Akropoli (Athinë): Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
v →‎Referimet: Referencat -> Referimet duke përdorur AWB
No edit summary
Rreshti 1:
{{Infobox Trashëgimni Botërore
[[Skeda:Acropolis from Areopagus.jpg|parapamje|Pamje e Akropolis nga Areopagus]]
|Emri = Acropolis, Athens
<span id="coordinates">[[Koordinatat gjeografike|Koordinatat]]: <span class="plainlinks nourlexpansion">[//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?pagename=Acropolis_of_Athens&params=37.971421_N_23.726166_E_type:landmark_region:GR_scale:2000 <span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="Maps, aerial photos, and other data for this location"><span class="latitude">37°58'17"N</span> <span class="longitude">23°43'34"E</span></span></span><span class="geo-multi-punct"> / </span><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="Maps, aerial photos, and other data for this location">37.971421°N 23.726166°D</span><span style="display:none"> / <span class="geo">37.971421; 23.726166</span></span></span>]</span></span><span style="font-size: small;"></span>
|Imazhi = [[Skeda:The Acropolis of Athens viewed from the Hill of the Muses (14220794964).jpg|200px]]
|Përshkrimi = Akropoli i Athinës, parë nga Kodra e Muzave
|Shteti           = [[Athina|Athinë]], [[Greqia|Greqi]]
|Lloji = Kulturor
|Kriteri = i, ii, iii, iv, vi
|ID = 404
|Lidhja =
|Rajoni =
|Koordinatat = {{coord|37|58|15|N|23|43|34|E|type:landmark_region:GR_scale:2000|display=inline,title}}
|Viti = 1987
|Mbledhja =
|Zgjerimi = 3.04 ha / 116.71 ha
|Rrezikuar =
|map = 250
|përshkrimi_harta = Vendndodhja e Akropolit në Greqi
|harta_gjerësi =
|harta = Greqia
|latitude = 37.970833
|longitude = 23.726111
}}
 
'''Akropoli i Athinës''' ([[Greqishtjaështë enjë lashtë|Greqia e lashtë]]: Ἀκρόπολις ''Akropolis'';<ref>[[Thukididi|Thucydides]] 2.15.3: "ἡ Ἀκρόπολις ἡ νῦν οὖσα πόλις ῆν".</ref> Greqia Moderne:<span> </span><span lang="ell">Ακρόπολη Αθηνών</span> ''Akrópoli Athenón''<span class="Unicode" style="whiteqytet-space:normal; text-decoration: none" title="Greek transliteration"></span> <small></small><span class="IPA" title="Representation in the International Phonetic Alphabet (IPA)">[akroˈpoli aθiˈnon]</span>) është një tempullkështjellë i lashtë i cila ndodhetvendosur në një pjesëngritje shkumboreshkëmbore mbi qytetin e [[Athina|Athinës]] dhe përmban mbetjetrrënojat e disa prej ndërtesave të vjetraantike me një vlerërëndësi të madhe arkitektonikearkitekturore dhe historike, mekue famshmenfamshmja prejështë tyre,Partenoni [[Parthenoni]]n. Fjala ''[[AkropolisAkropoli|akropol]]'' vjene ngaka greqishtjaorigjinën enga lashtëfjalët <spanGreke lang="{{Lang|grc">|ἄκρον</span>}} ( ''akron'', "pika më e lartë, ekstremiteti") dhe <span lang="{{Lang|grc">|πόλις</span>}} ( ''polis'', "qytet"). <ref>acro-. (n.d.). greqishtIn Greek, AkropoliAcropolis do të thotëmeans "QytetiHighest më i lartëCity". ''[[The American Heritage Dictionary ngaof anglishtja,the edicioniEnglish iLanguage]]'', Fourth katërtEdition. VizituarRetrieved 27September gusht29, 20162008, Nga webfaqja [http://www.dictionary.reference.com/browse/acro- from Dictionary.com website:] citatQuote: "[NgaFrom Greqishtja,Greek ''akros'', ekstremextreme; see ''ak-'' in Indo-European roots.]"</ref> Megjithëse termi akropol është i përgjithshëm dhe ka shumë akropole te tjerëtjera në [[Greqia|Greqi]], Akropolirëndësia ie AthinësAkropolit ka njëAthinës rëndësiështë aqi të madhe,madh saqë shpeshai njihet zakonisht si "Akropoli" pa specifikim të mëtjeshëm. Gjatë kohërave antike njihej edhe më mirë si '''Cecropia''', sipas njeriut-[[Gjarpri|gjarprit]] legjendar, Cecrops, mbreti i parë i supozuar Athinas.
 
Ndërsa ka të dhëna se kodra ishte e banuar qysh në mijëvjecarin e katërt p.e.s, ishte [[Perikliu|Perikli]]<nowiki/>u (rreth 495–429 p.e.s) në shekullin e pestë para Krishtit, i cili koordinoi ndërtimin e tanishëm më të rëndësishëm të sitit, duke përfshirë Parthenonin, Propilaja, Erekteionin dhe Tempulli i Athinës Nike . <ref>Hurwit 2000, p. 87</ref> <ref>[http://odysseus.culture.gr/h/3/eh351.jsp?obj_id=2384 "History"], Odysseus. Retrieved 2 December 2012.</ref> Parthenoni dhe ndërtesat e tjera u dëmtuan rëndë gjatë rrethimit të vitit 1687 nga [[Republika e Venedikut|Venecianët]] gjatë [[Lufta e Moresë|Luftës së Moresë]] kur baruti që ruhej në Parthenon u godit nga një top dhe shpërtheu.
 
