Ariu i murrmë: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
vNo edit summary
No edit summary
Rreshti 6:
| status_system = IUCN3.1
| status_ref=<ref name=IUCN>{{IUCN2013.1|assessors=McLellan B.N; Servheen C. & Huber D. |year=2008 |id=41688|title=Ursus arctos|downloaded=2013-10-05}}</ref>
| image = Brown bearMedved_mzoo.jpg
| image_caption = Ariu i murrmë (''U. arctos'')
| regnum = [[Animal]]ia
Rreshti 17:
| range_map = Ursus arctos range map.svg
| range_map_caption = Harta e përhapjes
|status2=VU|status2 ref=<ref name=IUCN>{{https://turizmi.gov.al/wp-content/uploads/2018/05/Dokumenti-i-Politikave-Strategjike-per-Mbrojtjen-e-Biodiversitetit.pdf}}</ref>|status2 system=IUCN3.1}}
 
'''Ariu i murrmë''' ( ''Ursus arctos'' ) është një [[Lloji (biologji)|specie]] [[ariu]] që është gjetur në pjesën më të madhe [[Euroazia|Euroazisë]] veriore dhe [[Amerika Veriore|Amerikës veriore]] <ref name= IUCN/><ref name= Servheen>{{citation |editor-last1=Servheen |editor-first1=C. |editor-last2=Herrero |editor-first2=S. |editor-last3=Peyton |editor-first3=B. |editor-last4=Pelletier |editor-first4=K. |editor-last5=Moll |editor-first5=K. |editor-last6=Moll |editor-first6=J. |year=1999 |title=Bears: status survey and conservation action plan |volume=44 |location=[[Gland, Switzerland]] |publisher=[[International Union for Conservation of Nature|IUCN]] |url=http://www.carnivoreconservation.org/files/actionplans/bears.pdf |access-date=18 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150923200609/http://www.carnivoreconservation.org/files/actionplans/bears.pdf |archive-date=23 September 2015 |url-status=dead }}</ref>. Në Amerikën e Veriut, popullatat e arinjve të murrmë shpesh quhen " [[Ariu grizli|arijntë grizli]] ". Ёshtë një nga anëtarët më të mëdhenj tokësorë të rendit [[Karnivorët|Karnivora]] , i rivalizuar në madhësi vetëm nga i afërmi i tij më i afërt, [[ariu polar]] ( ''Ursus maritimus'' ), i cili është shumë më pak i ndryshëm në madhësi dhe pak më i madh mesatarisht.<ref name="boddington">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Rri8xdwgdQ0C&pg=PA45|title=Fair Chase in North America|author=Boddington, Craig|publisher=[[Boone and Crockett Club]]|others=Illustrations by Carlson, Ken|year=2004|isbn=978-0-940864-47-4|page=45}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Martin|first1=A. P.|last2=Palumbi|first2=S. R.|author-link2=Stephen Palumbi|year=1993|title=Body size, metabolic rate, generation time, and the molecular clock|journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]]|volume=90|issue=9|pages=4087–4091|bibcode=1993PNAS...90.4087M|doi=10.1073/pnas.90.9.4087|pmc=46451|pmid=8483925}}</ref><ref name="Christiansen3">{{cite journal|author=Christiansen, P.|year=1999|title=What size were ''Arctodus simus'' and ''Ursus spelaeus'' (Carnivora: Ursidae)?|journal=Annales Zoologici Fennici|volume=36|issue=2|pages=93–102|jstor=23735739}}</ref><ref name="Servheen22">{{citation|last1=Servheen|first1=C.|title=The status and conservation of the bears of the world|number=2|year=1990|publisher=[[International Association for Bear Research and Management]]|last2=Darling|first2=L. M.|last3=Archibald|first3=W. R.}}</ref><ref name="Smith2">{{cite web|url=http://www.science.smith.edu/msi/pdf/i0076-3519-439-01-0001.pdf|title=Mammalian Species- Ursus arctos|date=23 April 1993|publisher=American Society of Mammalogists, Smith College|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331110208/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/i0076-3519-439-01-0001.pdf|archive-date=31 March 2017}}</ref> Gama kryesore e ariut të murrmë përfshin pjesë të [[Rusia|Rusisë]] , [[Azia Qendrore|Azisë Qendrore]] , [[Kina|Kinës]] , [[Kanadaja|Kanadasë]] , [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|Shteteve të Bashkuara]] , [[Hokaido|Hokaidso]] , [[Skandinavia|Skandinavisë]] dhe [[Karpatet|rajonit të Karpateve]] , veçanërisht [[Rumania|Rumanisë]] , [[Anadolli]], [[Gadishulli Ballkanik|Ballkanit]] dhe [[Kaukazi (regjion)|Kaukazit]] .<ref name=IUCN/><ref>{{cite web|last=White|first=Paul|title=Brown Bear|url=http://www.transylvanianwildlifeproject.com/p/brown-bear.html|publisher=Transylvania Wildlife Project|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130519162400/http://www.transylvanianwildlifeproject.com/p/brown-bear.html|archivedate=19 May 2013}}</ref> Ariu i murrmë njihet si një kafshë kombëtare dhe shtetërore në disa vende evropiane..<ref name= Zedrosser>{{cite journal |last1=Zedrosser |first1=A. |last2=Dahle |first2=B. |last3=Swenson |first3=J. E. |last4=Gerstl |first4=N. |year=2001 |title=Status and management of the brown bear in Europe |url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_12/Zedrossser_Dahle_Vol_12.pdf |journal=[[Ursus (journal)|Ursus]] |pages=9–20 |volume=12}}</ref>
 
Ndërsa rrezja e ariut ka qenë pakësuar dhe është përballur me zhdukje lokale, ajo mbetet e renditur si speciet jo i rrezikuar nga [[Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës|Unioni Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës]] (IUCN) me një popullsi totale prej afro 200,000. Që nga viti 2012 , ky dhe [[ariu i zi amerikan]] janë e vetmja specie ariu që nuk klasifikohet si i kërcënuar nga IUCN.<ref name= IUCN/><ref name= Servheen/><ref name="Servheen2">{{citation|last1=Servheen|first1=C.|title=The status and conservation of the bears of the world|number=2|year=1990|publisher=[[International Association for Bear Research and Management]]|last2=Darling|first2=L. M.|last3=Archibald|first3=W. R.}}</ref> Popullsitë që u kërkuan në zhdukje në shekujt XIX dhe XX janë [[Ariu atlas|ariu i Atlasit]] të [[Afrika veriore|Afrikës së Veriut]] dhe Kalifornisë ,<ref name="Busch">{{cite book |last=Busch |first=Robert |title=The Grizzly Almanac |year=2004 |publisher=[[Globe Pequot Press]] |isbn=978-1-5922-8320-0 |pages=11–14 |url=https://books.google.com/books?id=SQjOemThV-QC&dq=ungava+brown+bear |access-date=21 October 2014}}</ref><ref name="Elson">{{cite journal |last=Elson |first=C. S. |title=Further Evidence about the Barren-Ground Grizzly Bear in Northeast Labrador and Quebec |journal=Journal of Mammalogy |year=1954 |volume=35 |issue=3 |pages=345–357 |doi=10.2307/1375959 |jstor=1375959}}</ref> ungavan dhe meksikan popullata e ariut grizli të Amerikës së Veriut . Shumë prej popullsive në pjesët jugore të Euroazisë janë gjithashtu të rrezikuara gjithashtu.<ref name= IUCN/><ref name="Smith">{{cite web|url=http://www.science.smith.edu/msi/pdf/i0076-3519-439-01-0001.pdf|title=Mammalian Species- Ursus arctos|date=23 April 1993|publisher=American Society of Mammalogists, Smith College|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331110208/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/i0076-3519-439-01-0001.pdf|archive-date=31 March 2017}}</ref> Një nga format me trup më të vogël, [[ariu i murrmë i Himalajave]] , është i rrezikuar në mënyrë kritike, duke zënë vetëm 2% të gamës së saj të mëparshme dhe kërcënohet nga copëzimi i pakontrolluar për pjesët e trupit të tij.  Ariu i murrmë marsikan i Italisë qendrore është një nga disa popullata të izoluara për momentin e ariut të murrmë euroaziatik  , dhe besohet të ketë një popullsi prej vetëm 40 deri 50 arinjtë.<ref name= Zedrosser/><ref name= Boscagli>{{cite journal |author=Boscagli, G. |year=1990 |title=Marsican brown bear population in central Italy—Status report 1985 |journal=Aquilo, Series Zoologica |volume=27 |pages=81–83}}</ref>
 
== Evolucioni dhe taksonomia ==
Ariu i murrmë nganjëherë quhet ''bruin'' , nga [[Gjuha angleze|anglishtja]] e mesme . Ky emër e ka zanafillën në fabulën, ''Historia e Reynard the Fox'' , përkthyer nga William Caxton , nga ''bruun e'' [[Gjuha holandeze|holandishtes]] së Mesme ose ''bruyn'' , që do të thotë ''kafe'' (ngjyra).<ref>{{OEtymD|bruin}}</ref> Në mesin e shekullit të 19-të të Shteteve të Bashkuara, ariu i murrmë u cilësua "Efraimi i Vjetër" dhe nganjëherë si "Moccasin Joe".<ref name="rooseeltv">[https://www.fulltextarchive.com/page/Hunting-the-Grisly-and-Other-Sketches1/#p58 Hunting the Grisly and other Sketches]. FullTextArchive.com. Retrieved 15 September 2011.</ref>
 
Emri shkencor i ariut të murrmë, ''Ursus arctos'' , vjen nga fjala latine ''ursus'' , që do të thotë "ariu",<ref>Liddell, Henry George and Scott, Robert. [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dursus "Ursus."] ''A Latin Dictionary''. Perseus Digital Library.</ref> dhe nga ktρκτος ''arktos'' , fjala greke për ariun.<ref>Liddell, Henry George and Scott, Robert.[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2315199 "Arktos."] ''A Greek-English Lexicon''. Perseus Digital Library.</ref>
 
=== Emrat e përgjithësuar dhe evolucioni ===
Arinjtë e murrmë mendohet se kanë evoluar nga ''Utrus etruscus'' në [[Azia|Azi]]..<ref name="evolution"/><ref>{{cite journal |author=Pérez-Hidalgo, T. |year=1992 |title=The European descendants of ''Ursus etruscus'' C. Cuvier (Mammalia, Carnivora, Ursidae) |journal=Boletín del Instituto Geológico y Minero de España |volume=103 |issue=4 |pages=632–642 |url=http://oa.upm.es/4004/2/TORRES_ART_1992_02.pdf}}</ref> Ariu i murrmë, për Kurten (1976), është deklaruar si "rrjedh qartë nga popullata aziatike e ''Ursus savini'' rreth 800,000 vjet më parë; përhapur në [[Evropa|Evropë]], në Botën e Re".<ref name="Kurten 1976">{{cite book |last=Kurten |first=Bjorn |title=The Cave Bear Story |year=1976 |publisher=[[Columbia University Press]] |location=New York}}</ref> Një analizë gjenetike tregoi se vijat e ariut të murrme largoheshin nga kompleksi i specieve të arijnve të shpellës afërsisht 1.2-1.4 milion vjet më parë, por nuk sqaroi nëse ''U. savini'' vazhdoi si parospecies për ariun e murrmë para se të zhdukej.<ref name= Loreille>{{cite journal |pmid=11231157 |year=2001 |title=Ancient DNA analysis reveals divergence of the cave bear, ''Ursus spelaeus'', and brown bear, ''Ursus arctos'', lineages |journal=[[Current Biology]] |volume=11 |issue=3 |pages=200–203 |last1=Loreille |first1=O. |last2=Orlando |first2=L. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |last4=Philippe |first4=M. |last5=Taberlet |first5=P. |last6=Hänni |first6=C. |doi=10.1016/s0960-9822(01)00046-x}}</ref> [[Fosilet]] më të vjetra të identifikuara pozitivisht nga kjo specie ndodhin në Kinë nga rreth 0,5 milion vjet më parë. Arinjtë e murrmë hynë në Evropë rreth 250,000 vjet më parë dhe Afrika e Veriut menjëherë  më pas.<ref name="evolution"/><ref name="Herrero, S. 1972">{{cite journal|author=Herrero, S. |year=1972|title=Aspects of evolution and adaptation in American black bears (''Ursus americanus'' Pallas) and brown and grizzly bears (''U. arctos'' Linne.) of North America|journal=Bears: Their Biology and Management|volume=2|pages= 221–231|url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_2/Herrero.pdf|doi=10.2307/3872586|jstor=3872586}}</ref> Mbetjet e ariut të murrmë nga periudha e Pleistocenit janë të zakonshme në Ishujt Britanikë , ku mendohet se mund të kenë arritur më tej me [[Ariu i shpellës|arinjtë e shpellës]] ( ''Ursus spelaeus'' ). Lloji hyri në [[Alaska|Alaskë]] 100,000 vjet më parë, megjithëse ato nuk lëvizën drejt jugut deri në 13,000 vjet më parë. Spekulohet se arinjtë e murrmë nuk ishin në gjendje të migrojnë në jug deri në zhdukjen e [[Ariu me hunde te shtypur|ariut gjigant shumë më të madh me fytyrë të shkurtër]] ( ''Arctodus simus'' ). <ref name="geist">{{citation |last=Geist |first=Valerius |year=1989 |chapter-url=http://www.cnr.uidaho.edu/wlf520/pdf/geist.pdf |chapter=Did Large Predators keep Humans out of North America? |pages=282–294 |editor-first=Juliet |editor-last=Clutton-Brock |title=The Walking larder: patterns of domestication, pastoralism, and predation |publisher=[[Unwin Hyman]] |isbn=0-0444-5013-3|archive-url=https://web.archive.org/web/20081216192502/http://www.cnr.uidaho.edu/wlf520/pdf/geist.pdf |archive-date=16 December 2008 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kurten |first1=B. |last2=Anderson |first2=E. |year=1974 |title=Association of ''Ursus arctos'' and ''Arctodus simus'' (Mammalia: Ursidae) in the late Pleistocene of Wyoming |journal=[[Breviora]] |volume=426 |pages=1–6 |url=http://biostor.org/reference/4117}}</ref>
 
 
Disa paleontologë sugjerojnë mundësinë e dy shpërnguljeve të veçantë të arijnëve të murrmë : arinjtë e murrmë në brendësi, të njohura edhe si grizlit , mendohet se rrjedhin nga arinjtë e murrmë kafkëngushtë, të cilët migruan nga Siberia veriore në Alaskën qendrore dhe pjesën tjetër të kontinentit, ndërsa arinjtë Kodiak zbresin nga arinj kofkëngushtë nga Kamchatka, e cila kolonizoi gadishullin Alaskan. Fosilet e ariut të murrmë të zbuluar në Ontario , Ohio , Kentucky dhe Labrador tregojnë se speciet kanë jetuar më larg në lindje sesa tregohet në të dhënat historike.<ref name="evolution">{{cite journal |last1=McLellan |first1=Bruce |last2=Reiner |first2=David C. |year=1994 |title=A Review of bear evolution |url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_9/McLellan_Reiner_Vol_9.pdf |journal=Int. Conf. Bear Res. And Manage |volume=9 |issue=1 |pages=85–96 |doi=10.2307/3872687 |jstor=3872687}}</ref> Në Amerikën e Veriut, dy nënspecie ''Ursus arctos horribilis'' njihen përgjithësisht - ariu i murrmë bregdetar dhe ariu i murrmë i mbrendshëm; këto dy nënlloje përcaktojnë gjerësisht gamën e madhësive të të gjithë nëllojeve të ariut kafe.<ref name= Smith/>
 
