Shkenca planetare: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
No edit summary
Rreshti 1:
[[Skeda:Apollo15DunaTisza.jpg|djathtas|parapamje|302x302px| Fotografi nga njësia orbitale [[ Apollo 15 |Apollo 15]] e gjurmëve në afërsi të kraterit Aristarchus në [[Hëna|Hënë]] . ]]
 
'''Shkenca planetare''' ose, më rrallë, '''planetologjia''', është studimi shkencor i [[Planeti|planetëve]] (përfshirë [[Toka|Tokën]] ), [[Sateliti natyror|hënave]] dhe sistemeve planetare (veçanërisht ato të [[Sistemi diellor|Sistemit Diellor]]) dhe proceseve që formojnë ato. Studion objekte që variojnë në madhësi nga mikrometeoridet deri tek gjigandët e gazit, duke synuar të përcaktojnë përbërjen e tyre, dinamikën, formimin, ndërlidhjet dhe historinë. Është një fushë e fort [[Ndërdisiplinariteti|ndërdisiplinore]], që fillimisht rritet nga [[astronomia]] dhe [[Shkencat e Tokës|shkenca e tokës]], por që tani përfshin shumë disiplina, përfshirë gjeologjinë planetare (së bashku me [[Gjeokimia|gjeokimininë]] dhe [[Gjeofizika|gjeofizikën]]), kozmokiminë, shkencën atmosferike, [[Oqeanografia|oqeanografinë]], [[Hidrologjia|hidrologjinë]], shkencën teorike planetare, [[Glaciologjia|glaciologjinë]], dhe ekzoplanetologji . <ref name="Taylor1994">{{Cite journal|last=Taylor|first=Stuart Ross|date=29 July 2004|title=Why can't planets be like stars?|journal=Nature|volume=430|issue=6999|pages=509|bibcode=2004Natur.430..509T|doi=10.1038/430509a|pmid=15282586|language=de}}</ref> Disiplinat aleate përfshijnë fizikën e hapësirës, kur merren me efektet e [[Dielli|Diellit]] në trupat e Sistemit Diellor dhe [[Astrobiologjia|astrobiologjinë]] .
[[Skeda:Apollo15DunaTisza.jpg|djathtas|parapamje|302x302px| Fotografi nga njësia orbitale [[ Apollo 15 |Apollo 15]] e gjurmëve në afërsi të kraterit Aristarchus në [[Hëna|Hënë]] . ]]
'''Shkenca planetare''' ose, më rrallë, '''planetologjia''', është studimi shkencor i [[Planeti|planetëve]] (përfshirë [[Toka|Tokën]] ), [[Sateliti natyror|hënave]] dhe sistemeve planetare (veçanërisht ato të [[Sistemi diellor|Sistemit Diellor]]) dhe proceseve që formojnë ato. Studion objekte që variojnë në madhësi nga mikrometeoridet deri tek gjigandët e gazit, duke synuar të përcaktojnë përbërjen e tyre, dinamikën, formimin, ndërlidhjet dhe historinë. Është një fushë e fort [[Ndërdisiplinariteti|ndërdisiplinore]], që fillimisht rritet nga [[astronomia]] dhe [[Shkencat e Tokës|shkenca e tokës]], por që tani përfshin shumë disiplina, përfshirë gjeologjinë planetare (së bashku me [[Gjeokimia|gjeokimininë]] dhe [[Gjeofizika|gjeofizikën]]), kozmokiminë, shkencën atmosferike, [[Oqeanografia|oqeanografinë]], [[Hidrologjia|hidrologjinë]], shkencën teorike planetare, [[Glaciologjia|glaciologjinë]], dhe ekzoplanetologji . <ref name="Taylor1994">{{Cite journal|last=Taylor|first=Stuart Ross|date=29 July 2004|title=Why can't planets be like stars?|journal=Nature|volume=430|issue=6999|pages=509|bibcode=2004Natur.430..509T|doi=10.1038/430509a|pmid=15282586}}</ref> Disiplinat aleate përfshijnë fizikën e hapësirës, kur merren me efektet e [[Dielli|Diellit]] në trupat e Sistemit Diellor dhe [[Astrobiologjia|astrobiologjinë]] .
 
Ekzistojnë degë të ndërlidhura vëzhguese dhe teorike të shkencës planetare. Hulumtimi vëzhgues mund të përfshijë një kombinim të eksplorimit të hapësirës, kryesisht me misione [[ Anije hapësinore robotike |hapësinore robotike]] duke përdorur ndjesinë në distancë, dhe punën krahasuese, eksperimentale në laboratorët me bazë në Tokë. Komponenti teorik përfshin simulim të konsiderueshëm të kompjuterit dhe modelim matematikor.
Line 8 ⟶ 7:
 