== Historia ==
[[Skeda:AthensAcropolisDawnAdj06028.jpg|djathtas|parapamje| Akropoli i Athinës siç shihet nga mali Likabetus.<br /><small>Kodra e Nimfave e pyllëzuar është gjysmë e dukshme në të djathtë, dhe Kodra Filopapos në të majtë, menjëherë pas.</small> <small>Monumenti i Filopapos qëndron aty ku në sfondin e largët bregdeti i [[Peloponezi|Peloponezit]] takon ujërat e Gjirit Saronik .</small> ]]
 
=== Ngulimet e hershme ===
Akropoli ndodhet në një shkëmb të ngritur në majë që ngrihet {{Convert|150|m|ft}} mbi nivelin e detit në qytetin e [[Athina|Athinës]], me një sipërfaqe prej rreth {{Convert|3|ha}} . Ndërsa artifaktet më të hershme datojnë në epokën e [[Neoliti|Neolitit të]] Mesëm, ka patur banesa të dokumentuara në Atikë që nga periudha e hershme e neolitit (mijëvjeçari i 6-të para Krishtit).
[[Skeda:Elephant_or_Hippopotamus_Tooth_Warrior_Head_Wearing_Boar_Tusk_Helmets_(3404330867).jpg|majtas|parapamje| Luftëtari i veshur me një helmetë prej derri, nga një varr mikenas në Akropolin e Athinës, shekulli 14-13 para Krishtit. ]]
Mendohet se një pallat Mikenas ngrihej mbi kodër gjatë fundit të bronzit . Asgjë prej këtij megaroni nuk mbijeton, përveç, me siguri, një kolonë themelore e vetme guri gëlqerore dhe copa të disa shkallëve me gur ranor. <ref name="Castleden">{{Cite book|last=Castleden|first=Rodney|date=2005|title=Mycenaeans|url=https://books.google.com/books?id=Kfi0dAlfJaoC&pg=PA64|publisher=Routledge|pages=64–|isbn=978-1-134-22782-2}}</ref> Menjëherë pasi u ndërtua pallati, u ndërtua një mur qarkor masiv i Ciklopisë, i gjatë 760 metra, i lartë deri në 10 metra, dhe që varion nga 3,5 deri në 6 metra i trashë. Ky mur do të shërbente si mbrojtja kryesore për akropolin deri në shekullin e 5-të. <ref>Hurwit 2000, pp. 74–75.</ref> Muri përbëhej nga dy parapete të ndërtuara me blloqe të mëdha guri dhe të çimentuara me një llaç dheu të quajtur ''emplekton'' (Greqisht: ἔμπλεκτον). <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3De%29%2Fmplektos ἔμπλεκτος],
Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus Digital Library</ref> Muri përdor konvencione tipike mikenase në atë që pasoi konturin natyror të terrenit dhe porta e tij, e cila ishte në drejtim të jugut. [[Homeri]] supozohet se i referohet këtij fortifikimi kur ai përmend "Shtëpinë e fortë e Erekteusit " ( ''[[Odiseja|Odisea]]'' 7.81). Pak para shekullit të 13 para Krishtit, një tërmet shkaktoi një çarje pranë skajit verilindor të Akropolit. Kjo çarje shtrihej rreth 35 metra në një shtrat argjilor të butë në të cilin u gërmua një pus. <ref>Hurwit 2000, p. 78.</ref> U ndërtuan shkallë dhe pusi shërbeu si një burim i paçmuar dhe i mbrojtur i ujit të pijshëm gjatë kohës së rrethimit për një pjesë të periudhës Mikeniane.
 
=== Akropoli Arkaik ===
[[Skeda:Primitive_Acropolis_with_the_Pelargicon.jpg|parapamje| Akropoli Primitiv me Pelargicon dhe tempullin e Vjetër të Athinës. ]]
[[Skeda:Aufriß_des_alten_Athena-Tempels.jpg|parapamje| Ngrehinë e supozuar e tempullit të vjetër të Athinës. E ndërtuar rreth vitit 525 para Krishtit, ajo qëndronte midis Partenonit dhe Erekteumit. Fragmente të skulpturave në faqet e saj gjenden në Muzeun e Akropolit. ]]
Pak dihet për pamjen arkitektonike të Akropolit deri në epokën Arkaike . Gjatë shekujve VII-VI p.e.s, vëndi zotërohej nga Kiloni <ref name="Pomeroy1999">{{Cite book|last=Pomeroy|first=Sarah B.|title=Ancient Greece: A Political, Social, and Cultural History|url=https://books.google.com/books?id=INUT5sZku1UC&pg=PA163|year=1999|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-509742-9|pages=163–}}</ref> dhe dy herë nga Pesistrati ; secila prej këtyre ishin përpjekje të drejtuara për kapjen e pushtetit politik me ''[[grusht shteti]]'' . Përveç ''Hekatompedonit të'' përmendur më vonë, Pesistrati ndërtoi gjithashtu një portë hyrëse ose [[Propilaea]] . <ref>{{Cito web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/448916/Peisistratus|title=Peisistratos|last=Starr|first=Chester G.|website=Encyclopædia Britannica|accessdate=2 December 2012}}</ref> Një mur me nëntë porta, ''Eneapiloni'', <ref>[http://odysseus.culture.gr/h/2/eh251.jsp?obj_id=8242 "Acropolis fortification wall"], Odysseus. Retrieved 2 December 2012.</ref> ishte ndërtuar rreth kodrës së akropolit që përfshinte edhe burimin më të madh të ujit, ''Klepsidra'', në këmbën veriperëndimore.
 
