935 shpërthen një revoltë në Fier e drejtuar nga intelektualë e oficerë, që mbytet me shpejtësi. Fill mbas kësaj, min. i Arsimit [[Mirash Ivanaj]] ofron dorëheqjen. Ndër të parët, ndërsa lufton doktrinën fashiste, Merxhani denoncon ekperimentin rus dhe lëshon alarmin e ''bolshevizmës'' në Shqipëri. Vendi kalon një krizë të rëndë. Në [[Korça|Korçë]] punëtorë e studentë protestojnë për "bukë dhe punë". Në Kuçovë punëtorët e naftës bëjnë grevë.
 
Më 1940 është pjesë e Komitetit të Fshehtë të Stambollit bashkë me [[Mehmet bej Konica|Mehmet Konicën]].<ref>{{Cite journal|last=Dervishi|first=Kastriot|author-link=Kastriot Dervishi|date=16 dhjetor 2015|title=Margaret Hezllak dhe shërbimi i saj ndaj çështjes shqiptare|url=|journal=55|volume=6315|pages=16-17|via=}}</ref> Më 1941, një organizatë amerikane e vendosur në [[Egjipti|Egjipt]], kërkonte folës për Zërin e Amerikës në një stacion radioje; u zgjodhën Merxhani, Mirash Ivanaj dhe Xhemal Farka u pajtuan për punën dhe u vendosën në Jeruzalem deri me përfundimin e luftës. Vijoi veprimtarinë si publicist e gazetar në Turqi, ku shkroi në gazetat ''Tan, Hurriet, Yeni Gazete'' dhe ''Gnaydin.''<ref name=":1" />
Nga faqet e Illyria-s a të Minerva-s utopisti ynë u ofron lexuesve mësime të [[Auguste Comte|A. Comte]], [[Émile Durkheim|Durheimit]], [[Ernest Rénan|Rénanit]], [[Henri Bergson|Bergsonit]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsches]] për t'u rrasur shqiptarëve në kokë idenë se e vetmaj mënyrë shndërrimi është ajo e revolucionit social, përmjet kulturës e moralit. Mbas disa shkrimesh që propozonin shtetin fashist te "''Leka''" e Etënve Jezuit nga Át [[Zef Valentini]] e [[Gjon Kamsi]], Merxhani që nuk përtonte me i dalë haptas problemit, rrëfente çiltas se revoltat e njëpasnjëshme me ngjyrë bolshevike nuk zgjidhen me autokolona ushtarësh, por me kamionë me ''kollomboq''. Themelon më 1936 "[[Përpjekja shqiptare]]" me Petro Markon, ku mësyente ta bënte një ''universitet popullor'' ku mund të shtroheshin probleme filozofike. Në të gjeheshin artikuj të mirë-shtjelluar në hulli të filozofisë, sociologjisë, historisë, gjuhësisë, arkeologjisë dhe pedagogjisë. Në një tentativë për kritikën letrare të mirëfilltë dhe mundim për t'i parashtruar lexuesit shqiptar risitë më bashkohore. La Shqipërinë në kohë të okupacionit fashist, në shenjë proteste.
 
== Veprimtaria ==
Më 1940 është pjesë e Komitetit të Fshehtë të Stambollit bashkë me [[Mehmet bej Konica|Mehmet Konicën]]<ref>Dervishi K., ''Margaret Hezllak dhe shërbimi i saj ndaj çështjes shqiptare'', 55, Nr. 6315, fq. 16-17, 16 dhjetor 2015.</ref>.
Nga faqet e Illyria-s a të Minerva-s utopisti ynë u ofron lexuesve mësime të [[Auguste Comte|A. Comte]], [[Émile Durkheim|Durheimit]], [[Ernest Rénan|Rénanit]], [[Henri Bergson|Bergsonit]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsches]] për t'u rrasur shqiptarëve në kokë idenë se e vetmaj mënyrë shndërrimi është ajo e revolucionit social, përmjet kulturës e moralit. Mbas disa shkrimesh që propozonin shtetin fashist te "''Leka''" e Etënve Jezuit nga Át [[Zef Valentini]] e [[Gjon Kamsi]], Merxhani që nuk përtonte me i dalë haptas problemit, rrëfente çiltas se revoltat e njëpasnjëshme me ngjyrë bolshevike nuk zgjidhen me autokolona ushtarësh, por me kamionë me ''kollomboq''. Themelon më 1936 "[[Përpjekja shqiptare]]" me Petro Markon, ku mësyente ta bënte një ''universitet popullor'' ku mund të shtroheshin probleme filozofike. Në të gjeheshin artikuj të mirë-shtjelluar në hulli të filozofisë, sociologjisë, historisë, gjuhësisë, arkeologjisë dhe pedagogjisë. Në një tentativë për kritikën letrare të mirëfilltë dhe mundim për t'i parashtruar lexuesit shqiptar risitë më bashkohore. La Shqipërinë në kohë të okupacionit fashist, në shenjë proteste.
 
== Referime ==
{{reflist|2}}
 
=== Bibliografi ===
 
* "Vepra ─ Branko Merxhani", përgatitë nga [[Aurel Plasari]] e Ndriçim Kulla "Plejad"; Tiranë - 2003. Tek hyrja përgatitë nga dr. Aurel Plasari
* "Antologji e mendimit shqiptar 1870-1945" nga Ndriçim Kulla, "Plejad" 2003.
* [[Arshi Pipa]]: Komunizmi dhe shkrimtarët shqiptarë, 1959.
* "Intervistë me vetveten" nga Petro Marko, "OMSCA", Tiranë, 2000.
* [[Arshi Pipa]]: Komunizmi dhe shkrimtarët shqiptarë, 1959.
 
{{Autorë shqiptarë|state=collapsed}}