=== Taksonomia shkencore ===
[[File:Ours des pyrenees aspe 2002.jpg|thumb|right|[[Ariu i murrmë euroaziatik]] ( ''Ursus arctos arctos'' ), specia nominale]]
Ka shumë metoda të përdorura nga shkencëtarët për të përcaktuar speciet e arijnve dhe nënspeciet , pasi asnjë metodë nuk është gjithmonë efektive. Taksonomia e ariut dhe klasifikimi i specieve është përshkruar si "i frikshëm dhe konfuz" me disa autoritete që rendisin të njëjtin grup specifik të nënspecieve.<ref>{{citation |last1=Wilson |first1=D. E. |last2=Ruff |first2=S. |year=1999 |title=The Smithsonian Book of North American Mammals |publisher=[[Smithsonian Institution Press]] |location=[[Washington, D.C.]]}}</ref> Testimi gjenetik tani është ndoshta mënyra më e rëndësishme për të përcaktuar shkencërisht marrëdhëniet dhe emrat e ariut të murrmë. Në përgjithësi, testimi gjenetik përdor fjalën kladë sesa specie për shkak se një test gjenetik i vetëm nuk mund të përcaktojë një specie biologjike . Shumica e studimeve gjenetike raportojnë se sa të lidhura janë arinjtë (ose distanca e tyre gjenetike). Ka qindra nënspecie të vjetëruara të ariut të murrmë, secili me emrin e vet, dhe kjo mund të bëhet konfuz; Salla (1981) rendit 86 nënlloje të ndryshme dhe madje as 90 janë propozuar.<ref name=Harris>{{cite news|last1=Harris|first1=Arthur H.|title=Pleistocene Vertebrates of Arizona, New Mexico, and Trans-Pecos Texas|date=2013|publisher=UTEP Biodiversity Collections, University of Texas at El Paso}}</ref><ref name=Storer1955>{{cite book |last1=Storer |first1=T.I. |last2=Tevis |first2=L.P. |title=California Grizzly |url=https://books.google.com/books?id=1QVZFQu01KcC&pg=PA149 |archive-url=https://archive.org/details/californiagrizzl00stor |url-access=registration |year=1996 |archive-date=1955 |publisher=[[University of California Press]] |location=[[Berkeley, California|Berkeley, CA]] |isbn=978-0-520-20520-8 |pages=[https://archive.org/details/californiagrizzl00stor/page/335 335], 42–187}}</ref> Sidoqoftë, analiza e fundit e ADN-së ka identifikuar si pesë si kadastra kryesore që përmbajnë të gjitha arinjtë e murrmë të gjallë, ndërsa një studim filogjenetik i vitit 2017 zbuloi nëntë klada, duke përfshirë një që përfaqëson arinjtë polar. Që nga 2005 ,<ref>{{cite journal |url=http://www.bearinfo.org/YESFedRegister.pdf |title=Endangered and Threatened Wildlife and Plants; Designating the Greater Yellowstone Ecosystem Population of Grizzly Bears as a Distinct Population Segment; Removing the Yellowstone Distinct Population Segment of Grizzly Bears From the Federal List of Endangered and Threatened Wildlife |author=U.S. Fish and Wildlife Service |date=17 November 2006 |journal=Federal Register |volume=70 |issue=221 |pages=69854–69884 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060825042929/http://www.bearinfo.org/YESFedRegister.pdf |archive-date=25 August 2006}}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite journal |author1=Calvignac, S. |author2=Hughes, S. |author3=Tougard, C. |author4=Michaux, J. |author5=Thevenot, M. |author6=Philippe, M. |author7=Hamdine, W.|author8=Hanni, C.|title=Ancient DNA evidence for the loss of a highly divergent brown bear clade during historical times |journal=[[Molecular Ecology]] |year=2008 |volume=17 |issue=8 |pages=1962–1970 |doi=10.1111/j.1365-294x.2008.03631.x |pmid=18363668}}</ref> .<ref name="lan">{{cite journal |author1=Lan, T. |author2=Gill, S. |author3=Bellemain, E. |author4=Bischof, R. |author5=Zawaz, M. A. |author6=Lindqvist, C. |year=2017 |title=Evolutionary history of enigmatic bears in the Tibetan Plateau–Himalaya region and the identity of the yeti |journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences |volume=284 |issue=1,868 |page=20,171,804 |doi=10.1098/rspb.2017.1804 |pmid=29187630 |pmc=5740279}}</ref> 15 nënspeciet ekzistuese ose të zhdukura kohët e fundit u njohën nga komuniteti i përgjithshëm shkencor.<ref name=MSW3>{{MSW3 Wozencraft | id =14000970 | pages = 588–589|heading = ''Ursus arctos''}}</ref><ref>[https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=180543 ''Ursus arctos''], ITIS</ref>
 
Si dhe numri i saktë i specieve të përgjithshme të ariut të murrmë, marrëdhënia e tij e saktë me ariun polar gjithashtu mbetet në diskutim. Ariu polar është një pjesë e fundit e ariut të murrmë. Pika në të cilën ari polar u largua nga ariu i murrmë është i paqartë, me vlerësime të bazuara në gjenetikë dhe fosile që shkojnë nga 400,000 deri në 70,000 vjet më parë, por analiza më e fundit ka treguar që ariu polar u nda diku midis 275,000 dhe 150,000 vjet më parë.<ref>{{cite journal |author1=Lindqvist, C. |author2=Schuster, S. C. |author3=Sun, Y. |author4=Talbot, S. L. |author5=Qi, J. |author6=Ratan, A. |author7=Tomsho, L. B. |author8=Kasson, L. |author9=Zeyi, E. |author10=Aars, J. |author11=Miller, W. |author12=Ingólfsson, O. |author13=Bachmann, L. |author14=Wiig, O. |display-authors=3 |title= Complete mitochondrial genome of a Pleistocene jawbone unveils the origin of polar bear |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=107 |issue=11 |pages=5053–5057 |doi=10.1073/pnas.0914266107 |year= 2010 |bibcode=2010PNAS..107.5053L |pmid=20194737 |pmc=2841953}}</ref> Sipas disa përkufizimeve, ariu i murrmë mund të interpretohet si paraspecie për ariun polar. <ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.cell.2014.03.054 |pmid=24813606 |pmc=4089990 |title=Population Genomics Reveal Recent Speciation and Rapid Evolutionary Adaptation in Polar Bears |journal=[[Cell (journal)|Cell]] |volume=157 |issue=4 |pages=785–794 |year=2014 |last1=Liu |first1=Shiping |last2=Lorenzen |first2=Eline D. |last3=Fumagalli |first3=Matteo |last4=Li |first4=Bo |last5=Harris |first5=Kelley |last6=Xiong |first6=Zijun |last7=Zhou |first7=Long |last8=Korneliussen |first8=Thorfinn Sand |last9=Somel |first9=Mehmet |last10=Babbitt |first10=Courtney |last11=Wray |first11=Greg |last12=Li |first12=Jianwen |last13=He |first13=Weiming |last14=Wang |first14=Zhuo |last15=Fu |first15=Wenjing |last16=Xiang |first16=Xueyan |last17=Morgan |first17=Claire C. |last18=Doherty |first18=Aoife |last19=o'Connell |first19=Mary J. |last20=McInerney |first20=James O. |last21=Born |first21=Erik W. |last22=Dalén |first22=Love |last23=Dietz |first23=Rune |last24=Orlando |first24=Ludovic |last25=Sonne |first25=Christian |last26=Zhang |first26=Guojie |last27=Nielsen |first27=Rasmus |last28=Willerslev |first28=Eske |last29=Wang |first29=Jun}}</ref><ref>{{cite journal |author1=Shields, G. F. |author2=Kocher, T. D. |year=1991 |title=Phylogenetic relationships of North American ursids based on analysis of mitochondrial DNA |journal=[[Evolution (journal)|Evolution]] |volume=45 |issue=1 |pages=218–221 |doi=10.2307/2409495 |pmid=28564083 |jstor=2409495}}</ref><ref name=kurten1964>{{cite journal |last=Kurtén |first=B. |title=The evolution of the polar bear, ''Ursus maritimus'' (Phipps) |journal=Acta Zoologica Fennica |year=1964 |volume=108 |pages=1–26|url=https://helda.helsinki.fi/handle/10138/37762}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Ingólfsson |first1=Ólafur |last2=Wiig |first2=Øystein |doi=10.1111/j.1751-8369.2008.00087.x |title=Late Pleistocene fossil find in Svalbard: the oldest remains of a polar bear (''Ursus maritimus'' Phipps, 1744) ever discovered |journal=[[Polar Research]] |volume=28 |issue=3 |page=455 | year=2009 |bibcode=2009PolRe..28..455I}}</ref>
 
Analiza e ADN tregon se, përveç fragmentimit të popullatës së kohëve të fundit të shkaktuara nga njerëzit,<ref>{{Cite journal |last1=Proctor |first1=Michael F. |last2=Paetkau |first2=David |last3=Mclellan |first3=Bruce N. |last4=Stenhouse |first4=Gordon B. |last5=Kendall |first5=Katherine C. |last6=Mace |first6=Richard D. |last7=Kasworm |first7=Wayne F. |last8=Servheen |first8=Christopher |last9=Lausen |first9=Cori L. |year=2012 |title=Population fragmentation and inter-ecosystem movements of grizzly bears in western Canada and the northern United States |journal=[[Wildlife Monographs]] |volume=180 |issue=1 |pages=1–46 |doi=10.1002/wmon.6 |issn=1938-5455}}</ref> arinjtë e murrmë në Amerikën e Veriut janë përgjithësisht janë pjesë e një sistemi të vetëm të ndërlidhur të popullsisë, me përjashtim të popullsisë (ose specieve) në Arkipelagun Kodiak , i cili ndoshta ka qenë i izoluar që nga fundi i epokës së fundit të akullinajave.<ref>{{Cite journal |last1=Strobeck |first1=Curtis |last2=Craighead |first2=Lance |last3=Clarkson |first3=Peter L. |last4=Waits |first4=Lisette P. |last5=Paetkau |first5=David |date=1 December 1997 |title=An Empirical Evaluation of Genetic Distance Statistics Using Microsatellite Data From Bear (Ursidae) Populations |url=http://www.genetics.org/content/147/4/1943 |journal=[[Genetics (journal)|Genetics]] |volume=147 |issue=4 |pages=1943–1957 |issn=0016-6731 |pmid=9409849 |pmc=1208359}}</ref><ref name="Waits">{{cite journal |author=Waits, L. P. |year=1998 |title=Mitochondrial DNA Phylogeography of the North American Brown Bear and Implications for Conservation |journal=[[Conservation Biology (journal)|Conservation]] |volume=12 |issue=2 |pages=408–417 |doi=10.1111/j.1523-1739.1998.96351.x |display-authors=etal}}</ref> Këto të dhëna demonstrojnë se U. a. gyas, U. a. horribilis, U. a. sitkensis dhe U. a. stikeenensis nuk janë grupe të dallueshme ose kohezive, dhe më saktë do të përshkruheshin si ekotipe. Për shembull, arinjtë e murrmë në çdo rajon të veçantë të bregdetit të Alaskës janë më të afërta me arinjtë grizli sesa me popullatat e largëta të arinjve të murrmë,<ref>{{Cite journal|last1=Paetkau|first1=D.|last2=Shields|first2=G. F.|last3=Strobeck|first3=C.|date=1998|title=Gene flow between insular, coastal and interior populations of brown bears in Alaska|journal=Molecular Ecology|volume=7|issue=#10|pages=1283–1292|issn=0962-1083|pmid=9787441|doi=10.1046/j.1365-294x.1998.00440.x}}</ref> dallimi morfologjik në dukje i nxitur nga arinjtë e murrmë që kanë qasje në një burim të pasur ushqimor me salmon, ndërsa arinjtë grizli që jetojnë në lartësi më të mëdha, ose më tej nga bregdeti, ku materiali bimor është baza e dietës. Historia e arinjve të Arkipelagut të Aleksandrit është e pazakontë në atë që këto popullsi të ishullit mbajnë ADN të ariut polar, që supozohet se janë me origjinë nga një popullsi e arinjve polarë që u la pas në fund të Pleistocenit, por që prej asaj kohe kanë qenë të lidhura me popullsitë kontinentale ngjitur përmes lëvizjes së meshkujve, deri në atë pikë kur gjenomet e tyre bërthamore janë tani më shumë se 90% e prejardhjes së ariut të murrmë.<ref name="Shapiro_al.2013">{{Cite journal |last1=Shapiro |first1=Beth |last2=Slatkin |first2=Montgomery |last3=Stirling |first3=Ian |last4=John |first4=John St. |last5=Salamzade |first5=Rauf |last6=Ovsyanikov |first6=Nikita |last7=Jay |first7=Flora |last8=Stiller |first8=Mathias |last9=Fulton |first9=Tara L. |date=14 March 2013 |title=Genomic Evidence for Island Population Conversion Resolves Conflicting Theories of Polar Bear Evolution |journal=[[PLOS Genetics]] |volume=9 |issue=3 |page=e1003345 |doi=10.1371/journal.pgen.1003345 |issn=1553-7404 |pmc=3597504 |pmid=23516372}}</ref>
 
Arinjtë e murrmë janë të ndara me sa duket në pesë kadra të ndryshme, disa prej të cilëve bashkëjetojnë ose bashkëveprojnë në rajone të ndryshme.<ref name= Servheen/>
 
=== Hibridët ===
[[File:To replace picture in 'Ursid hybrid'.jpg|thumb|Një hibrid i mundshëm i ariut grizli- ariut të zi në territorin Yukon , Kanada]]
 
Një [[Hibridi|hibrid]] i ariut grizli-polar është një hibrid i rrallë ursid që rezulton nga një kryqëzim i një ariu të murrmë dhe një ariu polar . Ka ndodhur si në robëri ashtu edhe në të egër. Në vitin 2006, shfaqja e këtij hibrid në natyrë u konfirmua duke testuar ADN-në e një ariu me pamje të çuditshme që ishte qëlluar në Arktikun Kanadez , dhe shtatë hibride të tjera janë konfirmuar që në të njëjtin rajon, të gjitha kanë zbritur nga një femër e vetme ariu polar.<ref>{{Cite journal|last1=Richardson|first1=Evan|last2=Branigan|first2=Marsha|last3=Paetkau|first3=David|last4=Pongracz|first4=Jodie D.|date=31 May 2017|title=Recent Hybridization between a Polar Bear and Grizzly Bears in the Canadian Arctic|journal=ARCTIC|volume=70|issue=#2|pages=151–160|doi=10.14430/arctic4643|issn=1923-1245}}</ref> Më parë, hibridi ishte prodhuar në kopshte zoologjike dhe konsiderohej një " kristal"(një kafshë e hipotezuar për të cilën nuk ekziston asnjë provë shkencore e ekzistencës në natyrë).
 
Analizat e gjenomit të arinjve kanë treguar se ndërhyrja midis specieve ishte e përhapur gjatë evolucionit të gjinisë ''Ursus'' <ref>{{Cite journal |last1=Janke |first1=Axel |last2=Nilsson |first2=Maria A. |last3=Kolter |first3=Lydia |last4=Pfenninger |first4=Markus |last5=Bidon |first5=Tobias |last6=Lammers |first6=Fritjof |last7=Kumar |first7=Vikas |date=19 April 2017 |title=The evolutionary history of bears is characterized by gene flow across species |journal=[[Scientific Reports]] |volume=7 |page=46,487 |doi=10.1038/srep46487 |issn=2045-2322 |pmc=5395953 |pmid=28422140 |bibcode=2017NatSR...746487K}}</ref><ref>{{Cite journal |doi=10.1126/science.1216424 |pmid=22517859 |title=Nuclear Genomic Sequences Reveal that Polar Bears Are an Old and Distinct Bear Lineage |journal=Science |volume=336 |issue=6,079 |pages=344–247 |year=2012 |last1=Hailer |first1=F. |last2=Kutschera |first2=V. E. |last3=Hallstrom |first3=B. M. |last4=Klassert |first4=D. |last5=Fain |first5=S. R. |last6=Leonard |first6=J. A. |last7=Arnason |first7=U. |last8=Janke |first8=A. |bibcode=2012Sci...336..344H |hdl=10261/58578}}</ref><ref>{{Cite journal |doi=10.1073/pnas.1210506109 |title=Polar and brown bear genomes reveal ancient admixture and demographic footprints of past climate change |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=36 |pages=E2382–2390 |year=2012 |last1=Miller |first1=W. |last2=Schuster |first2=S. C. |last3=Welch |first3=A. J. |last4=Ratan |first4=A. |last5=Bedoya-Reina |first5=O. C. |last6=Zhao |first6=F. |last7=Kim |first7=H. L. |last8=Burhans |first8=R. C. |last9=Drautz |first9=D. I. |last10=Wittekindt |first10=N. E. |last11=Tomsho |first11=L. P. |last12=Ibarra-Laclette |first12=E. |last13=Herrera-Estrella |first13=L. |last14=Peacock |first14=E. |last15=Farley |first15=S. |last16=Sage |first16=G. K. |last17=Rode |first17=K. |last18=Obbard |first18=M. |last19=Montiel |first19=R. |last20=Bachmann |first20=L. |last21=Ingolfsson |first21=O. |last22=Aars |first22=J. |last23=Mailund |first23=T. |last24=Wiig |first24=O. |last25=Talbot |first25=S. L. |last26=Lindqvist |first26=C. |bibcode=2012PNAS..109E2382M |pmid=22826254 |pmc=3437856}}</ref>, përfshirë ndërhyrjen e ADN-së së ariut polar, të prezantuar te arinjtë kafe gjatë Pleistocenit.
 