Një tempull për ''[[Atena|Athinën Polias]]'', hyjnia ''[[Atena|mbrojtëse]]'' e qytetit, u ngrit midis 570-550 para Krishtit. Kjo ndërtesë gëlqerore [[Rendi dorik|Dorike]], nga e cila mbijetojnë shumë relike, përmendet si ''Hekatompedon'' (Greqisht për "njëqind këmbë"), ''Ur-Parthenon'' (gjermanisht për "Parthenon origjinal" ose "Parthenon primitiv"), ''H-Arkitekturë'' ose tempull ''Bluebeard'', pas skulpturës pedimental tre-trupësh të gjarprit njeri, mjekrat e të cilit ishin pikturuar me blu të errët. Nëse ky tempull zëvendësoi një të vjetër, apo thjesht një zonë të shenjtë ose altar, nuk dihet. Me sa duket, ''Hekatompedoni'' u ndërtua aty ku qëndron Parthenoni. <ref>Hurwit 2000, p. 111.</ref>
[[Skeda:The_Capture_of_the_Acropolis_by_the_Persians.jpg|majtas|parapamje| Shkatërrimi i Akropolit nga ushtritë e Kseresi I, gjatë pushtimit të dytë pers të Greqisë, 480-479 para Krishtit ]]
Midis 529-520 p.e.s, një tempull i mëhershëm u ndërtua nga Peisistati, Tempulli i Vjetër i Athinës, që zakonisht quhet ''Arkhaios Neōs'' (ἀρχαῖος νεώς, "tempulli i lashtë"). Ky tempull i Athinasë Polias u ndërtua mbi ''themelet e Dörpfeld'', <ref>Hurwit 2000, p. 121.</ref> midis Erektonit dhe Parthenonit që ende mbahet më këmbë. ''Arkhaios Neōs'' u shkatërrua si pjesë e pushtimit ''Akeemenid'' të Athinës gjatë pushtimit të Dytë Pers të Greqisë më 480-479 p.e.s; megjithatë, tempulli u rikonstruktuar ndoshta gjatë 454 p.e.s, kur thesari i Lidhjes së Deliosit u transferua në opistodomin e tij. Tempulli mund të jetë djegur gjatë 406/405 p.e.s, pasi [[Ksenofoni]] përmend se tempulli i vjetër i Athinës ishte në flakë. [[Pausania]] nuk e përmend në veprën P''ërshkrimi i Greqisë'' në shekullin II pas Krishtit.
 
Rreth vitit 500 p.e.s, ''Hekatompedoni'' u shëmb për t'i bërë vend një ndërtesë të re madhështore, "Parthenoni i Vjetër " (shpesh i referuar si ''Pre-Partenoni'', "Parthenoni i hershëm"). Për këtë arsye, Athinasit vendosën të ndalojnë ndërtimin e tempullit Olimpion, i cili ishte i mbështetur nga tirani Pisistrati dhe bijtë e tij e në vend të tij, përdori gurët gëlqerorë nga Pireu të destinuar për Olimpionin për të ndërtuar Partenon e Vjetër. Për të akomoduar tempullin e ri, pjesa jugore u pastrua, u nivelua duke vendosur rreth 8,000 blloqe gëlqerorësh dy-tonësh, një themel deri në {{Convert|11|m|0}} i thellë në disa pika dhe pjesa tjetër u mbush me tokë e fiksuar nga muri mbajtës. Sidoqoftë, pas Betejës fitimtare të Maratonës në 490 p.e.s, plani u rishikua dhe në vend të gurit u përdor mermer. Pjesa gëlqerore e ndërtesës quhet ''Pre-Parthenon I'' dhe pjesa me mermer si ''Pre-Parthenon II'' . Në 485 p.e.s, ndërtimi ngeci për të kursyer burime ndërsa Kseres u bë mbret i Persisë dhe lufta dukej në horizont. <ref>Manolis Korres, [http://www.eie.gr/archaeologia/En/chapter_more_3.aspx ''Topographic Issues of the Acropolis''], Archaeology of the City of Athens; Retrieved 7 June 2012</ref> Parthenoni i Vjetër ishte akoma në ndërtim e sipër kur Persët pushtuan dhe shkarkuan qytetin në 480 p.e.s. Ndërtesa u dogj dhe u plaçkit, së bashku me ''tempullin e lashtë'' dhe praktikisht gjithçka tjetër në shkëmb. <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/artifact;jsessionid=7EAE195E7827EA194D2FFC77288CE706?name=Athens%2C+Pre-Parthenon&object=Building "Athens, Pre-Parthenon (Building)"], ''Perseus Digital Library''. Retrieved 3 December 2012.</ref> Pas krizës Perse, Athinasit përdorën shumë pjesë arkitektonike të tempullit të papërfunduar (kollona, triglife, metope, etj.) në murin mbrojtës në pjesën veriore të Akropolit, ku shërbyen si një "përmendore lufte" e spikatur ku ende mund të shihen edhe sot. Zona e shkatërruar u pastrua nga mbetjet. Statuja, objektet e kultit dhe objekte arkitektonike të papërdorshme u varrosën në mënyrë ceremoniale në disa gropa thellësisht të gërmuara në kodër, duke shërbyer në mënyrë të përshtatshme si një mbushje për pllajën artificiale të krijuar rreth Partenonit klasik. Kjo hapësirë e quajtur " Perserschutt " ishte depozita më e pasur arkeologjike e gërmuar në Akropol nga vitin 1890.
 
=== Programi i ndërtimit të Perikliut ===
[[Skeda:The_Parthenon_in_Athens.jpg|majtas|parapamje| Partenoni, siç shihet nga veriu-perëndimi. ]]
Pas fitores në Eurimedon gjatë 468 p.e.s, Simoni dhe Themistokliu urdhëruan rindërtimin e mureve jugore dhe veriore të Akropolit. Shumica e tempujve kryesorë, përfshirë Partenonin, u rindërtuan me urdhër të [[Perikliu|Perikliut]] gjatë të ashtuquajturës [[Koha e Perikliut|Epoka e Artë e Athinës]] (460–430 p.e.s). [[Fidia]], një skulptor athinas, Iktinus dhe Kallikrati, dy arkitektë të famshëm, ishin përgjegjës për rindërtimin. <ref>[http://www.greatbuildings.com/architects/Ictinus_and_Callicrates_wi.html "Ictinus and Callicrates with Phidias"], ''Architecture Week''. Retrieved 3 December 2012.</ref>
 