== Historia ==
Historia e shkencës planetare mund të thuhet se ka filluar me filozofin grek antik [[Demokriti|Demokritin]], i cili raportohet nga Hippolytus si thotë <blockquote> Botërat e renditura janë të pakufizuara dhe ndryshojnë në madhësi, dhe se në disa nuk ka as diell as hënë, por që në të tjerët, të dy janë më të mëdhenj se me ne, dhe megjithatë me të tjerët më shumë në numër. Dhe se intervalet midis botëve të renditura janë të pabarabarta, këtu gjithnjë e më pak, dhe se disa rriten, të tjerët lulëzojnë dhe të tjerët kalben, dhe këtu ata fillojnë të ekzistojnë dhe atje ato janë eklipsuar. Por që ato shkatërrohen duke u përplasur me njëri-tjetrën. Dhe që disa botë të renditura janë të zhveshur nga kafshë dhe bimë dhe nga të gjitha ujërat. <ref name="Philosophumena">{{Cite book|last=Hippolytus (Antipope)|last2=Origen|others=Translation by Francis Legge, F.S.A.|title=Philosophumena|publisher=Society for promoting Christian knowledge|location=Original from Harvard University.|date=1921|volume=1|url=https://books.google.com/books?id=0lrDy9nn1doC&printsec=titlepage|accessdate=22 May 2009|type=Digitized 9 May 2006|language=de}}</ref> </blockquote> Në kohërat më moderne, shkenca planetare filloi në astronomi, nga studimet e planetëve të pazgjidhura. Në këtë kuptim, astronomi origjinal planetar do të ishte [[Galileo Galilei|Galileo]], i cili zbuloi katër hënat më të mëdha të [[Jupiteri|Jupiterit]], malet në [[Hëna|Hënë]] dhe së pari vëzhgoi [[unazat e Saturnit]], të gjitha objektet e studimit të mëvonshëm intensiv. Studimi i Galileos për malet hënore në 1609 gjithashtu filloi studimin e peizazheve jashtëtokësore: vëzhgimi i tij "që Hëna me siguri nuk posedon një sipërfaqe të butë dhe të lëmuar" sugjeroi që ajo dhe botët e tjera mund të shfaqen "ashtu si fytyra e vetë Tokës" . <ref name="Taylor1994b">{{Cite journal|last=Taylor|first=Stuart Ross|date=1994|title=Silent upon a peak in Darien|journal=Nature|volume=369|issue=6477|pages=196–197|bibcode=1994Natur.369..196T|doi=10.1038/369196a0|language=de}}</ref>
 
Përparimet në ndërtimin e teleskopit dhe zgjidhja instrumentale gradualisht lejuan identifikimin e shtuar të detajeve atmosferike dhe sipërfaqësore të planetëve. Hëna fillimisht ishte studiuar më së shumti, pasi gjithnjë ekspozonte detaje në sipërfaqen e saj, për shkak të afërsisë me Tokën, dhe përmirësimet teknologjike gradualisht prodhuan njohuri më të hollësishme gjeologjike hënore. Në këtë proces shkencor, instrumentet kryesore ishin teleskopët optikë astronomikë (dhe më vonë [[Radio teleskopi|radio teleskopët]]) dhe më në fund [[Anija kozmike|anijen]] eksploruese robotike.
 
Sistemi Diellor tani është studiuar relativisht mirë, dhe ekziston një kuptim i mirë i përgjithshëm i formimit dhe evolucionit të këtij sistemi planetar. Sidoqoftë, ka një numër të madh pyetjesh të pazgjidhura, <ref name="SternPlanetarySoc09">{{Cito web|url=http://www.planetary.org/blog/article/00001956/|title=Ten Things I Wish We Really Knew In Planetary Science|last=Stern|first=Alan|accessdate=2009-05-22|language=de}}</ref> dhe shkalla e zbulimeve të reja është shumë e lartë, pjesërisht për shkak të numrit të madh të anijeve ndërplanetare që aktualisht po eksplorojnë sistemin Diellor.
 
== Disiplinat ==
Line 51 ⟶ 50:
== Lexime më tej ==
 
* Carr, Michael H., Saunders, R. S., Strom, R. G., Wilhelms, D. E. 1984. ''The Geology of the Terrestrial Planets''. NASA. {{en}}
* Morrison, David. 1994. ''Exploring Planetary Worlds''. W. H. Freeman.  [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-7167-5043-0|0-7167-5043-0]]{{en}}
* Hargitai H et al. (2015) ''Classification and Characterization of Planetary Landforms.'' In: Hargitai H (ed) Encyclopedia of Planetary Landforms. Springer. {{Doi|10.1007/978-1-4614-3134-3}} <nowiki> https://link.springer.com/content/pdf/bbm%3A978-1-4614-3134-3%2F1.pdf</nowiki> {{en}}
* Hauber E et al. (2019) ''Planetary geologic mapping.'' In: Hargitai H (ed) Planetary Cartography and GIS. Springer.{{en}}
* Page D (2015) ''The Geology of Planetary Landforms''. In: Hargitai H (ed) Encyclopedia of Planetary Landforms. Springer.{{en}}
* Rossi, A.P., van Gasselt S (eds) (2018) ''Planetary Geology.'' Springer {{en}}
 
== Lidhje të jashtme ==
Line 62 ⟶ 61:
* [http://www.psrd.hawaii.edu/ Zbulimet e Kërkimit Shkencor Planetik] (artikuj)
* [https://web.archive.org/web/20101219203337/http://planetary.org/home/ Shoqëria Planetare] (grupi më i madh në botë për interesin hapësinor: shiko gjithashtu [http://www.planetary.org/blog/ blogun] e tyre aktiv të lajmeve)
* [http://planetarynews.org/ Buletini i Hulumtimeve Planetike] ( [http://planetarynews.org/ Buletini] profesionist i botuar nga PSI, shpërndarja javore)
* [http://womeninplanetaryscience.wordpress.com/ Gratë në Shkencë Planetike] (rrjetëzim profesional dhe lajme)
[[Kategoria:Nën-disiplinë astronomike]]