Një ari i vrarë në vjeshtën e vitit 1986 në Michigan , SH.B.A., u mendua nga disa të ishte një hibrid i arit të zi amerikan/grizli , për shkak të madhësisë së tij jashtëzakonisht të madhe, dhe kockave të trurit proporcionalisht më të madh. Testimi i ADN-së nuk ishte në gjendje të përcaktonte nëse ishte një ari i madh amerikan i zi apo ari grizli .<ref name="hybrid">{{cite book |last=Smith |first=Richard P. |year=2007 |chapter=Hybrid Black Bear |title=Black Bear Hunting |publisher=[[Stackpole Books]] |isbn=978-0-8117-0269-0}}</ref>
 
== Anatomia ==
[[File:Brown bear (Ursus arctos arctos) smiling.jpg|thumb|right|Arinjtë e murrmë janë me madhësi shumë të ndryshueshme. Arinjtë e murrmë euroaziatikë shpesh bien rreth mesit në madhësi të ulëta për speciet.]]
Madhësia tipike varet nga cila popullatë është nga ajo, dhe nënllojet më të pranuara ndryshojnë shumë në madhësi. Kjo është pjesërisht për shkak të dimorfizmit seksual , pasi arinjtë e murrmë meshkuj janë mesatarisht të paktën 30% më të mëdhenj në shumicën e nëntipeve. Arinjtë individualë gjithashtu ndryshojnë në madhësi sezonale, duke peshuar më së paku në pranverë për shkak të mungesës së foragjereve gjatë letargjis, dhe më së shumti në fund të vjeshtës, pas një periudhe hiperfagie për të vënë në peshë shtesë për t'u përgatitur për letargji. Prandaj, një ari mund të duhet të peshohet edhe në pranverë dhe në vjeshtë për të marrë një ide mbi peshën e tij mesatare vjetore.<ref>{{cite journal|author1=Hissa, R. |author2=Siekkinen, J. |author3=Hohtola, E. |author4=Saarela, S. |author5=Hakala, A. |author6=Pudas, J. |year=1994|title=Seasonal patterns in the physiology of the European brown bear (''Ursus arctos arctos'') in Finland|pmid=8529017|journal=Comparative Biochemistry and Physiology Part A: Physiology|volume= 109|issue=#3|pages= 781–791|doi=10.1016/0300-9629(94)90222-4|url=https://www.researchgate.net/publication/14671511}}</ref><ref name= McLellan>{{cite journal|author=McLellan, B. N. |year=2011|title=Implications of a high-energy and low-protein diet on the body composition, fitness, and competitive abilities of black (''Ursus americanus'') and grizzly (''Ursus arctos'') bears|journal= Canadian Journal of Zoology|volume= 89|issue=#6|pages=546–558|doi=10.1139/z11-026}}</ref>
[[File:Description iconographique comparée du squelette et du système dentaire des mammifères récents et fossiles (Ursus arctos).jpg|thumb|left|Skeleti]]
 
Gama normale e dimensioneve fizike për një ari të murrmë është 1.4 deri në 2.8 m (4 ft 7 në 9 ft 2 in) nga gjatësia e kokës dhe truput dhe një lartësi supesh prej 70 deri 153 cm (2 ft 4 in to 5 ft 0 in).Bishti është relativisht i shkurtër, si të gjithë arinjtë, duke filluar nga 6 deri në 22 cm (2,4 deri 8,7 in) në gjatësi. Arinjtë më të vegjël të murrmë, femrat gjatë pranverës në mesin e popullatave të tokës shterpë, mund të peshojnë aq pak sa të përputhen afërsisht me masën e trupit të meshkujve të llojeve të ariut më të vegjël të gjallë, [[Ariu i diellit|ariun e diellit]] ( ''Helarctos malayanus'' ), ndërsa popullsitë më të mëdha bregdetare arrijnë madhësi shumë të ngjashme me ato të llojeve më të mëdha të ariut të gjallë, ariut polar .<ref name="Christiansen">{{cite journal|author=Christiansen, P.|year=1999|title=What size were ''Arctodus simus'' and ''Ursus spelaeus'' (Carnivora: Ursidae)?|journal=Annales Zoologici Fennici|volume=36|issue=2|pages=93–102|jstor=23735739}}</ref><ref name= Smith/><ref name="FitzgeraldKrausman2002">{{cite journal |doi=10.1644/1545-1410(2002)696<0001:HM>2.0.CO;2 |url=http://www.science.smith.edu/msi/pdf/696_Helarctos_malayanus.pdf |year=2002 |volume=696 |pages=1–5 |title=''Helarctos malayanus'' |journal=Mammalian Species |last1=Fitzgerald |first1=Christopher S. |last2=Krausman |first2=Paul R. |access-date=12 December 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304113314/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/696_Helarctos_malayanus.pdf |archive-date=4 March 2016 |url-status=dead }}</ref> Arinjtë e murrmë tokësor janë përgjithësisht më të vogla se sa perceptohen, duke qenë rreth të njëjtën peshë si një luan mesatar , me një mesatare vlerësimi prej 180 kg (400 lb) tek meshkujt dhe 135 kg (298 lb) tek femrat, ndërsa të rriturit e popullsisë bregdetare peshojnë rreth dy herë më shumë.<ref name= Smith/><ref>{{cite web|title=''Ursus arctos'' – Brown Bear species|url=http://wildpro.twycrosszoo.org/S/0MCarnivor/ursidae/ursus/Ursus_arctos/Ursus_arctos.htm#Measurement|publisher=Wildpro|access-date=14 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517001104/http://wildpro.twycrosszoo.org/S/0MCarnivor/ursidae/ursus/Ursus_arctos/Ursus_arctos.htm#Measurement|archive-date=17 May 2012|url-status=dead}}</ref> Pesha mesatare e arinjve meshkuj të rritur nga 19 popullsi, nga e gjithë bota dhe specie të ndryshme (përfshirë të dy speciet me trup të madh dhe të vogël), u gjet në 217 kg (478 lb) ndërsa femrat e rritur nga 24 popullsitë u gjetën mesatarisht 152 kg (335 lb).<ref name= Smith/><ref name= Feldhamer/><ref name= Swenson2>{{cite journal|doi=10.1007/s00442-007-0715-1|pmid=17415593|title=Brown bear body mass and growth in northern and southern Europe|journal=Oecologia|volume=153|issue=#1|pages=37–47|year=2007|last1=Swenson|first1=Jon E.|last2=Adamič|first2=Miha|last3=Huber|first3=Djuro|last4=Stokke|first4=Sigbjørn|url=http://bearproject.info/old/uploads/publications/2007%20Swenson%20et%20al%20Oecologia.pdf|bibcode=2007Oecol.153...37S}}</ref><ref>{{cite journal|doi=10.1111/j.1365-2907.2011.00184.x|title=The mating system of the brown bear ''Ursus arctos''|journal=Mammal Review|volume=42|page=12|year=2012|last1=Steyaert|first1=Sam M. J. G.|last2=Endrestøl|first2=Anders|last3=Hackländer|first3=Klaus|last4=Swenson|first4=Jon E|last5=Zedrosser|first5=Andreas}}</ref>
 
=== Ngjyra ===
[[File:Brown bear on rock.jpg|thumb|right|Ariu i murrmë në një shkëmb]]
Arinjtë e murrmë shpesh nuk janë plotësisht kafe.<ref name= Jones>{{cite journal|author=Jones, S. V. |year=1923|title=Color variations in wild animals|journal= Journal of Mammalogy|pages= 172–177|jstor=1373567|volume=4|issue=#3|doi=10.2307/1373567}}</ref> Ata kanë lesh të gjatë dhe të trashë, me një krifë mesatarisht të gjatë në pjesën e prapme të qafës e cila ndryshon disi nga llojet.<ref name= Swenson>Swenson, J. E. (2000). [https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=1391833&SecMode=1&DocId=1459496&Usage=2 Action plan for the conservation of the brown bear in Europe (''Ursus arctos'')] (No. 18-114)''. Council of Europe.</ref> Në Indi, arinjtë e murrmë mund të jenë të kuqërremtë me qime argjendi, ndërsa në Kinë arinjtë e murrmë janë të bikoloruar, me një jakë të verdhë-kafe ose të bardhë në të gjithë qafën, gjoksin dhe shpatullat.<ref>{{cite journal|pmid=18450212|year=2008|last1=Sahajpal|first1=V|title=Hair characteristics of four Indian bear species|journal=Science & Justice|volume=48|issue=#1|pages=8–15|last2=Goyal|first2=S. P.|last3=Jayapal|first3=R|last4=Yoganand|first4=K|last5=Thakar|first5=M. K.|doi=10.1016/j.scijus.2007.05.001}}</ref><ref name= Jones/> Edhe brenda specieve të përcaktuara mirë, individët mund të tregojnë ngjyrime shumë të ndryshueshme të kafesë. Grizlit e Amerikës së Veriut mund të jenë kafe të errët (pothuajse të zezë) deri në krem ​​(pothuajse të bardhë) ose të verdhë-kafe dhe shpesh kanë këmbë me ngjyrë të errët. Emri i zakonshëm "grizli" buron nga ngjyrosja e tyre tipike, me qimet në pjesën e prapme të tyre zakonisht janë kafe-të zezë në bazë dhe krem ​​të bardhë në kurriz, duke u dhënë atyre ngjyrën e tyre të veçantë "të murrmë". Përveç specieve kanellë të ariut të zi amerikan ( ''U. americanus cinnamonum'' ), ariu i murrmë është specia e vetme moderne e ariut që zakonisht shfaqet me të vërtetë kafe. Gëzofi i dimrit është shumë i trashë dhe i gjatë, veçanërisht në speciet veriore, dhe mund të arrijë nga 11 deri në 12 centimetra . Gëzofi i dimrit është i hollë, por të ashpër kur e prekin. Gëzofi i verës është shumë më i shkurtër dhe më i rrallë dhe gjatësia dhe densiteti i tij ndryshon gjeografikisht.<ref name="soviet">{{cite book |title=Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola |trans-title=Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 1a, Sirenia and Carnivora (Sea cows; Wolves and Bears) |volume=II, Part 1a |editor1=V. G. Heptner |editor2=N. P. Naumov |publisher=Science Publishers, Inc. |year=1998 |isbn=1-886106-81-9 |location=[[Washington, D.C.]], USA |url=https://archive.org/stream/mammalsofsov211998gept#page/648/mode/2up}}</ref>
 
=== Morfologjia dhe madhësia ckraniale ===
[[File:Bear skull.jpg|thumb|left|Kafka]]
Të rriturit kanë kafkat konkave masive, të ndërtuara shumë mirë , të cilat janë të mëdha në përpjeatim me trupin. Pjesa e përparme e ballit është e lartë dhe ngrihet pjerrësisht. Kafka është zhvilluar më mirë kur krahasohen me ato të [[Ariu i zi aziatik|arinjve të zinj aziatikë]] ( ''Ursus thibetanus'' ): këto të fundit kanë kreshta sagitale që nuk kalojnë më shumë se 19-20% të gjatësisë totale të kafkës, ndërsa të parët kanë kreshta sagitale që përbëjnë deri në 40–41% të gjatësisë së kafkës. Projeksionet e kafkës janë më të dobëta të zhvilluara tek femrat sesa te meshkujt. Rreshti i trurit është relativisht i vogël dhe i zgjatur. Ekziston një variacion i madh gjeografik në kafkë, dhe paraqitet kryesisht në dimensione. Për shembull, grizlit kanë tendencë të kenë profile më të sheshta sesa arinjtë e murrmë evropiane dhe bregdetar të Amerikës. Gjatësia e kafkës së arinjve të murrmë rusë priren të jetë 31.5 - 45.5 centimetra (12.4 deri 17.9 in) për meshkujt, dhe 27.5 deri 39.7 centimetra (10.8 deri 15.6 in) për femrat. Gjerësia e harqeve zigomatike te meshkujve është 17.5 deri në 27.7 centimetra (6,9 deri 11 in), dhe 14.7 në 24.7 centimetra (5.8 deri 9.7 in) tek femrat. Arinjtë e murrmë kanë dhëmbë shumë të fortë: incizorët janë relativisht të mëdhenj dhe dhëmbët e qenit janë të mëdha, ato të poshtme janë lakuar fort. Tre molarët e parë të nofullës së sipërme janë të pazhvilluara dhe të kurorëzuara me një rrënjë. Molari i dytë i sipërm është më i vogël se të tjerët, dhe zakonisht mungon tek të rriturit. Zakonisht humbet në moshë të re, duke mos lënë asnjë gjurmë të alveolusit në nofull. Tre molarët e parë të nofullës së poshtme janë shumë të dobëta, dhe shpesh humbasin në moshë të re. Dhëmbët e arinjve të murrmë pasqyrojnë plasticitetin e tyre dietik dhe janë gjerësisht të ngjashme me arinjtë e tjerë, duke përjashtuar dy arinjtë e gjallë më barngrënës, [[Panda|panda gjigande]] ( ''Ailuropoda melanoleuca'' ) dhe [[ariu me syze]] ( ''Tremarctos ornatus''), të cilët kanë premolarë të hollë, të vegjël (idealë për bluarjen e bimëve me fibroze) në krahasim arijntë me premolarët që të paktën sezonalisht shpesh mbështeten në mish si një burim ushqimi. Dhëmbët janë me siguri më të mëdha se e arinjëve të zinj amerikanë , por mesatarisht më të vegjël në gjatësi molare sesa arinjtë polarë . Arinjtë e murrmë kanë kafkën më të gjerë të çdo ursin; vetëm arinjtë e gjallë bimëngrënës të përmendur i tejkalojnë ato në gjerësinë relative të kafkës.<ref name= Christiansen2>{{cite journal|doi=10.1002/jmor.10643|pmid=18488989|title=Feeding ecology and morphology of the upper canines in bears (carnivora: Ursidae)|journal=Journal of Morphology|volume=269|issue=#7|pages=896–908|year=2008|last1=Christiansen|first1=Per}}</ref><ref>{{cite journal|author=Kurtén, B. |year=1966|title= Pleistocene bears of North America: Genus ''Tremarctos'', spectacled bears|journal=Acta Zoologica Fennica |volume=115|pages=1–96}}</ref> The teeth are reliably larger than [[American black bear]]s, but average smaller in molar length than [[polar bear]]s.<ref>{{cite journal|pmid=4819587|doi=10.2307/1379261|year=1974|last1=Slaughter|first1=B. H.|title=Eruption of cheek teeth in insectivora and carnivora|journal=Journal of Mammalogy|volume=55|issue=#1|pages=115–25|last2=Pine|first2=R. H.|last3=Pine|first3=N. E.|jstor=1379261}}</ref><ref>{{cite journal|doi=10.1017/S0952836904004856|title=Ecomorphological indicators of feeding behaviour in the bears (Carnivora: Ursidae)|journal=Journal of Zoology|volume=263|page=41|year=2004|last1=Sacco|first1=Tyson|last2=Van Valkenburgh|first2=Blaire}}</ref> Brown bears have the broadest skull of any extant ursine bear; only the aforementioned most herbivorous living bears exceed them in relative breadth of the skull.<ref name= Smith/><ref name= Feldhamer>{{cite book|last1=Feldhamer |first1=G. A. |last2=Thompson |first2=B. C. |last3=Chapman |first3=J. A. |year=2003 |url= https://books.google.com/books?id=-xQalfqP7BcC&lpg=PP1&pg=PP1 |title=Wild mammals of North America: biology, management, and conservation |publisher=JHU Press|isbn=9780801874161 }}</ref><ref name= bite>{{cite journal|doi=10.1111/j.1469-7998.2006.00286.x|title=Evolutionary implications of bite mechanics and feeding ecology in bears|journal=Journal of Zoology|volume=272|issue=#4|page=423|year=2007|last1=Christiansen|first1=P.}}</ref> Një tjetër ari i gjallë ursinë,[[ariu dembel]] ( ''Melursus ursinus''), ka një kafkë proporcionalisht më të gjatë se ariu i murrmë dhe mund të përputhet me gjatësinë e kafkës së nëntipeve edhe të arinjve të mëdhenj të murrmë, me sa duket si një ndihmë për ushqimin janë kolonitë e insekteve për të cilat një turir i gjatë është i dobishëm si një tipar i evoluar në disa grupe gjitarësh që nuk lidhen .<ref name="brown"/><ref name= bite/>
 
=== Kthetrat dhe këmbët ===
[[File:Brown Bear Paws.jpg|thumb|Putrat e përparme]]
Arinjtë e murrmë kanë kthetra shumë të mëdha dhe të lakuara, ato të pranishme në pjesën e përparme janë më të gjata se ato në gjymtyrët e pasme. Ata mund të arrijnë nga 5 deri në 6 centimetra (2.0 deri në 2.4 in) dhe mund të matin 7 deri në 10 centimetra (2.8 në 3.9 in) përgjatë kurbës. Ata janë përgjithësisht të errët me një majë të lehtë, me disa forma që kanë kthetra plotësisht të lehta. Kthetrat e arijnve të murrmë janë më të gjata dhe të ngushta se ato të arinjve të zinj amerikanë ( ''Ursus americanus'' ). Kthetrat janë të buta, ndërsa ato të një ariu të zi janë të mprehta. Për shkak të strukturës së tyre të kthetrave, përveç peshës së tyre të tepërt, arinjtë e rritur të murrmë nuk mund të ngjiten në pemë siç munden të dy speciet e ariut të zi, megjithëse në raste të rralla arinjtë e rritur femra të murrme janë parë në pemë. Kthetrat e një ariu polar janë gjithashtu mjaft të ndryshme, duke qenë veçanërisht më të shkurtër, por më të gjerë me një lakim të fortë dhe pikë më të mprehtë, me sa duket edhe si një ndihmë për të udhëtuar mbi akull (nganjëherë pothuajse vertikalisht) dhe duke gjuajtur pre aktive. Putrat e ariut të murrmë janë mjaft të mëdha. Këmbët e pasme të arinjve të rritur janë zbuluar se zakonisht matin 21 deri 36 cm (8,3 deri 14,2 in) gjatë, ndërsa të parmet kanë tendencë të matin rreth 40% më pak në gjatësi. Të katër këmbët të arinjëve me madhësi mesatare kanë një gjerësi prej 17,5 deri 20 cm (6,9 - 7,9 in). Në meshkuj të mëdhenj të ariut bregdetar ose Kodiak, pjesa e poshtme e shpatullës mund të masë deri në 40 cm (16 in) në gjatësi, 28.5 cm (11.2 in) në gjerësi, ndërsa arinjtë e madhësuar Kodiak që kishin konfirmuar matjet deri në 46 cm (18 in) përgjatë këmba e tyre e pasme.<ref name="Hunter"/><ref name = "Wood">{{cite book | author = Wood, Gerald | title = The Guinness Book of Animal Facts and Feats | year = 1983 | isbn = 978-0-85112-235-9 | url = https://archive.org/details/guinnessbookofan00wood }}</ref><ref name= Whitaker>Whitaker, J. O., & Elman, R. (1996). ''National Audubon Society Field Guide to North American Mammals (p. 992)''. New York: Knopf.</ref> Arinjtë e murrmë janë të vetmit arinj që ekzistojnë me një gungë në pjesën e sipërme të shpatullave të tyre, e cila është bërë tërësisht nga muskujt, kjo veçori është zhvilluar me sa duket për të dhënë më shumë forcë në gërmime, gjë që është e zakonshme gjatë ushqimit për shumicën e specieve të arinjve dhe gjithashtu përdoret shumë në ndërtimin e den para letargji.<ref name="brown"/><ref name= Novak>Novak, M., Baker, J.A., Obbard, M.E. & Malloch, B. (1987). ''Wild furbearer management and conservation in North America''. Ontario Ministry of Natural Resources.</ref>
 