Gjatë vitit 437 p.e.s, Mnesikleu filloi ndërtimin e [[Propilaea|Propileas]], një portë monumentale në skajin perëndimor të Akropolit me kolonat [[Rendi dorik|Dorike]] prej mermerit Pentelik, e ndërtuar pjesërisht mbi propilenë e vjetër të Pesistratit. <ref>{{Cito web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/386642/Mnesicles|title=Mnesicles|website=Encyclopædia Britannica|accessdate=6 December 2012}}</ref> Kolonada pothuajse përfunduan më 432 p.e.s dhe kishin dy krahë, atë verior të zbukuruar me piktura nga Polignoti . <ref name="McCulloch1841">{{Cite book|last=McCulloch|first=John Ramsay|title=A Dictionary, Geographical, Statistical, and Historical: Of the Various Countries, Places and Principal Natural Objects in the World|url=https://books.google.com/books?id=ufYRAAAAYAAJ&pg=PA205|year=1841|publisher=Longman, Orme, Brown, Green and Longmans|pages=205–}}</ref> Në të njëjtën kohë, në jug të Propileas, filloi ndërtimi i tempullit të vogël të stilit jonik kushtuar Athinasë Nike me mermer Pentelik. Pas një ndërprerje të shkaktuar nga [[Lufta e Peloponezit]], tempulli u përfundua gjatë kohës së paqes së Nicias, midis 421-409 p.e.s. <ref name="Mark1993">{{Cite book|last=Mark|first=Ira S.|title=The Sanctuary of Athena Nike in Athens: Architectural Stages and Chronology|url=https://books.google.com/books?id=0kaLJOgRoRoC&pg=PA72|year=1993|publisher=ASCSA|isbn=978-0-87661-526-3|pages=72–}}</ref>
[[Skeda:Erechtheum_Acropolis_Athens.jpg|parapamje| Erekteum ]]
Ndërtimi i tempullit elegant të Erektumit në mermer Pentelik (421-406 p.e.s.) ishte në përputhje me një plan kompleks i cili merrte parasysh terrenin jashtëzakonisht të pabarabartë dhe nevojën për të anashkaluar disa faltore në zonë. Hyrja, përballë lindjes, është e veshur me gjashtë kolona Jonike. Në mënyrë të pazakontë, tempulli ka dy hyrje, njëra në cepin veriperëndimor të veshur nga kolonat Jonike, tjetra, në jug-perëndim, e mbështetur nga figura të mëdha femërore ose Kariatida . Pjesa lindore e tempullit i dedikohej [[Atena|Athinasë]], ndërsa pjesa perëndimore, i shërbente kultit të mbretit arkaik Poseidon-Erektus dhe strehë e altarëve të [[Hefesti|Hefestit]] dhe Vutit, vëllai i Erektusit. Dihet pak për planin origjinal të brendshëm i cili u shkatërrua nga zjarri gjatë shekullit të parë para Krishtit dhe është rindërtuar disa herë. <ref>[http://www.ancient-greece.org/architecture/erechtheion.html Thomas Sakoulas, "Erechtheion"], Ancient-Greece.org. Retrieved 7 December 2012.</ref> <ref>[http://odysseus.culture.gr/h/2/eh251.jsp?obj_id=973Ioanna Venieri, "Erechtheion"], Odysseus. Retrieved 7 December 2012.</ref>
 
Në të njëjtën periudhë nisi ndërtimi i faltoreve dhe tempujve duke përfshirë tempujt e ''Athinasë Polias,'' [[Poseidoni|Poseidonit]], Erektumi, Cecropi, Herse, Pandrosos dhe Aglauros me Portikun e Vashave ose ''Kariatida''. Midis tempullit të Athinës Nike dhe Parthenonit, ndodhej Shenjtërorja e Artemisës (ose Brauroneion), perëndeshë e përfaqësuar si arushë që adhurohej në demën e Brauronit. Sipas Pausanias, një statujë prej druri ose ''ksoanon'' dhe një statujë mermeri e perëndeshës [[Artemis|Artemisë e]] bërë nga [[Praksiteli]] gjatë shekullit të IV p.e.s gjendeshin në shenjtërore. <ref>[http://www.theacropolismuseum.gr/en/content/sanctuary-artemis-brauronia-0 "The Sanctuary of Artemis Brauronia"], Acropolis Museum. Retrieved 9 February 2013.</ref>
[[Skeda:Propylaea-athens.jpg|parapamje| [[Propilaea|Propilea]] ]]
Prapa Propileas, mbizotëronte statuja gjigande bronzi nga Fidia e Athinasë Promakos ("Athena që lufton në vijën e përparme"), e ndërtuar midis 450-448 p.e.s. Baza ishte {{Convert|1.50|m|0}} e lartë, ndërsa lartësia totale e statujës ishte {{Convert|9|m|0}}. Perëndesha mbajte një heshtë, maja e praruar e së cilës reflektonte dhe të shihej nga ekuipazhet në anijet që mblidheshin në Kepin Sounion, si dhe kishte një mburojë gjigande në anën e majtë, zbukuruar me pamje të luftës midis [[Centauri|Centaurit]] dhe Lapitit . <ref>{{Cite book|last=Mikalson|first=Jon D.|title=Ancient Greek Religion|url=https://books.google.com/books?id=_0Xa5uL8ZOEC&pg=PA73|accessdate=9 February 2013|year=2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-5819-3|pages=73–}}</ref> Monumente të tjerë që nuk kanë lënë pothuajse asgjë të dukshme për ditët e sotme janë Kalkoteka, Pandroseioni, Shenjtërorja e Pandionit, altari i Athinasë, Shenjtërorja e Zeusit Polieus dhe nga kohërat romake, tempulli rrethor i [[Augusti|Augustit]] dhe Romës . <ref>{{Cite book|last=Brouskarē|first=Maria S.|title=The monuments of the Acropolis|url=https://books.google.com/books?id=gj5oAAAAMAAJ|accessdate=9 February 2013|year=1997|publisher=Ministry of Culture, Archeological Receipts Fund|pages=56–57|isbn=978-960-214-158-8}}</ref>
 