 
== Gama dhe habitati ==
[[File:Brown bear seaguls.jpg|left|thumb|Ariu i murrmë në Brooks Falls]]
Arinjtë e murrmë dikur ishin vendas në [[Evropa|Evropë]], pjesën më të madhe të [[Azia|Azisë]], [[Malet Atllas|Malet Atlas]] të [[Afrika|Afrikës]] dhe [[Amerika Veriore|Amerikën e Veriut]]<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4003325.stm |title=Ancient bear made early migration |work=[[BBC News]] |date=12 November 2004 |accessdate=2 January 2010}}</ref>, por tani janë zhdukur në disa zona, dhe popullsia e tyre është zvogëluar shumë në zona të tjera. Ka rreth 200,000 arinj të murrmë të mbetur në botë.<ref name="Brown Bear | Species | WWF">{{cite web|title=Brown Bear {{!}} Species {{!}} WWF|url=http://worldwildlife.org/species/brown-bear|publisher=WWF}}</ref> Popullsia më e madhe është në [[Rusia|Rusi]] me 120,000,<ref name="Brown Bear">{{cite web|title=Brown Bear|url=http://www.rollinghillswildlife.com/animals/b/bearbrown/|publisher=Rolling Hills Wildlife Adventure|access-date=2 December 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20161110075111/http://www.rollinghillswildlife.com/animals/b/bearbrown/|archive-date=10 November 2016|url-status=dead}}</ref> [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|Shtetet e Bashkuara]] me 32.500, dhe [[Kanadaja|Kanada]] me rreth 25,000. Rreth 95% e popullsisë së ariut të murrmë në Shtetet e Bashkuara është në Alaska, megjithëse në 48 shtetet e ulëta, ato janë duke ripopulluar ngadalë por në mënyrë të qëndrueshme përgjatë Rockies dhe Plains Great Great Western. Edhe pse shumë njerëz besojnë se disa arinj të murrmë mund të jenë të pranishëm në [[Meksika|Meksikë]] dhe Malet Atlas të [[Maroku|Marokut]] , të dyja thuajse janë [[Speciet e zhdukura|zhdukur]]. Ariu i fundit i murrmë meksikan u qëllua në 1960. Në Evropë , ka 14,000 arinj të murrmë në dhjetë popullsi të fragmentuara, nga [[Spanja]] (vlerësohet të jetë vetëm 20-25 kafshë në Pirenej në vitin 2010,<ref>{{cite web | url = http://www.elperiodico.cat/ca/noticias/societat/20100802/neixen-quatre-cries-dos-bru-als-pirineus/416750.shtml|date=2 August 2010|work=elperiodico.cat | title = Neixen quatre cries d'ós bru als Pirineus | accessdate = 19 November 2010 | language = Catalan, Spanish}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.ecologistasenaccion.org/article17611.html|date=May 2010|publisher=ecologistasenaccion.org | title = Situació preocupant de l'ós bru als Pirineus | accessdate = 19 November 2010 | language = Catalan}}</ref> në një gamë të përbashkët midis [[Franca|Francës]] , Spanja dhe [[Andorra]] , dhe rreth 210 kafshë në Asturi , Cantabria , Galicia dhe León, në Picos de Europa dhe zonat ngjitur në 2013 në perëndim,<ref>{{cite web | url = http://www.abc.es/sociedad/20130929/abci-osos-desafio-poblacion-creciente-201309281954.html |work= ABC|location=Spain | title = Osos, el desafío de una población creciente| language = Spanish}}</ref> në Rusi në lindje dhe nga [[Suedia]] dhe [[Finlanda]] në veri në Rumani (4000–5000), Bullgaria (900–1200), [[Sllovakia]] (me rreth 600–800 kafshë), Sllovenia (500–700 kafshë) dhe Greqia (me rreth 200 kafshë) në jug. Ata janë të zhdukur në Ishujt Britanikë , tejet të kërcënuar në Francë dhe Spanjë dhe në telashe mbi pjesën më të madhe të [[Evropa Qendrore|Evropës Qendrore]] . Popullata e ariut të murrmë të Karpateve e Rumanisë është më i madhi në Evropë jashtë Rusisë, i vlerësuar në 4,500 deri në 5,000 arinj, megjithëse bie në mënyrë alarmante për shkak të mbingarkesës.<ref>{{cite web | url = http://proaction.tripod.com/localcampaigns/id26.html | archiveurl = https://web.archive.org/web/20040324084408/http://proaction.tripod.com/localcampaigns/id26.html | archivedate = 24 March 2004 | title = Proact Local Campaigns: Carpathian Brown Bear | accessdate = 19 November 2010 }}</ref> Ekziston gjithashtu një popullsi më e vogël e arijnve të murrmë në Malet Karpate në [[Ukraina|Ukrainë]] (vlerësohet në rreth 200 në 2005), Sllovaki dhe [[Polonia|Poloni]] (vlerësohet në rreth 100 në 2009 në vendin e fundit).<ref>{{cite web | url = http://carpathianbear.pl/en/projects/management-plan | archiveurl = https://web.archive.org/web/20110813050707/http://carpathianbear.pl/en/projects/management-plan | archivedate = 13 August 2011 | title = Carpathian Brown Bear Management Plan [in Poland]|publisher=carpathianbear.pl| accessdate = 19 November 2010 }}</ref> Popullsia totale e Karpateve vlerësohet të jetë rreth 8,000.<ref>{{cite web | url = http://wwf.panda.org/about_our_earth/species/profiles/mammals/brown_bear2/brownbear_population_distribution/|work=wwf.panda.org | title = Brown Bear – Population & Distribution: A Truly International Species| accessdate = 19 November 2010 }}</ref>  Evropa veriore është shtëpia e një popullate të madhe arijnsh, me një vlerësim prej 2.500 (varg 2,350-2,900) në Suedi , rreth 1.600 në Finlandë ,<ref>{{cite web | url = http://www.suurpedot.fi/www/fi/lajit/karhu/index.php | archive-url = https://web.archive.org/web/20141107235117/http://www.suurpedot.fi/www/fi/lajit/karhu/index.php | url-status = dead | archive-date = 7 November 2014 |publisher=suurpedot.fi| title = Karhu | accessdate = 22 October 2010 | language = finnish}}</ref> rreth 700 në [[Estonia|Estoni]] dhe 70 në [[Norvegjia|Norvegji]] . Një popullatë tjetër e madhe dhe relativisht e qëndrueshme e arinjve të murrmë në Evropë, që përbëhet nga 2.500-3,000 individë, është popullsia Dinaric-Pindos ([[Gadishulli Ballkanik|Ballkan]]), me shpërndarje të vazhdueshme në [[Italia|Italinë]] verilindore , [[Sllovenia|Slloveni]] , [[Kroacia|Kroaci]] , [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnje dhe Hercegovin]] , [[Serbia|Serbi]] , [[Mali i Zi]] , [[Maqedonia e Veriut|Maqedoni]] , [[Shqipëria|Shqipëri]] ,[[Kosova|Kosovë]], [[Bullgaria|Bullgari]] dhe [[Greqia|Greqi]] .<ref>[http://www.kora.ch/sp-ois/bear-ois/index.htm Bear Online Information System for Europe]. Kora.ch. Retrieved 15 September 2011.</ref>
 
Arinjtë e murrmë jetojnë në Alaska , në lindje përmes territorit të Yukonit dhe Veriperëndimit , në jug përmes [[Kolumbia Britanike|Kolumbisë Britanike]] dhe përgjatë gjysmës perëndimore të [[Alberta|Albertës]] . Popullsia alaskane vlerësohet në 32,000 individë të shëndetshëm.<ref>{{cite web|title=Brown Bear Research in Alaska|url=http://www.adfg.alaska.gov/index.cfm?adfg=wildlifenews.view_article&articles_id=551|publisher=Alaska Department of Fish and Game|accessdate=4 April 2012}}</ref> Popullsia e vogël ekzistojnë në Ekosistemin më të Madh të Yellowstone të Wyomingit në veriperëndim (me rreth 600 kafshë), Ekosistemin Verior Kontinentale Veriore të Montana veriperëndimore (me rreth 750 kafshë), Ekosistemi Kabinet-Yaak i veriperëndimit Montana dhe verilindje i Idaho (me rreth 30-40 kafshë), Ekosistemi Selkirk i Uashingtonit verilindordhe në veriperëndim të Idaho (me rreth 40-50 kafshë), dhe Ekosistemi i Kaskadave të Veriut të Uashingtonit veriperëndimor (me rreth 5-10 kafshë). Këto pesë ekosisteme kombinohen për një total prej afro 1.470 grizli të egër që vazhdojnë në Shtetet e Bashkuara të Afërt. Fatkeqësisht, këto popullata janë të izoluara nga njëra-tjetra, duke penguar çdo rrjedhë gjenetike midis ekosistemeve. Kjo përbën një nga kërcënimet më të mëdha për mbijetesën e ardhshme të ariut të murrmë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
 
Në Azi, arinjtë e murrmë gjenden kryesisht në të gjithë Rusinë , që andej më shumë në jugperëndim në pjesë të [[Lindja e Mesme|Lindjes së Mesme]] , deri në jug në [[Irani|Iranin]] jugperëndimor , dhe në juglindje në një zonë të vogël të [[Kina|Kinës]] Verilindore , Kinë Perëndimore dhe pjesë të [[Koreja e Veriut|Koresë së Veriut]] , [[Pakistani|Pakistanit]] , [[Afganistani|Afganistanit]] dhe [[India|Indis]] . Ato gjithashtu mund të gjenden në ishullin japonez të Hokkaidōs , i cili mban numrin më të madh të arinjve të murrmë jo-rus në Azinë Lindore me rreth 2,000-3,000 kafshë.<ref name="Hunter">''Carnivores of the World'' by Dr. Luke Hunter. Princeton University Press (2011), {{ISBN|9780691152288}}</ref>
 
Popullsia e arinjve të murrmë në vargmalin e Pirenes midis Francës dhe Spanjës është jashtëzakonisht e ulët, e vlerësuar në 14 deri në 18 vjeç, me një mungesë femrash. Rrallëhësia e tyre në këtë zonë ka bërë që biologët të lëshojnë arinj, kryesisht femra, nga Sllovenia në pranverë 2006 për të zvogëluar çekuilibrin dhe për të ruajtur praninë e specieve në zonë. Arinjtë u liruan megjithë protestat e fermerëve francezë. Një popullatë e vogël e arinjve të murrmë ( ''Ursus arctos marsicanus'' ) ende jeton në Italinë qendrore ( malet Apenine , Abruzo dhe Latium), me jo më shumë se 30-40 individë, të mbrojtur nga ligje të forta, por të rrezikuara nga prania e njeriut në zonë.<ref>{{Cite web|title=Brown bear seen for first time in 150 years in northern Spanish park|url=https://www.cnn.com/travel/article/brown-bear-spain-video-scli-intl/index.html|first=Jack |last=Guy|website=CNN|language=en|access-date=4 May 2020}}</ref>
 
Në zonat e Arktikut , habitati i mundshëm i ariut të murrmë po rritet. Ngrohja e rajonit ka lejuar speciet për të lëvizur në veri më larg në atë që dikur ishte ekskluzivisht dominuar nga ariu polar . Në zonat jo-Arktike, humbja e habitatit fajësohet si shkaku kryesor i rrezikimit, i ndjekur nga gjuetia.
 
Kjo specie banon në gamën më të gjerë të habitateve të çdo specie të gjallë ariu. Ata duket se nuk kanë asnjë preferencë lartësie dhe janë regjistruar nga niveli i detit në një lartësi prej 5000 m (16,000 ft) (kjo e fundit në Himalajet ). Në pjesën më të madhe të gamës së tyre, arinjtë e murrmë në përgjithësi duket se preferojnë një vend gjysmë të hapur, me një shpërndarje të bimësisë që mund t'u lejojë atyre një vend pushimi gjatë ditës. Sidoqoftë, ata janë regjistruar si banorë të çdo larmie të pyjeve të buta veriore që dihet se ndodhin. Arinjtë e murrmë të Amerikës së Veriut, ose grizlit , në përgjithësi duket se preferojnë peizazhe të hapura ose gjysmë të hapura, me speciet dikur që kanë qenë të zakonshme në Rrafshinat e Mëdha dhe vazhdon të ndodhë në një numër të konsiderueshëm në tundra dhe grykëderdhje bregdetare dhe ishuj . Numrat e ndryshueshme ende ndodhin në preri në zonat e veriut Maleve Shkëmbore (kryesisht në Kanada, por disa në Shtetet e Bashkuara afërt). Në Euroazinë perëndimore, ata banojnë kryesisht në pyjet malore, në vargje si Alpet , Pirrenët dhe Kaukazit , megjithëse mund të jenë shtyrë në habitatet më të pyllëzuara, me reshje për shkak të persekutimit të gjërë të specieve në disa rajone .<ref name="mari">{{Cite journal |last1=Murtskhvaladze |first1=M. |last2=Gavashelishvili |first2=A. |last3=Tarkhnishvili |first3=D. |doi=10.1111/j.1365-294X.2010.04610.x |title=Geographic and genetic boundaries of brown bear (''Ursus arctos'') population in the Caucasus |journal=Molecular Ecology |volume=19 |issue=9 |pages=1829–1841 |year=2010 |pmid=20345670}}</ref><ref name= Macdonald>{{cite book|year=1993|title=Mammals of Europe|publisher=Princeton University Press|location=New Jersey|page=[https://archive.org/details/mammalsofeurope00macd/page/107 107]|isbn=978-0-691-09160-0|author1=Macdonald, D.W.|author2=Barrett, P.|url=https://archive.org/details/mammalsofeurope00macd/page/107}}</ref><ref name="mari"/> Pjesë të shkreta të Evropës Veriore dhe Lindore, si ana të mëdha të Skandinavisë dhe Maleve Karpate , gjithmonë kanë qenë të pyllëzuara mjaft rëndë dhe kanë mbajtur popullsi relativisht të qëndrueshme të arinjeve, duke treguar që arinjtë e murrmë këtu janë përshtatur mirë me banesat pyjore. Në Azinë Qendrore , shqetësimet njerëzore janë minimale pasi kjo zonë ka një mjedis më të ashpër dhe është me popullsi më pak. Në këtë pjesë të botës, arinjtë mund të gjenden në stepat , livadhet alpine dhe madje edhe në skajin e shkretëtirës . Në Siberi , speciet duken të përshtatura për të jetuar në pyje me dendura pishe. Pyjet e Rusisë Lindore mbajnë ndoshta numrin më të madh të arinjve të murrmë në botë, jashtë Alaskës dhe Kanadasë verilindore. Mendohet se arinjtë euroaziatik që kolonizuan Amerikën ishin të përshtatur me tundra dhe speciet ndonjëherë gjenden rreth fushave të akullit nën-Arktik . Kjo tregohet nga arinjtë e murrmë në Gadishullin Chukotka në anën aziatike të ngushticës së Beringut, të cilat janë të vetmet arinjtë e murrmë aziatikë që jetojnë gjatë gjithë vitit në tundra ultësirë ​​si kushërinjtë e tyre të Amerikës së Veriut. <ref>{{cite web|url=http://www.russianbearhunt.com/ |title=Brown Bear Hunting in Russia |publisher=Russianbearhunt.com |accessdate=10 October 2009}}</ref>
 
=== Statusi i konservimit ===
Ndërsa rrezja e ariut ka qenë pakësuar dhe është përballur me zhdukje lokale, ajo mbetet e renditur si një specie shqetësimi më e vogël nga IUCN , me një popullsi të përgjithshme prej afro 200,000. Që nga viti 2012 , ky dhe ariu i zi amerikan janë e vetmja specie ariu që nuk klasifikohet si i kërcënuar nga IUCN. Sidoqoftë, ariu grizli i Kalifornis , ariu Atlas dhe ariu grizli meksikan , si dhe popullata e ariut të murrmë në Paqësorin Veri-perëndimorë , u gjuan deri në zhdukje në shekujt XIX dhe fillim të 20-të dhe shumë nga speciet e Azisë Jugore janë shumë të rrezikuar.<ref name="Miller & Waits 2006">{{cite journal|last1=Miller|first1=CR|last2=Waits|first2=L.P.|title=Phylogeography and mitochondrial diversity of extirpated brown bear (''Ursus arctos'') populations in the contiguous United States and Mexico|journal=Mol. Ecol.|date=2006|volume=15|issue=#14|pages=4477–85|doi=10.1111/j.1365-294x.2006.03097.x|pmid=17107477}}</ref>[[Ariu i murrmë sirian]] ( ''Ursus arctos syriacus'' ) është shumë i rrallë dhe është ekstraksuar nga më shumë se gjysma e gamës së tij historike.<ref name="Calvignac et al. 2009">{{cite journal|last1=Calvignac|first1=Sebastien|last2=Hughes|first2=Sandrine|last3=Hanni|first3=Catherine|title=Genetic diversity of endangered brown bear (''Ursus arctos'') populations at the crossroads of Europe, Asia and Africa|journal=Diversity and Distributions|date=2009|volume=15|issue=#5|pages=742–750|doi=10.1111/j.1472-4642.2009.00586.x}}</ref> Një nga speciet më të vegjël, ariu i murrmë i Himalajave ( ''Ursus arctos isabellinus'' ), rrezikohet në mënyrë kritike, duke zënë vetëm 2% të gamës së tij të mëparshme dhe kërcënohet nga gjuetia e pakontrolluar për pjesët e trupit të tij.<ref name=enews>[http://www.euronews.com/2014/01/06/himalayan-brown-bears-now-critically-endangered/ Himalayan brown bears now critically endangered]. Euronews.com. 6 January 2014</ref> Ariu i murrmë marsikan në qendër të Italisë besohet të ketë një popullsi prej vetëm 30-40 arinjve.
 
== Sjellja dhe historia e jetës ==
[[File:Ursus arctos - Norway.jpg|thumb|upright|Si të gjitha arinjtë, arinjtë e murrmë mund të qëndrojnë me këmbët e tyre dhe të ecin për disa hapa në këtë pozicion, zakonisht të motivuar për ta bërë këtë nga kurioziteti, uria ose alarmi]]
{{listen
|filename = Yellowstone sound library - Grizzly Bear Eating - 003.mp3
|title = Brown bear sounds
|description = Brown bear sounds including huffing, jaw popping and growling
|format = [[Vorbis]]
|filename2 = Yellowstone sound library - Grizzly Bear Eating - 002.mp3
|title2 = Brown bear roars
|description2 = Brown bears roaring over a carcass
|format2 = [[Vorbis]]
}}
Ariu i murrmë shpesh përshkruhet si kafshë nate . Sidoqoftë, shpesh duket se ka arritur kulmin në aktivitet në mëngjes dhe në orët e para të mbrëmjes.<ref name="Brown / Grizzly Bear Facts">{{cite web|title=Brown / Grizzly Bear Facts|url=http://www.bear.org/website/bear-pages/brown-or-grizzly-bear/68-brown-grizzly-bear-facts.html|publisher=North American Bear Center|access-date=16 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130524082117/http://www.bear.org/website/bear-pages/brown-or-grizzly-bear/68-brown-grizzly-bear-facts.html|archive-date=24 May 2013|url-status=dead}}</ref> Studimet kanë treguar se aktiviteti në të gjithë shtrirjen mund të ndodhë pothuajse në çdo kohë të natës ose ditës, me arinjtë që banojnë në zona me kontakte më të gjera njerëzore që kanë më shumë gjasa të jenë plotësisht nate. Për më tepër, arinjtë e përhershëm dhe të sapoardhur kanë më shumë të ngjarë të jenë aktive në mënyrë direkte dhe shumë arinj të rritur në zonat me shqetësime të ulëta janë kryesisht krijuese .<ref>{{cite journal|author1=Klinka, D. R. |author2=Reimchen, T. E. |title=Nocturnal and diurnal foraging behaviour of brown bears (''Ursus arctos'') on a salmon stream in coastal British Columbia|journal=Canadian Journal of Zoology|volume=80|issue=#8|page=1317−1322 |doi=10.1139/z02-123|url=http://web.uvic.ca/~reimlab/noctdibrbear.pdf|year=2002}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Moe, T. F. |author2=Kindberg, J. |author3=Jansson, I. |author4=Swenson, J. E. |title=Importance of diel behaviour when studying habitat selection: examples from female Scandinavian brown bears (''Ursus arctos'')|journal=Canadian Journal of Zoology |volume=85 |issue=#4 |page=518−525 |doi=10.1139/Z07-034|url=https://www.researchgate.net/publication/237154208|year=2007}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Kaczensky, P. |author2=Huber, D. |author3=Knauer, F. |author4=Roth, H. |author5=Wagner, A. |author6=Kusak, J. |title=Activity patterns of brown bears (''Ursus arctos'') in Slovenia and Croatia|journal=Journal of Zoology |volume=269|issue=#4|page=474−485 |doi=10.1111/j.1469-7998.2006.00114.x|year=2006}}</ref> In summer through autumn, a brown bear can double its weight from the spring, gaining up to {{Convert|180|kg|lb|abbr=on}} of [[fat]], on which it relies to make it through winter, when it becomes very lethargic.<ref>{{cite journal|author1=Kingsley, M. C. S. |author2=Nagy, J. A. |author3=Russell, R. H. |s2cid=90555276 |title=Patterns of weight gain and loss for grizzly bears in northern Canada|journal=Bears: Their Biology and Management |volume=5 |pages=174–178|jstor=3872535|doi=10.2307/3872535|year=1983}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Hissa, R. |author2=Hohtola, E. |author3=Tuomala-Saramäki, T. |author4=Laine, T. |author15= Kallio, H. |title=Seasonal changes in fatty acids and leptin contents in the plasma of the European brown bear (''Ursus arctos arctos'')|journal= Annales Zoologici Fennici |pages=215–224|jstor=23735612|volume=35|issue=#4|year=1998}}</ref> Në verë deri në vjeshtë, një ari i murrmë mund të dyfishojë peshën e tij nga pranvera, duke fituar deri në 180 kg (400 lb) yndyrë, në të cilën mbështetet për ta bërë atë gjatë dimrit, kur bëhet shumë [[Letargjia|letargjik]]. Edhe pse ata nuk janë në letargji të plotë dhe mund të zgjohen lehtë, të dy sekset pëlqejnë të denohen në një vend të mbrojtur gjatë muajve të dimrit. Gropat e letargjisë mund të përbëhen nga çdo vend që siguron mbulesë nga elementët dhe që mund të strehojnë trupat e tyre, të tilla si një shpellë , çarje ose rrënjë pemësh shpellë.<ref>{{cite journal|author1=Farley, S. D. |author2=Robbins, C. T. |title=Lactation, hibernation, and mass dynamics of American black bears and grizzly bears|journal=Canadian Journal of Zoology |volume=73 |issue=#12|page=2216−2222 |doi=10.1139/z95-262|year=1995}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Evans, A. L. |author2=Sahlén, V. |author3=Støen, O. G. |author4=Fahlman, Å. |author5=Brunberg, S. |author6=Madslien, K. |author7=Forbert, O. |author8=Swenson, J.E. |author9=Arnemo, J. M. |title=Capture, anesthesia, and disturbance of free-ranging brown bears (''Ursus arctos'') during hibernation|journal=PLOS ONE |volume=7 |issue=#7 |pages=e40520 |doi=10.1371/journal.pone.0040520 |pmid=22815757 |pmc=3398017|year=2012|bibcode=2012PLoSO...740520E}}</ref>
'''Ariu i murrmë''' (''Ursus arctos'') ose '''ariu i kafenjtë''' është [[Lloji (biologji)|lloji]] i dytë më i madh i familjes së arinjve, pas [[ariu polar|ariut polar]], duke arritur në peshë deri në {{convert|868|kg|lb|abbr=off}}
 
Arinjtë e murrmë kanë një nga trurët më të mëdhenj të çdo mishngrënësi në krahasim me madhësinë e trupit të tyre dhe është treguar se përfshihen në përdorimin e mjeteve (p.sh., duke përdorur një shkëmb të mbuluar me barnakul për të kruar qafën), gjë që kërkon aftësi njohëse të përparuara.<ref>{{cite journal|author1=Deecke, V. B. |title=Tool-use in the brown bear (''Ursus arctos'')|journal=Animal Cognition|volume=15|issue=#4|pages=725–730|pmid=22367156|year=2012|doi=10.1007/s10071-012-0475-0|url=http://insight.cumbria.ac.uk/id/eprint/1687/1/Deecke_ToolUseInTheBrownBear.pdf}}</ref> Kjo specie është kryesisht e vetmuar, megjithëse arinjtë mund të mblidhen në një numër të madh në burimet kryesore ushqimore (p.sh., liqene ose lumenj që mbajnë [[Salmoni|salmon]] ) dhe formojnë hierarki sociale bazuar në moshën dhe madhësinë.<ref>{{cite journal | last1 = Egbert | first1 = Allan L. | last2 = Stokes | first2 = Allen W. | year = 1974 | title = The social behaviour of brown bears on an Alaskan salmon stream | url =http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_3/Egbert_Stokes_Egbert_Vol_3.pdf | journal = International Conference Bear Res. And Manage | volume = 3 | pages = 41–56 | jstor=3872753 | last3 = Egbert | first3 = A. L. | doi=10.2307/3872753}}</ref><ref>{{cite book|author=Sandell, M. |year=1989|chapter=The mating tactics and spacing patterns of solitary carnivores|title=Carnivore behavior, ecology, and evolution |pages= 164–182|publisher= Springer |isbn=978-1-4613-0855-3|doi=10.1007/978-1-4613-0855-3_7}}</ref> Arinjtë e rritur meshkuj janë veçanërisht agresivë dhe shmangen nga meshkujt adoleshentë dhe nën moshë, si në mundësi ushqimi të përqendruar ashtu edhe në takime rastësore. Arinjtë femra me këlyshët rivalojnë meshkujt e rritur në agresion dhe janë shumë më intolerantë ndaj arinjve të tjerë sesa femrat beqare. Meshkujt e rinj kanë tendencë të jenë më pak agresive dhe janë vërejtur në ndërveprime joantagoniste me njëri-tjetrin.<ref>{{cite journal|author1=Gau, R. J. |author2=McLoughlin, P. D. |author3=Case, R. |author4=Cluff, H. D. |author5=Mulders, R. |author6=Messier, F.|year=2004|title=Movements of subadult male grizzly bears, ''Ursus arctos'', in the central Canadian arctic|journal=The Canadian Field-Naturalist|volume=118|issue=#2|pages=239–242|url=http://journals.sfu.ca/cfn/index.php/cfn/article/view/920|doi=10.22621/cfn.v118i2.920|access-date=12 December 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161220094756/http://journals.sfu.ca/cfn/index.php/cfn/article/view/920|archive-date=20 December 2016|url-status=dead}}</ref><ref name= Dahle>{{cite journal|author1=Dahle, B. |author2=Swenson, J. E. |s2cid=67818528 |title=Seasonal range size in relation to reproductive strategies in brown bears ''Ursus arctos''|journal=Journal of Animal Ecology|volume=72|issue=#4|pages=660–667|doi=10.1046/j.1365-2656.2003.00737.x|jstor=3505643|year=2003|pmid=30893970 }}</ref> Dominimi midis arinjeve pohohet duke bërë një orientim frontal, duke treguar qenie, kthesë surrati dhe shtrirje të qafës, ndaj të cilit një vartës do t'i përgjigjet me një orientim anësor, duke u larguar dhe hedhur kokën dhe duke u ulur ose shtrirë . Gjatë luftimit, arinjtë përdorin putrat e tyre për të goditur kundërshtarët e tyre në gjoks ose shpatulla dhe kafshojnë kokën ose qafën.<ref>Stonorov, Derek and Stokes, Allen W. (1972) [http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_2/Stonorov_Stokes.pdf "Social Behavior of the Alaska Brown Bear"] ''Panel 4: Bear Behaviour''</ref> Në ''Armanika e Ariut të Madh,'' rendit 11 tinguj të ndryshëm që arinjtë prodhojnë në nëntë kontekste të ndryshme. Tinguj që shprehin zemërim ose përkeqësim përfshijnë zhurmën, thupre, champs dhe smack , ndërsa tingujt që shprehin nervozizëm ose dhembje përfshijnë thurje, rënkime dhe bawls. Sows zbardhen ose humbasin kur komunikojnë me këlyshët e tyre.
== Gjatësia ==
Deri në 2m, pesha është 250&nbsp;kg deri 816&nbsp;kg.
 
=== Rangu i shtëpisë ===
== Përshkrimi ==
Arinjtë e murrmë ndodhen zakonisht në vargje të gjera të shtëpive; megjithatë, ato nuk janë shumë territorial. Disa arinj të rritur shpesh bredhin lirshëm në të njëjtën afërsi pa çështje, përveç nëse të drejtat për një femër pjellore ose burime ushqimore janë duke u kontestuar.  Meshkujt gjithmonë mbulojnë më shumë sipërfaqe sesa femrat çdo vit. Përkundër mungesës së sjelljes së tyre tradicionale territoriale, meshkujt e rritur mund të duket se kanë një "zonë personale", në të cilën arinjtë e tjerë nuk tolerohen nëse shihen. Meshkujt gjithmonë enden më tej se femrat, për shkak të rritjes së aksesit tek femrat dhe burimeve ushqimore, ndërsa femrave u preferohet territore më të vogla pjesërisht pasi kjo zvogëlon mundësinë e takimeve me arinjtë meshkuj që mund të rrezikojnë këlyshët e tyre.<ref name= Smith/><ref name= Novak/><ref name= Feldhamer/><ref name= Bellemain>{{cite journal|doi=10.1111/j.1439-0310.2006.01152.x|title=Mating Strategies in Relation to Sexually Selected Infanticide in a Non-Social Carnivore: The Brown Bear|url=http://bearproject.info/wp-content/uploads/2015/11/2006-A060-Bellemain-Mating-Strategies-in-relation-to-SSI.pdf|journal=Ethology|volume=112|issue=#3|pages=238–246|year=2006|last1=Bellemain|first1=Eva|last2=Swenson|first2=Jon E.|last3=Taberlet|first3=Pierre}}</ref> Në zonat ku ushqimi është i bollshëm dhe i përqendruar, siç është Alaska bregdetare, rrezet shtëpiake për femra janë deri në 24 km <sup>2</sup> (9,3 mi katrore) dhe për meshkujt janë deri në 89 km <sup>2</sup> (34 mi katrore km). Në mënyrë të ngjashme, në Kolumbinë Britanike , arinjtë e dy gjinive udhëtojnë në shtëpi relativisht kompakte prej 115 km <sup>2</sup> (44 mi katrore) dhe 318 km <sup>2</sup> (123 mi katrore). Në Parkun Kombëtar Yellowstone , linjat shtëpiake për femra janë deri në 281 km <sup>2</sup> (108 mi katrore) dhe deri 874 km <sup>2</sup> (337 mi katrore) për meshkujt. Në Rumani , rrezja më e madhe në shtëpi u regjistrua për meshkuj të rritur (3,143 km <sup>2</sup> , 1214 mi katrorë).<ref>{{Cite journal|last1=Pop|first1=Ioan Mihai|last2=Bereczky|first2=Leonardo|last3=Chiriac|first3=Silviu|last4=Iosif|first4=Ruben|last5=Nita|first5=Andreea|last6=Popescu|first6=Viorel Dan|last7=Rozylowicz|first7=Laurențiu|title=Movement ecology of brown bears (Ursus arctos) in the Romanian Eastern Carpathians|journal=Nature Conservation|volume=26|pages=15–31|doi=10.3897/natureconservation.26.22955|issn=1314-3301|year=2018}}</ref> Në Arktikun qendror të Kanadasë, ku burimet ushqimore janë mjaft të pakta, vargjet në shtëpi shkojnë deri në 2.434 km <sup>2</sup> (940 mi katrore) në femra dhe 8.1171 km <sup>2</sup> (3,155 mi katrore) tek meshkujt. <ref name= Smith/><ref name="Hunter"/><ref name= Novak/><ref name= Dahle/>
Ariu i murrmë është një nga mishngrënësit më të mëdhenj. Ai është nga mishngrënësit që jeton në tokë më të përhapur në botë.
 
Një studim i sekuencës së ADN-së të kromozomit Y, të trashëguar nga mashkulli, zbuloi se arinjtë e murrmë, gjatë 10,000 viteve të fundit, kanë treguar shpërndarje të fortë të njëanshme nga mashkulli .<ref>{{Cite journal | doi = 10.1093/molbev/msu109| pmid = 24667925| title = Brown and Polar Bear Y Chromosomes Reveal Extensive Male-Biased Gene Flow within Brother Lineages| journal = Molecular Biology and Evolution| volume = 31| issue = #6| pages = 1353–1363| year = 2014| last1 = Bidon | first1 = T.| last2 = Janke | first2 = A.| last3 = Fain | first3 = S. R.| last4 = Eiken | first4 = H. G.| last5 = Hagen | first5 = S. B.| last6 = Saarma | first6 = U.| last7 = Hallstrom | first7 = B. M.| last8 = Lecomte | first8 = N.| last9 = Hailer | first9 = F.}}</ref> Ky studim gjeti çuditërisht kromozome Y të ngjashme me popullatën e arinjve të murrmë aq larg përveç Norvegjisë dhe Alaskës bregdetare, që tregon një rrjedhë të gjerë gjenesh në Euroazi dhe Amerikën e Veriut . Veçanërisht, kjo bie ndesh me sinjalet gjenetike nga ADN-ja mitokondriale e trashëguar nga femrat (ADN), ku arinjtë e murrmë të rajoneve të ndryshme gjeografike zakonisht tregojnë dallime të forta në ADN e tyre, një rezultat i filopatrisë femërore .
== Përhapja dhe habitati ==
Kjo specie është e përhapur në Lindjen e Mesme, malet Atllase të [[Afrika|Afrikës]] edhe në pjesën më të madhe të [[Europa|Europës]] dhe të [[Amerika Veriore|Amerikës Veriore]]. Në rajon, shpërndarja e ariut të murrmë përkon me shpërndarjen e pyjeve të lisit. Përgjithësisht e ndeshim në zonat malore të mbuluara me pyje dhe shkurre.
 