=== Periudha helenistike dhe romake ===
[[Skeda:Acropolis_3D.stl|parapamje| Modelim 3-D i Akropolit në 165 pas Krishtit (klikoni për të rrotulluar) ]]
Gjatë periudhës helenistike dhe romake, shumë prej ndërtesave ekzistuese në zonën e Akropolit u riparuan, për shkak të dëmtimit nga vjetërsia, dhe herë pas here, të luftës. <ref name="autogenerated54">Travlos, John, ''Pictorial Dictionary of Ancient Athens'', London: Thames and Hudson, 1971. p. 54.</ref> U ngritën monumente për mbretërit e huaj, veçanërisht ato të [[Dinastia Atalid|dinastisë Atalide]] të Pergamon Atalos II (përballë qoshes VP të Partenonit), dhe Eumenes II, përpara Propilaias. Më vonë gjatë Perandorisë së hershme Romake këto monumente iu dedikuan përkatësisht Augustit ose Klaudit (e pasigurt) dhe Agripës. <ref>Hurwit 2000 p. 278</ref> Eumenes ishte gjithashtu përgjegjës për ndërtimin e stoas në shpatin jugor, e ngjashme më atë nga Atalos në Agorën më poshtë. <ref>[http://www.greek-thesaurus.gr/the-acropolis-the-stoa-of-Eumenes.html "The Stoa of Eumenes"], The Acropolis of Athens. Greek Thesaurus. Retrieved 9 February 2013.</ref>
 
Gjatë periudhës Julio-Klaudiane, Tempulli i Romës dhe Augustit, një ndërtesë e vogël, e rrumbullakët, rreth 23 metra larg Partenonit, do të ishte ndërtimi i fundit i rëndësishëm antik në majën e shkëmbit. <ref>Hurwit 2000, p. 279.</ref> Rreth të njëjtës kohë, në shpatin verior, në një shpellë ngjitur me atë kushtuar [[Pani|Panit]] që nga periudha klasike, u themelua një vend i shenjtë, kushtuar [[Apoloni|Apollonit]]. <ref>Nulton, Peter, ''The Sanctuary of Apollo Hypoakraios and Imperial Athens'', Archaeologia Transatlantica XXI, 2003.</ref> Gjatë vitit 161 pas Krishtit, në shpatin jugor, romaku Herod Atikus ndërtuan amfiteatrin e tij të madh ose Odeonin . U shkatërrua nga Herulianët pushtues një shekull më vonë, por u rindërtua gjatë viteve 1950. <ref name="Steves2011">{{Cite book|last=Steves|first=Rick|title=Rick Steves' Greece: Athens & the Peloponnese|url=https://books.google.com/books?id=1zNtIHutGTwC&pg=PA115|accessdate=9 February 2013|year=2011|publisher=Avalon Travel|isbn=978-1-61238-060-5|pages=115–}}</ref>
 
Gjatë shekullit III, nën kërcënimin nga një pushtim prej Herulianëve, u bënë riparime në muret e Akropolit dhe "Porta Beulé " u ndërtua për të kufizuar hyrjen përpara Propileias, duke e kthyer kështu Akropolin për t'u përdorur si kështjellë. <ref name="autogenerated54">Travlos, John, ''Pictorial Dictionary of Ancient Athens'', London: Thames and Hudson, 1971. p. 54.</ref>
 
=== Periudha Bizantine, Latine dhe Osmane ===
[[Skeda:Venetian_siege_of_Acropolis.jpg|majtas|parapamje| Depërtimi i rrethimit venecian në Akropolin e Athinës gjatë vitit 1687. ]]
Gjatë periudhës [[Perandoria Bizantine|bizantine]], Partenoni u përdor si kishë, kushtuar [[Mëria|Virgjëreshës Mari]] . <ref>[http://www.ancientgreece.com/s/Parthenon/ "The Partenon"], Ancient Greece. Retrieved 9 February 2013.</ref> Gjatë Dukatit Latin të Athinës, Akropoli funksiononte si qendër administrative e qytetit, me Partenonin si katedralen e tij, dhe Propilaia si pjesë e Pallatit Dukal. <ref>{{Cite book|last=Melton|first=J. Gordon|last2=Baumann|first2=Martin|title=Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices|url=https://books.google.com/books?id=v2yiyLLOj88C&pg=PA233|date=21 September 2010|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-204-3|pages=233–}}</ref> U shtua një kullë e madhe, " Frankopirgos ", e rrënuar gjatë shekullit të XIX. <ref name="Neils2005">{{Cite book|last=Neils|first=Jenifer|title=The Parthenon: From Antiquity to the Present|url=https://books.google.com/books?id=gA81kINAI9cC&pg=PA346|date=5 September 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-82093-6|pages=346–}}</ref>
 
Pas pushtimit osman të Greqisë, Partenoni u përdor si seli e garnizonit të ushtrisë turke, <ref>Hellenistic ministry of culture [http://odysseus.culture.gr/h/3/eh351.jsp?obj_id=2384 History of the Acropolis of Athens]</ref> dhe Erekteumi u shndërrua në Harem private të Guvernatorit . Ndërtesat e Akropolit pësuan dëme të konsiderueshme gjatë rrethimit të vitit 1687 nga venedikasit në [[Lufta e Moresë|Luftën e Moresë]] . Partenoni, i cili ishte duke u përdorur si magazinë baruti, u goditën me armë [[Artileria|artilerie]] dhe u dëmtua rëndë. <ref>[https://whc.unesco.org/en/list/404 "Acropolis, Athens: Long description"], UNESCO. Retrieved 9 February 2013.</ref>
[[Skeda:Akropolis_by_Leo_von_Klenze.jpg|parapamje| Rindërtimi i idealizuar i Akropolit dhe Areios Pagos në Athinë, Leo von Klenze, 1846. ]]
Gjatë viteve të mëpasme, Akropoli ishte një vend i zhurmshëm me aktivitetit njerëzor me shumë struktura Bizantine, Franke dhe Osmane. Karakteristika mbizotëruese gjatë periudhës Osmane ishte një xhami brenda Parthenonit, e kompletuar me një minare.
 
Akropoli u rrethua tre herë gjatë Luftës Greke të Pavarësisë (dy rrethime nga Grekët në 1821-1822 dhe një nga Otomanët në 1826-1827 . Një mur i ri mbrojtës me emrin e arvanitasit [[Odise Andruço]] u ndërtua midis viteve 1822 dhe 1825 për të mbrojtur burimin Klepsidra të rizbuluar së fundmi i cili u bë furnizuesi i vetëm me ujë të freskët i kështjellës.
 
Pas pavarësisë, shumica e tipareve që datojnë nga periudha Bizantine, Franke dhe Osmane u pastruan nga siti në përpjekje për t'a rikthyer monumentin në formën e tij origjinale, të "pastruar" nga të gjitha shtesat e mëvonshme.
 
== Mbetjet arkeologjike ==
[[Skeda:Athen_Akropolis_(18512008726).jpg|majtas|parapamje| Mbetjet e Teatrit të Dionisit gjatë vitit 2007 ]]
Hyrja në Akropol ishte një portë monumentale e quajtur [[Propilaea|Propilea]] . Në jug të hyrjes ndodhet tempulli i vogël i Athinasë Nike . Në qendër të Akropolit gjendet Parthenoni ose Tempulli i Athinasë Parthenos (Athena e Virgjër). Në lindje të hyrjes dhe në veri të Parthenonit është tempulli i njohur si Erekton . Në jug të platformës që formon majën e Akropolit ka edhe mbetje të Teatrit të Dionisit antik, megjithëse është rimodeluar disa herë gjatë kohës. Disa qindra metra më larg, ndodhet Odeoni i Herodit Atik tashmë pjesërisht i rindërtuar.
 
Të gjitha objektet e lashta me vlerë ndodhen në Muzeun e Akropolit, i cili gjendet në shpatin jugor të të njëjtit shkëmb, 280 metra larg Parthenonit. <ref>[http://www.theacropolismuseum.gr/en "The Acropolis Museum"]. Retrieved 9 February 2013.</ref> <imagemap>
File:AcropolisatathensSitePlan.png|right|600px|alt=Site plan of the Acropolis at Athens
poly 332 198 447 158 468 217 352 254 [[Parthenon]]
poly 305 130 374 115 385 146 314 167 [[Old Temple of Athena]]
poly 346 116 389 108 375 71 334 82 [[Erechtheum]]
poly 248 137 266 160 252 168 243 151 [[Athena Promachos|Statue of Athena Promachos]]
poly 104 164 193 115 225 200 158 224 [[Propylaea (Acropolis of Athens)]]
poly 132 223 152 226 150 257 136 255 [[Temple of Athena Nike]]
poly 168 256 193 261 188 278 166 277 [[Eleusinion]]
poly 191 213 258 199 245 259 185 246 [[Brauroneion|Sanctuary of Artemis Brauronia or Brauroneion]]
poly 248 260 315 276 321 245 255 231 [[Chalkotheke]]
poly 322 78 337 97 343 111 310 122 304 108 [[Pandroseion]]
poly 258 81 281 73 288 96 266 102 [[Arrephorion]]
poly 402 102 428 100 435 120 408 127 [[Altar of Athena Polias]]
poly 462 120 500 96 540 96 533 136 506 146 464 149 [[Sanctuary of Zeus Polieus]]
poly 574 155 641 184 628 212 564 183 [[Sanctuary of Pandion]]
poly 26 384 56 336 88 314 129 313 160 337 174 370 175 399 139 416 72 417 25 402 [[Odeon of Herodes Atticus]]
poly 182 381 462 384 460 419 179 415 [[Stoa of Eumenes]]
poly 395 325 469 309 478 356 406 372 [[Asclepieion|Sanctuary of Asclepius or Asclepieion]]
poly 484 397 492 356 516 323 555 297 596 293 642 300 670 311 650 345 683 389 540 457 [[Theatre of Dionysus|Theatre of Dionysus Eleuthereus]]
poly 655 343 738 276 807 356 722 425 [[Odeon of Pericles]]
poly 564 460 678 414 684 442 627 505 586 515 [[Theatre of Dionysus|Temenos of Dionysus Eleuthereus]]
poly 300 32 332 42 323 67 296 64 [[Aglaureion]]
</imagemap>
 
=== Plani i sitit ===
Plani i sitit të Akropolit në Athinë që tregon mbetjet kryesore arkeologjike
 
# Partenoni
# Tempulli i Vjetër i Athinës
# Erektoni
# Statuja e Athina Promakos
# [[Propilaea]]
# Tempulli i Athinasë Nike
# Eleusinioni
# Shenjtërorja e Artemisë Brauronia ose Brauroneion
# Kalkoteka
# Pandroseioni
# Arreforioni
# Altari i Athinasë
# Shenjtëroreja e Zeus Polieus
# Shenjtërorja e Pandionit
# Odeoni i Herodit Atik
# Stoa e Eumenit
# Shenjtërorja e Asklepieionit
# Teatri i Dionist
# Odeoni i Perikliut
# Temenos i Dionisit
# Aglaureion
 
== Projekti i Restaurimit të Akropolit ==
[[Skeda:Acropolis_under_construction_2014.jpg|djathtas|parapamje| Pamje në lindje drejt Akropolit në ndërtim gjatë verës 2014. ]]
Projekti filloi gjatë vitit 1975 por që nga viti 2017 ai pothuajse ka ndalur. Qëllimi i restaurimit ishte të kthejë shkatërrimin gjatë shekujve, ndotjes, dëmet si pasojë e përdorimit ushtarak dhe restaurimet e gabuara të së kaluarës. Projekti përfshiu grumbullimin dhe identifikimin e të gjitha fragmenteve prej guri, madje edhe copave më të vogla, nga Akropoli dhe shpatet e tij dhe u bë përpjekja për të rivendosur sa më shumë që të ishte e mundur duke përdorur materialin origjinal ( anastilosis ), e hera herës me pjesë të rindërtuara me mermer të nga mali Pentelikus . I gjithë restaurimi është bërë duke përdorur shufra [[titani]] dhe është projektuar të jetë plotësisht i kthyeshëm, në rast se ekspertët e ardhshëm vendosin të ndryshojnë gjërat. U përdorën një kombinim i teknologjisë moderne të përparuar, hulumtim i gjerë dhe rigjenerim të teknikave antike.
 