=== UshqimiRiprodhimi ===
[[File:Ähtärin karhut 24.jpg|thumb|Çiftëzimi i një çifti arijnsh të murrmë në kopshtin zoologjik Ähtäri në [[Ähtäri]], [[Finlanda|Finlandë]]]]
Dieta e arinjve është shumë e ndryshueshme dhe përmban barëra, erëza, rrënjë, lende, mana pylli, vezë shpendësh dhe gjitarë, [[mjaltë]] dhe fruta, kandrra dhe megjithëse rrallë por mund të konsumojnë dhe mish të kafshëve të ndryshme.
Sezoni i çiftëzimit është nga mesi i majit deri në fillim të korrikut.<ref name="Hunter"/><ref name= Feldhamer/><ref>{{cite journal|author1=Herrero, S. |author2=Hamer, D. |year=1977|title=Courtship and copulation of a pair of grizzly bears, with comments on reproductive plasticity and strategy|jstor=1379352|doi=10.2307/1379352|journal=Journal of Mammalogy|volume= 58|issue=#3|pages=441–444}}</ref> Duke qenë serialisht monogam , arinjtë e murrmë mbeten me të njëjtin bashkëshort nga dy ditë deri në dy javë.<ref name= Smith/><ref>[http://www.bear-hunting.org/types-of-bears/ Types of Bears] – Information on Specific Bear Species (2009)</ref> Jashtë këtij kornizë të ngushtë kohore, arinjtë e rritur të murrmë meshkuj dhe femra nuk tregojnë interes seksual për njëri-tjetrin. Femrat piqen seksualisht midis moshës katër dhe tetë vjeç, me një moshë mesatare në pjekurinë seksuale 5.2-5,5 vjeç, ndërsa meshkujt së pari çiftëzohen rreth një vit më vonë mesatarisht, kur ato janë mjaft të mëdhenj dhe të fortë për të konkurruar me sukses me meshkujt e tjerë për të drejtat e çiftëzimit.<ref name= Craighead/><ref name= Pearson/><ref name= White>{{cite journal|author1=White, D.J. |author2=Berardinelli, J.G. |author3=Aune, K.E. |year=1998|title=Reproductive characteristics of the male grizzly bear in the continental United States|jstor=3873161|journal=Ursus |volume=10|pages=497–501}}</ref> Meshkujt përpiqen të bashkohen me sa më shumë femra që munden; zakonisht një i suksesshëm shoqërohet me dy femra në një hapësirë ​​prej një deri në tre javë.Ariu i rritur i murrmë femër është në mënyrë të ngjashme prekëse, çiftëzohet me meshkuj deri në katër, rrallë edhe tetë, meshkuj ndërsa është në ‘’nxehtësi’’ dhe potencialisht mbarështon me dy meshkuj në një ditë të vetme. Femrat vijnë në estru mesatarisht çdo tre deri në katër vjet, me një gamë të plotë prej 2.4 deri 5.7 vjet. Shenjat e urinës së një femre në estrus mund të tërheqin disa meshkuj përmes aromës. Testet e ADN-së së atësisë kanë treguar se deri në 29% të këlyshëve në një pjellë do të jenë nga dy deri në tre meshkuj të ndryshëm.<ref name= Feldhamer/> <ref name= Bellemain/>Meshkujt mbizotërues mund të përpiqen të mbajnë një femër për të gjithë periudhën e saj të stinës prej përafërsisht dy javësh, por zakonisht nuk janë në gjendje ta ruajnë atë për tërë kohën. Përpilimi është i fuqishëm dhe i zgjatur dhe mund të zgjasë deri në një orë, megjithëse koha mesatare është rreth 23-24 minuta. <ref name= Feldhamer/><ref>{{cite journal|author1=Craighead, J. J. |author2=Hornocker, M. G. |author3=Craighead Jr, F. C. |year=1969|title=Reproductive biology of young female grizzly bears|journal= J. Reprod. Fertil. |volume=Suppl. 6|pages= 447–475}}</ref>
 
[[File:Grizzly Bear- Sow and cubs (5728173840).jpg|thumb|left|Këlyshët e ariut grizli shpesh imitojnë nga afër nënat e tyre]]
== Sjellja ==
Meshkujt nuk marrin pjesë në rritjen e këlyshëve të tyre - prindërimi u lihet tërësisht femrave. Përmes procesit të implantimit të vonuar , veza e fekonduar e një femre ndahet dhe noton lirshëm në mitër për gjashtë muaj. Gjatë fjetjes së dimrit, fetusi bashkohet me murin e mitrës . Këlyshët lindin tetë javë më vonë ndërsa nëna fle. Nëse nëna nuk fiton peshë të mjaftueshme për të mbijetuar gjatë dimrit, embrioni nuk implanton dhe ribalohet në trup.<ref name= Craighead>Craighead, J. J., Sumner, J. S., & Mitchell, J. A. (1995). "The grizzly bears of Yellowstone: their ecology in the Yellowstone ecosystem, 1959–1992". Island Press.</ref><ref>{{cite journal |last-author-amp=yes |author1=Tsubota, T. |author2=Kanagawa, H. |s2cid=84359252 |year=1993|title=Morphological Characteristics of the Ovary, Uterus and Embryo during the Delayed Implantation Period in the Hokkaido Brown Bear (''Ursus arctos yesoensis'')|journal=Journal of Reproduction and Development|volume= 39|issue=#4|pages=325–331|doi=10.1262/jrd.39.325}}</ref><ref>{{cite journal |last-author-amp=yes |author1=Hensel, R. J. |author2=Troyer, W. A. |author3=Erickson, A. W. |year=1969|title=Reproduction in the female brown bear|jstor=3799836|journal=The Journal of Wildlife Management|pages= 357–365|volume=33|issue=#2 |doi=10.2307/3799836}}</ref> Ka pasur raste të arinjve të murrmë me gjashtë këlyshë, edhe pse madhësia mesatare e lindjeve është një deri në tre, me më shumë se katër konsiderohen të rralla.<ref name= Craighead/><ref>{{cite journal |last-author-amp=yes |author1=Frković, A. |author2=Huber, D. |author3=Kusak, J. |year=2001|title=Brown bear litter sizes in Croatia|jstor=3873235|url=https://www.researchgate.net/publication/247768086|journal=Ursus|volume=12 |pages=103–105}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/IBN_Newsletters/IBN_May_2005.pdf |author1=Pazetnov, V.A. |author2=Pazetnov, S.V. |last-author-amp=yes |year=2005|title=Female brown bear with six cubs|journal= International Bear News |volume=14|issue=#2|page=17}}</ref> Ka regjistrime të femrave që ndonjëherë adoptojnë këlyshë endacakë, ose madje tregtojnë ose rrëmbenin këlyshë kur dalin nga letargjia (një femër më e madhe mund të kërkojë këlyshë larg nga një i vogël).<ref name="Hunter"/><ref>{{cite journal|author1=Erickson, A. W. |author2=Miller, L. H. |year=1963|title=Cub adoption in the brown bear|journal=Journal of Mammalogy|volume= 44 |issue=#4 |pages=584–585 |doi=10.2307/1377153 |jstor=1377153}}</ref><ref>{{cite journal|url=https://pubs.er.usgs.gov/publication/1012856|author1=Barnes Jr, V. |author2=Smith, R. |year=1993|title=Cub adoption by brown bears (''Ursus arctos middendorffi'') on Kodiak Island, Alaska|journal=Canadian Field-Naturalist|volume= 107|pages= 365–367}}</ref>  Femrat më të vjetra dhe më të mëdha brenda një popullate priren të lindin pjella më të mëdha. <ref>{{cite journal|author=Stringham, S. F. |year=1990|title=Grizzly bear reproductive rate relative to body size|journal=Bears: Their Biology and Management|volume=8|pages= 433–443|doi=10.2307/3872948|url=https://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_8/Stringham_Grizzly_8.pdf|jstor=3872948}}</ref>Madhësia e një lindje varet gjithashtu nga faktorë të tillë si vendndodhja gjeografike dhe furnizimi me ushqim. <ref name= Steyaert>{{cite journal|author1=Steyaert, S. M. |author2=Endrestol, A. |author3=Hacklaender, K. |author4=Swenson, J. E. |author5=Zedrosser, A. |year=2012|title=The mating system of the brown bear ''Ursus arctos''|doi=10.1111/j.1365-2907.2011.00184.x|journal= Mammal Review|volume= 42|issue=#1|pages=12–34}}</ref>Në lindje, këlyshët janë të verbër, pa dhëmbë dhe pa flokë dhe mund të peshojnë nga 350 deri në 510 g (0.77 në 1.12 lb), përsëri thuhet se bazuar në moshën dhe gjendjen e nënës. Ata ushqehen me qumështin e nënës së tyre deri në pranverë apo edhe në fillim të verës, në varësi të kushteve klimatike. Në këtë kohë, këlyshët peshojnë 7 deri 9 kg (15 deri 20 lb) dhe janë zhvilluar sa duhet për ta ndjekur atë në distanca të gjata dhe fillojnë të ushqehen me ushqim të ngurtë. <ref name= Mallinson>Mallinson, J. (1978). ''The Shadow of Extinction: Europe's Threatened Mammals''. Macmillan, London.</ref><ref>{{cite journal|author1=Dahle, B. |author2=Zedrosser, A. |author3=Swenson, J. E. |year=2006|title=Correlates with body size and mass in yearling brown bears (''Ursus arctos'')|doi=10.1111/j.1469-7998.2006.00127.x|journal=Journal of Zoology|volume= 269|issue=#3|pages=273–283}}</ref>
Në përgjithësi, ariu i murrmë lëviz gjatë natës, por ndonjëherë dhe ditën. Megjithëse nuk janë plotësisht letargjikë dhe mund të zgjohen lehtësisht, të dy sekset pëlqejnë të futen në një vend të mbrojtur, si shpellë, e çarë apo zgavër gjatë muajve të dimrit. Arinjtë e murrmë janë përgjithësisht të vetmuar, por mund të krijojnë grupe të mëdha kur zbulojnë burime të mëdha ushqimi.
 
[[File:Kodiak brown bears FWS 18385.jpg|thumb|Këlyshët e ariut Kodiak duke luajtur]]
== Riprodhimi ==
Këlyshët varen plotësisht nga nëna dhe formojnë një lidhje të ngushtë. Gjatë fazës së varësisë, këlyshët mësojnë (në vend se të trashëgojnë si instinkte nga lindja) teknikat e mbijetesës, siç janë ato ushqime që kanë vlerën më të lartë ushqyese dhe ku mund t'i marrin ato; si të gjuajnë, peshkojnë dhe mbrojnë veten. Rritja e madhësisë së trurit tek mishngrënësit e mëdhenj ka qenë e lidhur pozitivisht nëse një specie e caktuar është e vetmuar, siç është ariu i murrmë, ose rrit pasardhësit e tyre në mënyrë komunale, kështu që arinjtë e murrmë femra kanë truri relativisht të mëdha, të zhvilluara mirë, me sa duket kryesore në mësimin e sjelljes.<ref>{{cite journal|pmid=8202515|pmc=44022 |author=Gittleman, J. L. |year=1994|title=Female brain size and parental care in carnivores|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=91|issue=#12|pages=5495–5497|bibcode=1994PNAS...91.5495G|doi=10.1073/pnas.91.12.5495}}</ref> Këlyshët mësojnë duke ndjekur dhe imituar veprimet e nënës së tyre gjatë periudhës kur janë me të.<ref>{{cite web|url=http://www.shadowofthebear.com/reproduction.html |title=Brown Bear Reproduction |publisher=Shadowofthebear.com |archiveurl = https://web.archive.org/web/20080501092730/http://www.shadowofthebear.com/reproduction.html |archivedate = 1 May 2008}}</ref> Këlyshët mbeten me nënën e tyre për një mesatare prej 2.5 vjetësh në Amerikën e Veriut , jo rrallë herë janë të pavarur qysh në moshën 1.5 vjeç ose deri në moshën 4,5 vjeç. Faza në të cilën pavarësia është arritur në përgjithësi mund të jetë më herët në disa pjesë të Euroazisë , si datë të fundit të cilën nënat dhe këlyshët ishin bashkë ishte 2.3 vjet, shumica e familjeve të ndara në nën dy vjet në një studim nga Hokaido dhe në Suedi më këlyshët e tyre ishin akoma njëvjetorë.<ref name=mano>{{cite journal|author1=Mano, T. |author2=Tsubota, T. |year=2002|title=Reproductive characteristics of brown bears on the Oshima peninsula, Hokkaido, Japan|jstor=1383508|doi=10.1644/1545-1542(2002)083<1026:RCOBBO>2.0.CO;2|journal=Journal of Mammalogy|volume= 83|issue=#4|pages=1026–1034}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Dahle, B. |author2=Swenson, J. E. |year=2003|title=Family breakup in brown bears: are young forced to leave?|doi=10.1644/1545-1542(2003)084<0536:FBIBBA>2.0.CO;2|journal= Journal of Mammalogy|volume= 84|issue=#2|pages=536–540}}</ref> Arinjtë e murrmë praktikojnë adoptimin , pasi një ari i rritur mashkull mund të vrasë këlyshët e një ariu femër.  Kur një ari i rritur i murrmë mashkull vret një këlysh, zakonisht ndodh që ai po përpiqet ta sjellë femrën në oksid, pasi ajo do të hyjë në atë gjendje brenda dy deri në katër ditë pas vdekjes së këlyshëve të saj. Këlyshët ikin deri në një pemë, nëse janë të disponueshme, kur shohin një ari të çuditshëm mashkull dhe nëna shpesh i mbron me sukses ato, edhe pse mashkulli mund të jetë dy herë më i rëndë se ajo, megjithëse femrat dihet se humbasin jetën në këto konfrontime. <ref>{{cite journal|author1=Bellemain, E. |author2=Zedrosser, A. |author3=Manel, S. |author4=Waits, L. P. |author5=Taberlet, P. |author6=Swenson, J. E. |year=2006|pmid=16543170|pmc=1560043|title=The dilemma of female mate selection in the brown bear, a species with sexually selected infanticide|journal=Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences|volume= 273|issue=#1,584|pages=283–291|doi=10.1098/rspb.2005.3331}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Swenson, J. E. |author2=Dahle, B. |author3=Sandegren, F. |year=2001|title=Intraspecific predation in Scandinavian brown bears older than cubs-of-the-year|journal=Ursus|pages= 81–91|jstor=3873233|url=https://www.researchgate.net/publication/237374836|volume=12}}</ref><ref name="Mörner">{{cite journal|author1=Mörner, T. |author2=Eriksson, H. |author3=Bröjer, C. |author4=Nilsson, K. |author5=Uhlhorn, H. |author6=Ågren, E. |author7=Segerstad, C.H. |author8=Jansson, D.S. |author9=Gavier-Widén, D. |year=2005|title=Diseases and mortality in free-ranging brown bear (''Ursus arctos''), gray wolf (''Canis lupus''), and wolverine (''Gulo gulo'') in Sweden|journal=Journal of Wildlife Diseases|volume= 41|issue=#2|pages=298–303|pmid=16107663|doi=10.7589/0090-3558-41.2.298}}</ref>
Shumimi ndodh nga maji deri në korrik. Këlyshët, përgjithësisht 1 deri në 3 (rrallë 4 ose më shumë), lindin në janar ose në fillim shkurti, kur nëna është në gjendje letargjie.
 
=== ZëriZakonet dietike ===
[[File:Brown Bear Feeding on Salmon.jpg|thumb|upright|Ariu i murrmë që ushqehet me salmon]]
Hungërim.
Ariu i murrmë është një nga kafshët më [[Gjithckangrënësit|gjithckangrënës]] në botë dhe është regjistruar si konsumues i larmisë më të madhe të ushqimeve se çdo ari. Gjatë gjithë jetës, kjo specie është kurioz rregullisht për potencialin e të ngrënit pothuajse të ndonjë organizmi ose objekti që ata hasin. Preferohet ushqimi që është i bollshëm dhe lehtësisht i arritshëm ose i kapur. Struktura e tyre e nofullave ka evoluar për t’iu përshtatur zakoneve të tyre dietike. Dieta e tyre ndryshon jashtëzakonisht shumë në të gjitha zonat e tyre të ndryshme bazuar në mundësi.
 
Pavarësisht reputacionit të tyre, shumica e arinjve të murrmë nuk janë shumë mishngrënës, pasi ato rrjedhin deri në 90% të energjisë ushqimore të tyre ushqimore nga lëndët bimore.<ref>{{cite web|url=http://www.dced.state.ak.us/oed/student_info/learn/bearwatching.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415202025/http://www.dced.state.ak.us/oed/student_info/learn/bearwatching.htm |archivedate=15 April 2009 |title=Alaska is bear territory!|work=Alaska Office of Economic Development |publisher=Dced.state.ak.us |accessdate=10 October 2009}}</ref> Ata shpesh ushqehen me një shumëllojshmëri të jetës së [[Bimët|bimëve]], duke përfshirë [[Manaferra|manaferrat]] , [[Bari|barërat]] , [[Lulja|lulet]] , [[Lajthia|lajthi]] dhe [[boce-pishe]] , si dhe [[kërpudhat]] . Midis të gjitha arinjve, arinjtë e murrmë janë të pajisur në mënyrë unike për të gërmuar për ushqime të ashpra si rrënjët dhe fidanet . Ata përdorin kthetrat e tyre të gjata dhe të forta për të gërmuar tokën për të arritur në rrënjët dhe nofullat e tyre të fuqishme për të kafshuar nëpër to. Në pranverë, dhjami i siguruara për dimër, barërat, fidanet, sedges dhe forbor janë shtytjet dietike për arinjtë e murrmë . Frutat, përfshirë manaferrat, bëhen gjithnjë e më të rëndësishme gjatë verës dhe në fillim të vjeshtës. Rrënjët dhe llamba bëhen kritike në vjeshtë për disa popullata të mbartura në tokë nëse të lashtat frutore janë të dobëta. Ata gjithashtu konsumojnë lëndë shtazore, të cilat gjatë verës dhe vjeshtës mund të jenë rregullisht në formën e [[Insekti|insekteve]] , larvave dhe vezëve , duke përfshirë edhe [[Bleta|bletët]] . Arinjtë në Yellowstone hanë një numër të madh të molave gjatë verës, ndonjëherë deri në 40,000 mola në një ditë të vetme, dhe mund të nxjerrë deri në gjysmën e energjisë së tyre vjetore ushqimore nga këto insekte.<ref>{{cite web|url=http://www.yellowstonepark.com/MoreToKnow/ShowNewsDetails.aspx?newsid=163 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100715011549/http://www.yellowstonepark.com/moretoknow/shownewsdetails.aspx?newsid=163 |url-status=dead |archive-date=15 July 2010 |title=Yellowstone Grizzly Bears Eat 40,000 Moths a Day In August |publisher=Yellowstonepark.com |date=21 June 2011}}</ref> Arinjtë e murrmë që jetojnë pranë rajoneve bregdetare hanë rregullisht gaforre dhe molusqe . Në Alaskë, arinjtë përgjatë plazheve të grykëderdhjeve gërmojnë rregullisht nëpër rërë për molekulat. Kjo specie mund të hajë zogj dhe vezë të tyre , përfshirë pothuajse tërësisht specie tokësore ose shkëmbore. Dieta mund të plotësohet nga [[brejtësit]] ose gjitarët e ngjashëm të vegjël , përfshirë [[marmotat]] , [[Ketri i tokës|ketrat e tokës]] , [[Miu|minjtë]]  , [[Lemingu|lemingët]] dhe [[volet]] . Me rregullshmëri të veçantë, arinjtë në Parkun Kombëtar Denali presin në grykët e ketrave tokësore të Arktikut duke shpresuar të marr disa nga brejtësit 1 kg (2.2 lb).<ref name="Brown">{{cite web|url=http://www.weaselwords.com/page/ferret_art036.php|title=Inherited behavior traits of the domesticated ferret|last=Brown|first=Susan, A|publisher=weaselwords.com|accessdate=29 January 2010}}</ref>
===Lidhje të jashtme===
 
Në gadishullin Kamchatka dhe disa pjesë të Alaskës bregdetare, arinjtë e murrmë ushqehen kryesisht me salmon pjellor , ushqimi dhe bollëku i të cilëve shpjegojnë madhësinë e madhe të arinjve në këto zona. Teknikat e peshkimit të arinjve janë të dokumentuara mirë. Ata shpesh grumbullohen rreth zonave kur salmoni detyrohet të shkel ujin, në atë pikë arinjtë përpiqen të kapin peshqit në ajër (shpesh me gojën e tyre). Ata gjithashtu hidhen në ujëra të cekët, duke shpresuar të lidhin një salmon të rrëshqitur me kthetrat e tyre. Ndërsa ata mund të hanë pothuajse të gjitha pjesët e peshkut, arinjtë në kulmin e pjelljes, kur zakonisht ka një grumbull peshku për t’u ushqyer, mund të hanë vetëm pjesët më ushqyese të salmonit (përfshirë vezët dhe kokën) dhe më pas me indiferentizëm, pjesën tjetër të kufomave lihen për pastruesit, të cilat mund të përfshijnë dhelprat e kuqe , shqiponjat tullac , korbat e zakonshme dhe pulëbardhat . Pavarësisht nga zakonet e tyre zakonisht të vetmuara, arinjtë e murrmë mblidhen mjaft nga afër në vendet e mbjelljes së mirë. Meshkujt më të mëdhenj dhe më të fuqishëm pretendojnë se pikat më të frytshme të peshkimit dhe arinjtë (veçanërisht meshkujt) ndonjëherë luftojnë mbi të drejtat për një vend kryesor [[peshkimi]].<ref name="brown"/>
 
Përtej predikimit të rregullt të salmonit, shumica e arinjve të murrmë nuk janë grabitqarë veçanërisht aktivë. Ndërsa ndoshta një shumicë e specieve të arinjve ngarkojnë me gjellë të madhe në një pikë të jetës së tyre dhe shumica hanë kërma, shumë përpjekje grabitqare fillojnë me ariun në mënyrë të ngathët . Nga ana tjetër, disa arinj të murrmë janë grabitqarë mjaft të vetë-siguruar që ndjekin me zë të zakonshëm dhe kapin pre të mëdha. Arinjtë e tillë zakonisht mësohen se si të gjuajnë nga nënat e tyre që në moshë të re. Gjitarë të mëdhenj të paracaktuar mund të përfshijnë lloje të ndryshme thundrakëve si elkun , drerin brilopat , karibut ,buajt e myshjeve dhe derrin e egër . Kur arinjtë e murrmë sulmojnë këto kafshë të mëdha, ata zakonisht synojnë të rinj ose të dobët, pasi janë më lehtë për tu kapur. Në mënyrë tipike kur bën gjueti (sidomos me prenë e re), ariu vendos gjahun e tij në tokë dhe më pas menjëherë e ha të gjallë. Ai gjithashtu kafshojon ose e godet prenë, në mënyrë që të trullos mjaftueshëm për ta trokitur për konsum.<ref>{{cite journal | last1=French |first1= S. P. |last2= French |first2=M. G. |title=Predatory behavior of grizzly bears feeding on elk calves in Yellowstone National Park, 1986–1988 |year= 1990 |journal=International Conf. Bear Res. And Manage | volume= 8|pages= 335–341|url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_8/French_French_8.pdf | doi=10.2307/3872937|jstor= 3872937 }}</ref> Për të zgjedhur individë të rinj ose të dobët, arinjtë ngarkohen në tufa, kështu që individët që lëvizin më ngadalë dhe më të prekur bëhen të dukshme. Arinjtë e murrmë gjithashtu mund të bëjnë pritë të kafshëve të reja duke i gjetur përmes aromës. Kur dalin nga letargji, arinjtë e murrmë, putrat e gjërë të të cilëve u lejojnë atyre të ecin mbi pjesën më të madhe të akullit dhe dëborës, mund të ndjekin pre të mëdha siç janë brilopatat, thurrjet e të cilave nuk mund t'i mbështesin në dëborë të enkrustuar. Në mënyrë të ngjashme, sulmet grabitqare ndaj gjahjeve të mëdha ndonjëherë ndodhin në shtretërit e lumenjve, kur është më e vështirë që ekzemplari i gjahut të ik për shkak të tokës me baltë ose të rrëshqitur. Në raste të rralla, ndërsa përballen me pre, të rritur plotësisht, të rrezikshëm, arinjtë i vrasin duke goditur me parakrahët e tyre të fuqishëm, të cilat mund të thyejnë qafën dhe shpinën e krijesave të mëdha, si brilopata i rritur dhe bizoni i rritur. Ata gjithashtu ushqehen me kërma dhe përdorin madhësinë e tyre për të trembur grabitqarët e tjerë, siç janë ujqërit , pumat ,tigrat dhe arinjtë e zi amerikanë nga vrasjet e tyre. Kërma është veçanërisht e rëndësishme në pranverën e hershme (kur arinjtë dalin nga letargji), shumica e saj përbëhet nga lojë e madhe e vrarë gjatë dimrit.  Kanibalizmi nuk është i padëgjuar, megjithëse grabitqimi normalisht nuk besohet të jetë motivi kryesor kur arinjtë kafe sulmojnë njëri-tjetrin.
 
Kur detyrohen të jetojnë në afërsi të njerëzve dhe kafshëve të tyre shtëpiake, arinjtë mund të predispozojnë çdo lloj kafshësh shtëpiake. Midis këtyre, bagëtitë shtëpiake ndonjëherë shfrytëzohen si pre. Gjedhët kafshohen në qafë, shpinë ose kokë dhe më pas zgavra e barkut hapet për t’u ngrënë. Bimët dhe frutat e kultivuar nga njerëzit konsumohen lehtësisht gjithashtu, përfshirë misrin , grurin , sorgunin , pjeprin dhe çdo formë të manave . Ata gjithashtu ushqehen në fermat e bletëve shtëpiake, duke konsumuar me lehtësi si mjaltin ashtu edhe përmbajtjen e kolonisë së bletëve . Ushqimet njerëzore dhe plehrat ose mbeturinat hahen kur është e mundur. Kur një gropë e mbeturinave të hapur mbahej në Yellowstone, arinjtë e murrmë ishin një nga pastruesit më të pangopur dhe të rregullt. Hepa u mbyll pasi të dy arinjtë e zi amerikanë dhe arijntë e murrmë erdhën për të shoqëruar njerëzit me ushqim dhe humbën frikën e tyre natyrore prej tyre.
 
=== Marrëdhënie grabitqare ndër-specifike ===
[[File:Wolfbear.jpg|thumb|left|Ariu i murrmë duke u ndjekur nga një [[Ujku gri|ujk]]]]
Arinjtë e rritur në përgjithësi janë imun ndaj sulmeve grabitqare, përveç nga tigrat dhe arinjtë e tjerë. [[Tigri Siberian|Tigrat siberian]] preferojnë të gjuajnë arinjtë e rinj, por mund të gjuajnë edhe arinjtë e murrmë të rritur plotësisht të moshuar, jashtë strofullës së tyre,kur sapo janë zgjar nga lertagjia.<ref name="amur">{{cite book |title=Amur tiger |author=David Prynn |publisher=Russian Nature Press |year=2004 |pages=115}}</ref><ref name=FBW>{{cite book| author=Frasef, A.| year=2012| title=Feline Behaviour and Welfare| publisher=CABI| pages=72–77 |isbn=978-1-84593-926-7}}</ref><ref name="Denning">{{cite journal |url=http://www.wcsrussia.org/DesktopModules/Bring2mind/DMX/Download.aspx?EntryId=3313&PortalId=32&DownloadMethod=attachment |author=Seryodkin |display-authors=etal |year=2003 |title=Denning ecology of brown bears and Asiatic black bears in the Russian Far East |journal=Ursus |volume=14 |issue=2 |pages=159}}</ref> Nga 44 takime të regjistruara midis dy grabitqarëve, 20 rezultuan në konfrontime; në 50% të këtyre, arinjtë u vranë, në 27% tigrat u vranë, dhe 23% e çështjeve përfunduan me të dy kafshët duke mbijetuar dhe mënyrat e ndarjes. Disa arinj të dala nga letargji kërkojnë tigra në mënyrë që të vjedhin vrasjet e tyre. <ref>{{cite book |title = 20th International Conference on Bear Research & Management |chapter = Intraspecific relationships between brown bears, Asiatic black bears and the Amur tiger |author1=Seryodkin, I. V. |author2=Goodrich, J. M. |author3=Kostyria, A. V. |author4=Smirnov, E. N. |author5=Miquelle, D. G. |publisher=International Association for Bear Research and Management |year=2011 |page=64 |chapter-url=http://www.carnivoreconservation.org/files/meetings/iba_2011.pdf}}</ref> Pavarësisht nga mundësia e grabitjes së tigrit, disa arinj të mëdhenj të murrmë në të vërtetë mund të përfitojnë nga prania e tigrit duke përvetësuar vrasjet e tigrit që arinjtë të mos jenë në gjendje të gjuajnë me sukses veten e tyre dhe të ndjekin gjurmët e tigrit. Geptner et al. (1972) arinjtë e deklaruar në përgjithësi kanë frikë nga tigrat dhe ndryshojnë rrugën e tyre pasi hasen në shtigjet e  tigrit. Në dimrat e viteve 1970-1973, Yudakov dhe Nikolaev regjistruan 1 rast të ariut të murrmë që nuk tregonte frikë nga tigrat dhe një rast tjetër kur ariu i murrmë ndryshon gjatë kalimit në shtigjeve të tigrave.<ref>{{cite book |title = The Ecology of the Amur Tiger based on Long-Term Winter Observations in 1970–1973 in the Western Sector of the Central Sikhote-Alin Mountains |chapter = Hunting Behavior and Success of the Tigers' Hunts| author1=Yudakov, A. G. |author2=Nikolaev, I. G.| publisher=Institute of Biology and Soil Science, Far-Eastern Scientific Center, Academy of Sciences of the USSR| year=2004 |edition=english translation |chapter-url=http://sixote-alin.ru/books/ecolog/ch12_en.html}}</ref> Studiues të tjerë kanë vëzhguar arinjtë që ndjekin gjurmët e tigrit për arsye të ndryshme.<ref name="Seryodkin2">{{cite book |author1=Seryodkin, I. V. |author2=Goodrich, J. M. |author3=Kostyrya, A. V. |author4=Schleyer, B. O. |author5=Smirnov, E. N. |author6=Kerley, L. L. |author7=Miquelle, D. G. |year=2005 |chapter=Глава 19. Взаимоотношения амурского тигра с бурым и гималайским медведями |trans-chapter=Chapter 19. Relationship of Amur tigers with brown and Himalayan black bear |editor1=Miquelle, D. G. |editor2=Smirnov, E. N. |editor3=Goodrich, J. M. |title=Tigers of Sikhote-Alin Zapovednik: Ecology and Conservation |location=Vladivostok, Russia |publisher=PSP |pages=156–163 |language=Russian |url=http://translate.google.com/translate?hl=en&sl=ru&u=http://www.wcsrussia.org/Publications/TigerMonograph/tabid/2082/language/en-US/default.aspx&ei=yhlkSsf9KeOgjAf4r7zvDw&sa=X&oi=translate&resnum=3&ct=result&prev=/search%3Fq%3Dwcs%2Brussia%2Btiger%2Bmonograph%26hl%3Den%26safe%3Doff%26sa%3DG}}</ref>
 
Arinjtë e murrmë frikësojnë rregullisht [[Ujku gri|ujqërit]] për t'i larguar nga vrasjet e tyre. Në [[Parku kombëtar Yellowstone|parkun kombëtar Yellowstone]] , drejtori i Yellowstone's Wolf Project Doug Smith shkroi, "Nuk është çështje nëse arinjtë do të vijnë duke shkuar pas një vrasjeje, por kur." Megjithë armiqësinë e lartë midis dy specieve, shumica e konfrontimeve në vendet e vrasjeve ose kufomat e mëdha përfundojnë pa gjakderdhje nga të dyja palët. Megjithëse konflikti mbi kufomat është i zakonshëm, në raste të rralla të dy grabitqarët tolerojnë njëri-tjetrin në të njëjtën vrasje. <ref>{{cite journal|volume=122 |issue=1 |year=2008 |title= Gray Wolves, ''Canis lupus'', Killed by Cougars, ''Puma concolor'', and a Grizzly Bear, ''Ursus arctos'', in Montana, Alberta, and Wyoming |author1= Jimenez, Michael D. |author2=Asher, Valpa J. |author3=Bergman, Carita |author4=Bangs, Edward E. |author5=Woodruff, Susannah P. |journal=The Canadian Field-Naturalist |page=76|doi=10.22621/cfn.v122i1.550 }} [http://mountainlion.org/US/WY/WY%20R%20Jimenez%20et%20al%202008%20Gray%20Wolves%20Killed%20by%20Cougars%20and%20Grizzly%20Bears%20in%20Montana,%20Alberta,%20and%20Wyoming%20-%20Canadian%20Field%20Naturalist.pdf PDF].</ref>Deri më tani, ekziston një rast i vetëm që ujqërit e rritur plotësisht u vranë nga një ari grizli. <ref>{{cite web |author=Downey, Betsy |title=Personal Encounter. Wolf-Grizzly interaction in Yellowstone National Park |publisher=[[International Wolf Center]] |url=http://www.wolf.org/wolves/news/iwmag/2006/spring/personalencounter.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080227175714/http://www.wolf.org/wolves/news/iwmag/2006/spring/personalencounter.pdf |archivedate=27 February 2008 }}</ref> Megjithatë, duke pasur parasysh mundësinë, të dy speciet gjuajnë këlyshët e njëri-tjetrit. Përfundimisht, fuqia individuale e ariut kundër forcës kolektive të grupeve të ujkut zakonisht rezulton në një betejë të gjatë për vrasje ose sundim.
 
Në disa zona, ariu i murrmë gjithashtu rregullisht konfliktohet [[Kugari|pumën]] nga vrasjet e tyre.<ref>{{cite journal|jstor=3873109|title=Encounter Competition between Bears and Cougars: Some Ecological Implications|author1=Murphy, Kerry M. |author2=Felzien, Gregory S. |author3=Hornocker, Maurice G. |author4=Ruth, Toni K. |journal=Ursus|volume=10 |year=1998|pages=55–60}}</ref> Kugarët vrasin këlyshë të vegjël të arijnve në raste të rralla, por pati një raport të një ariu që vriste një pumë me moshë dhe gjendje të panjohur midis 1993 dhe 1996.<ref>[http://www.arlis.org/docs/vol1/52386062/ursus_arctos_001.html ADW: Ursus arctos: Information]. Arlis.org. Retrieved 9 August 2012.</ref><ref>Hornocker, M., and S. Negri (eds.) (2009). ''Cougar: ecology and conservation''. University of Chicago Press. Chicago, IL, {{ISBN|0226353443}}.</ref> Kafshët më të vogla mishngrënëse, përfshirë [[Kojota|kojotat]] , [[Baldosa e veriut|baldosën e veriut]] , [[Rrëqebulli|rrëqebujt]] dhe çdo mishngrënës tjetër ose [[zogjtë grabitqarë]] ,nënshtrohen ndaj arinjve të murrmë dhe në përgjithësi shmangin ndërveprimet e drejtpërdrejta me ta, përveç nëse përpiqen të vjedhin copëza të ushqimit. Sidoqoftë, baldosat e veriut kanë qenë mjaft këmbëngulës për t’u mbrojtur nga një ari të murrmë deri në dhjetëfish të peshës së tyre nga një vrasje.  Ekziston një rekord i një shqiponjë të malit që gjuan një këlysh ariu të murrmë.<ref>{{cite journal|last=Sørensen|first=Ole|author2=Mogens Totsås|author3=Tore Solstad|author4=Robin Rigg|year=2008|title=Predation by a Golden Eagle on a Brown Bear Cub|journal=Ursus|volume=19|issue=2|pages=190–193|doi=10.2192/08SC008.1|url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_19/Sorenson_Totsas_Solstad_Rigg_19_2.pdf}}</ref>
 
Arinjtë e murrmë zakonisht mbizotërojnë mbi speciet e tjera të arijnve në zonat ku ata bashkëjetojnë. Për shkak të madhësisë së tyre më të vogël, arinjtë e zinj amerikanë janë në disavantazh konkurrues ndaj arinjve të murrmë në zona të hapura dhe të papërshkruara. Megjithëse zhvendosja e arinjve të zinj nga arinjtë e murrmë është e dokumentuar, vrasja aktuale interspecifike e arinjve të zinj nga arinjtë e murrmë është raportuar vetëm herë pas here. Përballja është shmangur më së shumti për shkak të zakoneve ditore të ariut të zi dhe preferencës për zonat me pyje , në krahasim me zakonet kryesisht të natës të ariut të murrmë dhe preferencën për hapësira të hapura.<ref>{{cite journal |url=http://www.nps.gov/yell/naturescience/upload/predation.pdf|title=Probable grizzly bear predation on an American black bear in Yellowstone National Park |author1=Gunther, Kerry A. |author2=Biel, Mark J. |author3=Anderson, Neil |author4=Watts, Lisette |year=2002 |journal=[[Ursus (journal)|Ursus]] |volume=13 |pages=372–374}}</ref> Arinjtë e murrmë gjithashtu mund të vrasin arinjtë e zi aziatikë, megjithëse speciet e fundit ndoshta në masë të madhe shmangin konfliktet me ariun e murrmë për shkak të zakoneve të ngjashme dhe preferencave të habitatit ndaj specieve amerikane.<ref name="denning">{{cite journal|url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_14_2/Seryodkin_14_2.pdf |title=Denning ecology of brown bears and Asiatic black bears in the Russian Far East|jstor=3873015|author=Seryodkin, Ivan V.|journal=Ursus|volume=14|issue= 2 |year=2003|pages=153–161|last2=Kostyria|first2=A. V.|last3=Goodrich|first3=J. M.|last4=Miquelle|first4=D. G.|last5=Smirnov|first5=E. N.|last6=Kerley|first6=L. L.|last7=Quigley|first7=H. B.|last8=Hornocker|first8=M. G. }}</ref> Ata hanë frutat e rënë nga ariu i zi aziatik nga pemët, pasi ata vetë janë shumë të mëdhenj dhe të rëndë për t'u ngjitur. <ref name="intel">''The Intellectual observer: review of natural history, microscopic research, and recreative science'', Groombridge, 1865</ref> Në Himalajet arinjtë e murrmë raportohen të frikësohen nga arinjtë e zi aziatikë në konfrontime.<ref>Adams, Andrew Leith (1867) ''Wanderings of a naturalist in India: the western Himalayas, and Cashmere'', Edmonston and Douglas</ref>
 