Kolonat e Parthenonit, të shkatërruara kryesisht nga bombardimet veneciane gjatë shekullit XVII, ishin rivendosur më herët, por shumica në vëndin e gabur e vetëm tani u bë i mundur korrigjimi. Çatia dhe dyshemeja e Propilaeas ishin restauruar pjesërisht, me pjesë të çatisë të bëra prej mermeri të ri dhe zbukuruar me me dekorime blu dhe prej ari, si në origjinal. Restaurimi i tempullit të Athinës Nike u përfundua në vitin 2010. <ref>[http://www.ysma.gr/static/files/Newsletter11_ENG.pdf "2010–2011, The progress of restoration on the Acropolis"], ''The Acropolis Restoration News'', July 2011. Retrieved 9 February 2013.</ref>
 
Janë restauruar gjithsej 2,675 tonë grupime arkitekturore, me 686 gurë të grumbulluar nga fragmente origjinale, 905 të arnuar me mermer të ri dhe 186 pjesë të bëra tërësisht nga mermer të ri. Janë përdorur gjithsej 530 metra kub mermer të ri Pentelic. <ref>[http://www.columbia.edu/cu/hellenic/ "Acropolis Restoration Project-Lecture by Maria Ioannidou, Director, Acropolis Restoration Service"], Columbia University. Retrieved 9 February 2013.</ref>
 
== Rëndësia kulturore ==
Çdo katër vjet, Athinasit kishin një festival të quajtur Panathinaja e Madhe që në popullaritet rivalizoi edhe [[Lojërat Olimpike antike|Lojërat Olimpike]]. Gjatë festivalit, një procesion (që besohet të përshkruhet në murrizin e Parthenonit) lëvizte nëpër qytet përmes Rrugës Panathinase dhe arritinte kulmin në Akropol. Atje, një rrobë e re e endur prej leshit ( ''peplos'' ) ishte vendosur ose në statujën e Athina Polias në Erekteum (gjatë Panathinasë së Vjetër të vogël) ose në statujën e Athina Parthenos në Parthenon (gjatë Panathinasë së Madhe). <ref>{{Cito web|url=http://depthome.brooklyn.cuny.edu/classics/dunkle/athnlife/rligious.htm|title=Panathenaic Festical|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120427153119/http://depthome.brooklyn.cuny.edu/classics/dunkle/athnlife/rligious.htm|archivedate=2012-04-27}}</ref>
 
Brenda traditës së mëvonshme të Qytetërimit Perëndimor dhe ringjalljes klasike, Akropoli, që të paktën nga mesi i shekullit të XVII e tutje, është quajtur shpesh si një simbol kryesor i trashëgimisë Greke dhe i lavdisë së [[Helenët|Greqisë Klasike]] .
 
== Gjeologjia ==
Akropoli është një klip që përbëhet nga dy njësi litostratiagrafike, shisti i Athinës dhe shkëmbi gëlqeror i Akropolit i mbivendosur . Shisti i Athinës është një shkëmb i butë i kuqrremtë që daton nga Kretaku i sipërm. Sedimentet origjinale u depozituan në një deltë lumi përafërsisht 70 milion vjet më parë. Shkëmbi gëlqeror i Akropolit daton nga periudha e sipërme e Jurasikut, që është 30 milion vjet më i hershëm se shisti i Athinës. Guri gëlqeror i Akropoli u ngjesh mbi shistin e Athinës nga forcat tektonike shtypëse. Erozioni i shtresës gëlqerore çoi në shkëputjen eventuale të shkëmbit të Akropolit, duke formuar tiparin e sotëm. Shumë nga kodrat në rajonin e Athinës u formuan nga erozioni i të njëjtës shtresë si Akropoli. Këto përfshijnë kodrat e Likabetosit, Areopagusit dhe Mouseionit . <ref>{{Cite journal|last=Regueiro y González-Barros|first=Manuel|last2=Stamatakis|first2=Michael|last3=Laskaridis|first3=Konstantinos|date=2014-11-30|title=The geology of the Acropolis (Athens, Greece)|url=https://www.researchgate.net/publication/269076024_The_geology_of_the_Acropolis_Athens_Greece|journal=European Geologist|volume=38|pages=45–52}}</ref> Mermeri i përdorur për ndërtimin e ndërtesave të Akropolit u burua nga guroret e malit Pentelikus, një mal në verilindje të qytetit. <ref>{{Cito web|url=http://www.artofmaking.ac.uk/explore/materials/8/Pentelic-Marble|title=Material: Pentelic Marble|publisher=Art of Making|website=www.artofmaking.ac.uk|accessdate=2018-12-13}}</ref>
 
== Shiko gjithashtu ==
 
* [[Greqia e Lashtë]]
* [[Athina]]
 
== Referencat ==
{{Reflist}}
 
== Bibliografi ==
 
* {{Cite book|last=Andronicos|first=Manolis|title=The Acropolis|publisher=Ekdotike Athenon S.A.|year=2005|isbn=978-960-213-006-3}}
* <bdi> </bdi>{{Cite book|last=Bouras|first=Charalampos|last2=Ioannidou|first2=Maria|last3=Jenkins|first3=Ian|title=Acropolis Restored|publisher=British Museum Press|year=2012|isbn=978-0-86159-187-9}}
* {{Cite book|last=Brouskarē|first=Maria S.|title=The monuments of the Acropolis|url=https://books.google.com/books?id=gj5oAAAAMAAJ|year=1997|publisher=Ministry of Culture, Archeological Receipts Fund|isbn=978-960-214-158-8}}
* Cohen, Beth. (2010). "Dekontruktimi i Akropolit: Muzeu i Akropolit, Athinë, u hap më 20 qershor 2009 nga Bernard Tschumi Architects." ''Revista Amerikane e Arkeologjisë'' 114: 745–753.
* {{Cite book|last=Economakis|first=Richard|last2=Bettella|first2=Mario|title=Acropolis: Ancient Cities|publisher=Artmedia Press|year=2010|isbn=978-1-902889-06-1}}
* Goette, Hans Rupprecht. (2001). ''Athina, Attica dhe Megarid: Një Udhëzues Arkeologjik.'' London dhe New York: Routledge.
* Harris, Diane. (1995). ''Thesaret e Parthenonit dhe Erechtheion.'' New York: Oxford Univ. Press.
* {{Cite book|last=Higgins|first=Michael D|last2=Higgins|first2=Reynold|title=A Geological Companion to Greece and the Aegean|url=http://uqac.ca/mhiggins/greece.htm|year=1996|publisher=Duckworths|isbn=0-8014-3337-1}}
* {{Cite book|last=Hurwit|first=Jeffrey M.|title=The Athenian Acropolis: History, Mythology, and Archaeology from the Neolithic Era to the Present|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2000|isbn=978-0-521-42834-7}}
* {{Cite book|last=Hurwit|first=Jeffrey M.|title=The Acropolis in the Age of Pericles|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2004|isbn=978-0-521-52740-8}}
* {{Cite book|last=Keesling|first=Catherine M.|title=The Votive Statues of the Athenian Acropolis|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2008|isbn=978-0-521-07126-0}}
* {{Cite book|last=Miller|first=Walter|title=A History of the Akropolis of Athens|publisher=Gorgias Press|year=2009|isbn=978-1-60724-498-1}}
* {{Cite book|last=Neils|first=Jenifer|title=The Parthenon: From Antiquity to the Present|url=https://books.google.com/books?id=gA81kINAI9cC&pg=PA346|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-82093-6}}
* Neils, Jenifer, ed. (1996). ''Adhurimi i Athinës: Panathenaia dhe Parthenon.'' Madison: Univ. i Wisconsin Press.
* Pollitt, Jerome J. (1990). ''Arti i Greqisë antike: Burimet dhe dokumentet.'' New York: Kembrixh Univ. Press.
* {{Cite book|last=Rhodes|first=Robin Francis|title=Architecture and Meaning on the Athenian Acropolis|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1995|isbn=978-0-521-46981-4}}
* {{Cite book|last=Shuter|first=Jane|title=The Acropolis|url=https://archive.org/details/acropolis0000shut|publisher=Heinemann Library|year=1999|isbn=978-1-57572-855-1}}
* {{Cite book|last=Servi|first=Katerina|title=The Acropolis: The Acropolis Museum|publisher=Ekdotike Athenon|year=2011|isbn=978-960-213-452-8}}
* {{Cite book|last=Tanaka|first=Michitaro|title=The Acropolis|publisher=Kodansha America, Inc|year=1978|isbn=978-0-87011-085-6|url=https://archive.org/details/acropolis00tana}}
 
== Lidhje të jashtme ==
 
* [http://odysseus.culture.gr/h/3/eh351.jsp?obj_id=2384 Akropoli i Athinës] (Uebfaqja e Qeverisë Greke)
* [http://www.ysma.gr/en/ Projekti i Restaurimit të Akropolit] (Uebfaqja e Qeverisë Greke)
* [http://acropolis-virtualtour.gr/ Turne Virtuale e Akropolit të Athinës]
* [http://www.acropolis-athena.gr Muzeu i Akropolit dhe Goddess Athena]
* [http://www.ysma.gr/theglafkaproject/#/en/home Projekti Glafka]
* [https://whc.unesco.org/en/list/404 Qendra e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s - Akropoli, Athinë]
* [https://web.archive.org/web/20110419003726/http://ancientathens3d.com/arxikiEn.htm Athina e lashtë 3D]
* [https://web.archive.org/web/20070520192723/http://geologie.uqac.ca/~mhiggins/athen.htm Ekstrakt mbi gjeologjinë e Athinës nga: ''Një Shok Gjeologjik në Greqi dhe Egje'' nga Michael dhe Reynold Higgins, Cornell University Press, 1996]
* [http://www.athensguide.com/acropolis.html Akropoli i Athinës-Athguide]
* [http://cruises.about.com/od/mediterraneancruises/ss/Acropolis.htm Turneu i Akropolit të Athinës, siti i Parthenon-About.com]
* [http://campus.lakeforest.edu/academics/greece/AcropTour.html Akropoli Athenik]
* [https://www.ocnal.com/2019/04/thunder-on-acropolis-of-athens-4-injured.html Bubullimë në Akropolin e Athinës, 4 të plagosur]
 
; Video
 
* [https://www.youtube.com/watch?v=7YDKTLQSs8M Akropoli i Athinës, Rindërtim i plotë], animacion nga Instituti i Kërkimeve Teknologjike, Universiteti i Santiago de Compostela, në YouTube
* [http://vimeo.com/10495006 Video Timelapse e Akropolit gjatë Ora e Tokës 2010] Timelapse duke treguar sesi Akropoli i Athinës u fik dhe ndez dritat gjatë Ora e Tokës 2010
* [https://www.youtube.com/watch?v=0FR3DYPO5Nw Akropoli në 1955]
* [https://www.youtube.com/watch?v=I4iOzjAIEek Akropoli në 1969]
* [https://www.youtube.com/watch?v=cJEuOks-fTc Lavdia Greke] Një tur i ndërtesave dhe monumenteve të lashta Greke në Athinë në vitet 1940
* [https://www.youtube.com/watch?v=Q6J-J7BnAUY Akropoli i Athinës] nga shfaqja e vjetër televizive Greke "Greδος Περιήγησις ..." (Tours Greece), 1998 (in Greek)
* [https://www.youtube.com/watch?v=xP-FsX0QW88 Athinë, Greqi: Akropoli i lashtë dhe Agora] nga Rick Steves
* [https://www.youtube.com/watch?v=8smmU8MseWE Rindërtimi tre dimensionale i Akropolit antik]
* Βασιλόπουλος (Vasilopoulos), Χρίστος (Christos) (2011). "Η ιστορία της Ακρόπολης" [ Historia e Akropolit ] . Μηχανή Tur Χρόνου (Makina e kohës) (në Greqisht). Greqi. NET
 
== Referimet ==
<div class="reflist columns references-column-width" style="-moz-column-width: 30em; list-style-type: decimal;">
<references /></div>
 
{{commons|Acropolis of Athens}}
 
[[Kategoria:Ndërtesa të përfunduara në shekullin V p.e.s.]]
[[Kategoria:Greqia e lashtë]]
[[Kategoria:Greqi]]
[[Kategoria:Athinë]]
 
 
{{cung}}