Ka pasur një rritje të kohëve të fundit në bashkëveprimet midis arinjve të murrmë dhe arinjve polarë , teorizuar që shkaktohen nga ndryshimi i klimës . Arinjtë e murrmë janë parë duke lëvizur gjithnjë e më shumë drejt veriut drejt territoreve të pretenduara më parë nga arinjtë polarë. Arinjtë e murrmë kanë tendencë të mbizotërojnë mbi arinjtë polarë në mosmarrëveshjet mbi kufomat,<ref>Dough O'Hara [https://web.archive.org/web/20081120030414/http://dwb.adn.com/front/story/6415667p-6294323c.html Polar bears, grizzlies increasingly gather on North Slope]. Anchorage Daily News. 24 April 2005</ref> dhe këlyshët e arijnve të vdekur polar janë gjetur në strofullat e arijnve të murrmë.<ref>{{cite web|url=http://abcnews.go.com/Technology/DyeHard/Story?id=582243&page=3 |title=ABC News: Grizzlies Encroaching on Polar Bear Country |publisher=ABC News |accessdate=10 October 2009}}</ref>
 
=== Jetëgjatësia dhe vdekshmëria ===
Ariu i murrmë ka një jetë natyrisht të gjatë. Femrat e egra janë vërejtur duke riprodhuar deri në moshën 28 ​​vjeç, e cila është mosha më e vjetër e njohur për riprodhimin e çdo ursidi në të egër. Mosha kulmore e riprodhimit për femrat varion nga katër deri në 20 vjeç.<ref name="Hunter"/><ref>{{cite journal|author1=Schwartz, C. C. |author2=Keating, K. A. |author3=Reynolds III, H. V. |author4=Barnes Jr, V. G. |author5=Sellers, R. A. |author6=Swenson, J. E. |author7=Miller, S.D. |author8=McLellan, B. |author9=Keay, J. |author10=McCann, R. |author11=Gibeau, M. |author12=Wakkinen, W.F. |author13=Mace, R.D. |author14=Kasworm, W. |author15=Smith, R. |author16=Herrero, S. |year=2003|title=Reproductive maturation and senescence in the female brown bear|journal= Ursus|pages= 109–119|jstor=3873012|volume=14|issue=#2}}</ref> Jetëgjatësia e arinjve të murrmë të të dy gjinive brenda popullsive të gjuetisë minimale vlerësohet mesatarisht në 25 vjet. Ariu më i vjetër i murrmë i egër në histori ishte gati 37 vjeç. Femra më e vjetër e regjistruar në robëri ishte gati 40 vjeç, ndërsa meshkujt në robëri janë verifikuar të jetojnë deri në 47 vjet, me një mashkull të robëruar që mund të kishte moshën 50 vjeç.<ref name= Smith/><ref name= Walker/>
 
Ndërsa arinjtë meshkuj potencialisht jetojnë më gjatë në robëri, arinjtë femra grizli kanë një normë më të madhe vjetore të mbijetesës sesa meshkujt brenda popullsive të egra për një studim të bërë në Ekosistemin e Madh të Verdhë .<ref>{{cite journal|author1=Schwartz, C. C. |author2=Haroldson, M. A. |author3=White, G. C. |author4=Harris, R. B. |author5=Cherry, S. |author6=Keating, K. A. |author7=Moody, D. |author8=Servheen, C. |title=Temporal, Spatial, and Environmental Influences on the Demographics of Grizzly Bears in the Greater Yellowstone Ecosystem |journal=Wildlife Monographs|volume=161|pages=1−68|doi=10.2193/0084-0173(2006)161[1:TSAEIO]2.0.CO;2|year=2006}}</ref> Vdekshmëria vjetore për arinjtë e çdo moshe vlerësohet të jetë rreth 10% në zonat më të mbrojtura; megjithatë, niveli mesatar vjetor i vdekshmërisë rritet në rreth 38% të vlerësuar në popullatat e gjuajtur. Rreth 13% deri 44% e këlyshëve vdesin brenda vitit të tyre të parë edhe në zona të mbrojtura mirë. Shkalla e vdekshmërisë prej 75-100% midis këlyshëve të çdo viti të caktuar nuk janë të rralla. Përtej predikimit nga grabitqarët e mëdhenj përfshirë ujqërit, tigrat siberian dhe arinjtë e tjerë të murrmë, uria dhe aksidentet gjithashtu janë shkaktarët e humbjeve të jetës së këlyshëve. Studimet kanë treguar që burimi më i përhapur i vdekshmërisë për këlyshët e vitit të parë është kequshqyerja. <ref name= Smith/><ref name= Novak/><ref name="Mörner"/><ref name= Palomares>{{cite journal|author1=Palomares, F. |author2=Caro, T. M. |author2link=Tim Caro |title=Interspecific Killing among Mammalian Carnivores |url=http://digital.csic.es/bitstream/10261/51387/1/Palomares%20&%20Caro_1999_Am%20Nat.pdf |journal=The American Naturalist|volume=153|issue=#5|pages=492–508 |doi=10.1086/303189|pmid=29578790 |year=1999|hdl=10261/51387 }}</ref> Deri në vitet e dytë dhe të tretë të jetës së tyre, shkalla e vdekshmërisë vjetore midis këlyshëve në kujdesin e nënave të tyre bie në 10-15%.
 
Edhe në popullatat që jetojnë në zona të mbrojtura, njerëzit janë akoma shkaku kryesor i vdekshmërisë për arinjtë e murrmë.<ref name= Servheen/><ref name= encyclopedia/><ref name="Brown Bear Hunting Alaska">{{cite web|title=Brown/Grizzly Bear Hunting in Alaska|url=http://www.adfg.alaska.gov/index.cfm?adfg=brownbearhunting.main|publisher=Alaska Department of Fish and Game}}</ref> Sasia më e madhe e gjuetisë së legalizuar të arijnve të murrmë ndodh në Kanada, Finlandë, Rusi, Sllovaki dhe Alaska. Gjuetia është e parregulluar në shumë zona brenda rrezes së ariut të murrmë. Edhe kur gjuetia është e lejuar me ligj, shumica e biologëve mendojnë se numrat e gjuajtur janë të tepërt duke marrë parasysh shkallën e ulët të riprodhimit dhe shpërndarjen e rrallë të specieve. Arinjtë e murrmë vriten gjithashtu në përplasje me makinat, që është një shkak i rëndësishëm i vdekshmërisë në Shtetet e Bashkuara dhe Evropë. <ref>{{cite journal|author1=Huber, D. |author2=Kusak, J. |author3=Frkovic, A. |year=1998|title=Traffic kills of brown bears in Gorski kotar, Croatia|journal=Ursus|pages= 167–171|jstor=3873124|volume=10}}</ref><ref>Servheen, C., Waller, J., & Kasworm, W. (1998). ''Fragmentation effects of high-speed highways on grizzly bear populations shared between the United States and Canada''. International Conference on Wildlife Ecology and Transportation (ICOWET 1998).</ref>
 
== Marrëdhënia me njerëzit ==
{{multiple image |align=right |direction=vertical |width=
|image1=BärenspurP1050395.jpg |caption1=Gjurma e putrave e përparme
}}
=== Konflikte midis arinjve dhe njerëzve ===
Arinjtë e murrmë zakonisht shmangin zonat ku ka ndodhur zhvillim i gjerë ose [[Urbanizimi|urbanizim]], për dallim nga ariu i zi më i vogël, më inyizues amerikan, i cili mund të përshtatet në rajonet peri-urbane .<ref name="Kaczensky, P. 2004">{{cite journal |last1=Kaczensky |first1=P. |last2=Blazic |first2=M. |last3=Gossow |first3=H. |title=Public attitudes towards brown bears (''Ursus arctos'') in Slovenia |journal=[[Biological Conservation (Journal)|Biological Conservation]] |volume=118 |issue=5 |page=661 |doi=10.1016/j.biocon.2003.10.015 |url=https://www.researchgate.net/publication/223401483 |year=2004}}</ref><ref>{{cite journal |author=Woodroffe, R. |title=Predators and people: Using human densities to interpret declines of large carnivores |journal=Animal Conservation |volume=3 |issue=2 |page=165 |doi=10.1111/j.1469-1795.2000.tb00241.x |url=http://www.catsg.org/cheetah/05_library/5_3_publications/W/Woodroffe_2000_Human_density_and_carnivore_declines.pdf |year=2000}}</ref><ref>{{cite journal |author1=Martin, J. |author2=Basille, M. |author3=Van Moorter, B. |author4=Kindberg, J. |author5=Allaine, D. |author6=Swenson, J. E. |s2cid=44121835 |title=Coping with human disturbance: spatial and temporal tactics of the brown bear (''Ursus arctos'') |journal=Canadian Journal of Zoology |volume=88 |issue=9 |page=875 |doi=10.1139/Z10-053 |year=2010}}</ref><ref>{{cite journal |author=Larivière, S. |title=''Ursus americanus'' |journal=Mammalian Species |volume=647 |pages=1–11 |url=http://www.science.smith.edu/msi/pdf/647_Ursus_americanus.pdf |doi=10.1644/1545-1410(2001)647<0001:ua>2.0.co;2 |year=2001 |access-date=14 December 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160316025524/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/647_Ursus_americanus.pdf |archive-date=16 March 2016 |url-status=dead }}</ref> Në shumë rrethana, zhvillimi i gjerë njerëzor mund të bëjë që arinjtë e murrmë të ndryshojnë vargjet e shtëpive të tyre.<ref>{{cite journal |author=Mattson, D. J. |year=1990 |title=Human impacts on bear habitat use |journal=Bears: Their Biology and Management |pages= 33–56 |url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_8/Mattson_8.pdf |jstor=3872901 |volume=8 |doi=10.2307/3872901}}</ref><ref>{{cite journal |author=Elgmork, K. |year=1978 |title=Human impact on a brown bear population (''Ursus arctos'' L.)|journal=Biological Conservation |volume=13 |issue=2 |page=81 |doi=10.1016/0006-3207(78)90063-0}}</ref> Dendësia e lartë e rrugëve (si ato të asfaltuara dhe ato me zhavorr) shpesh shoqërohet me vdekshmëri më të lartë, shmangie të habitatit dhe densitet më të ulët të ariut.<ref name=lamb18>{{cite journal |last1=Lamb |first1=C.T. |author2=Mowat, G. |author3=Reid, A. |author4=Smit, L. |author5=Proctor, M.|author6=McLellan, B.N. |author7=Nielsen, S.E. |author8=Boutin, S. |year=2018 |title=Effects of habitat quality and access management on the density of a recovering grizzly bear population |journal=[[Journal of Applied Ecology]] |volume=55 |issue=3 |pages=1406–1417 |doi=10.1111/1365-2664.13056 |pmid= |issn=}}</ref> Sidoqoftë, arinjtë e murrmë lehtësisht mund të humbasin kujdesin e tyre natyror pasi të tërhiqen nga burimet ushqimore të krijuara nga njeriu, siç janë mbeturinat dhe koshat e mbeturinave. Arinjtë e murrmë madje mund të futen në banesa të njerëzve ose hambarë në kërkim të ushqimit ndërsa njerëzit shkelin në habitatet e ariut. Në zona të tjera, të tilla si Alaska , deponitë mund të vazhdojnë të jenë tërheqëse për arinjtë e murrmë. Në pjesë të ndryshme të shpërndarjes së tyre, arinjtë e murrmë ndonjëherë vrasin dhe hanë [[Kafsha shtëpiake|kafshë shtëpiake]]. Thënia "Një ari i ushqyer është një ari i ngordhur" ka dalë në përdorim për të popullarizuar idenë që lejimi i një ariu të grumbullojë mbeturina njerëzore, siç janë kanaçe plehra dhe shpinës së kampistëve,ushqimi i prishur , ose burime të tjera ushqimore që tërheqin ariun në kontakt me njerëzit, mund të rezultojnë në vdekjen e ariut. Rezultatet e një studimi të vitit 2016 të realizuar në një luginë kolumbiane britanike juglindore tregojnë se zonat ku mbivendosen ushqime tërheqëse të ariut dhe vendbanimet e përqendruara njerëzore, konflikti me ariun-njerëzit mund të krijojë një kurth ekologjik duke rezultuar në një shkallë më të ulët të dukshme të mbijetesës për arinjtë e murrmë, si dhe pasi tërheqja e arinjve shtesë dhe në këtë mënyrë shkakton rënie të përgjithshme të popullsisë.<ref name=lamb16>{{cite journal |last=Lamb |first=C.T.. |authorlink= |author2=Mowat, G. |author3=McLellan, B.N. |author4=Nielsen, S.E. |author5=Boutin, S. |year=2016 |title=Forbidden fruit: human settlement and abundant fruit create an ecological trap for an apex omnivore |journal=[[Journal of Animal Ecology]] |volume=86 |issue=1 |pages=55–65 |doi=10.1111/1365-2656.12589 |pmid=27677529 |issn=}}</ref>
 
Kur arinjtë e murrmë vijnë për të shoqëruar veprimtarinë njerëzore me një "shpërblim ushqimi", ka shumë të ngjarë që ata të vazhdojnë të forcohen; mundësia e takimeve të ariut rritet, pasi ato mund të kthehen në të njëjtin vend, megjithë zhvendosjen. Zhvendosja e ariut është përdorur për të ndarë ariun nga mjedisi njerëzor, por ai nuk adreson problemin e shoqatës së ariut të sapo mësuar me ushqimin e njerëzve. "Vendosja e ariut në habitatin e përdorur nga arinjtë e tjerë mund të çojë në konkurrencë dhe konflikt social, dhe të rezultojë në dëmtimin ose vdekjen e ariut më pak mbizotërues." Parku Kombëtar Yellowstone , një rezervat i vendosur në Shtetet e Bashkuara perëndimore,) dhe për shkak të numrit të madh të vizitorëve, takimet me arijntë janë të zakonshme."<ref>{{cite web |url=http://www.bearsmart.com/managingBears/Relocation.html|archive-url=https://archive.today/20060513075036/http://www.bearsmart.com/managingBears/Relocation.html|url-status=dead|archive-date=13 May 2006|title=Relocation|work=Get Bear Smart Society }}</ref> Bukuria skenike e zonës ka çuar në një fluks njerëzish që lëvizin në zonë. Përveç kësaj, për shkak se ka kaq shumë zhvendosje të arinjve në të njëjtat zona të largëta të Yellowstonit, dhe për shkak se arinjtë meshkuj kanë tendencë të dominojnë në qendrën e zonës së zhvendosjes, arinjtë femra kanë tendencë të shtyhen në kufijtë e rajonit dhe më gjerë. Si rezultat, një pjesë e madhe e shkelësve të përsëritur, arinjtë që vriten për sigurinë publike, janë femra. Kjo krijon një efekt të mëtejshëm depresiv të një nënspecie tashmë të rrezikuar. Ariu grizli përshkruhet zyrtarisht si "I kërcënuar" në SH.B.A. Megjithëse problemi është më domethënës për sa i përket grizlit, këto çështje prekin edhe llojet e tjera të arinjve të murrmë gjithashtu.<ref>{{cite journal |author1=Gunther, K. A. |author2=Haroldson, M. A. |author3=Frey, K. |author4=Cain, S. L. |author5=Copeland, J. |author6=Schwartz, C. C. |year=2004|title=Grizzly bear-human conflicts in the Greater Yellowstone ecosystem, 1992–2000 |journal=Ursus|volume=15|issue=#1|pages=10–22 |url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_15_1/Gunther_Haroldson_15_1_.pdf|doi=10.2192/1537-6176(2004)015<0010:gbcitg>2.0.co;2}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Blanchard, B. M. |author2=Knight, R. R. |title=Biological consequences of relocating grizzly bears in the Yellowstone ecosystem|journal=The Journal of Wildlife Management |volume=59|issue=#3 |pages=560–565|jstor=3802463|doi=10.2307/3802463|year=1995}}</ref><ref>{{cite journal|author=Brannon, R. D. |year=1987|title=Nuisance grizzly bear, ''Ursus arctos'', translocations in the greater Yellowstone area|journal=Canadian Field-Naturalist|volume=101|issue=#4|pages=569–575|url=http://refbase.wsulibs.wsu.edu/yellowstone/show.php?record=7045}}</ref>
 
Në Evropë, një pjesë e problemit qëndron te barinjtë ; gjatë dy shekujve të fundit, shumë barinj delesh dhe dhie kanë braktisur gradualisht praktikën më tradicionale të përdorimit të qenve për të ruajtur kopetë, të cilat njëkohësisht janë rritur më të mëdha. Në mënyrë tipike, ata lejojnë që kopetë të kullosin lirshëm mbi tokë të konsiderueshme. Ndërsa arinjtë e murrmë rimarrin pjesë të gamës së tyre, ata mund të hanë bagëti pasi delet dhe dhitë janë relativisht të lehta për një ari për të vrarë. Në disa raste, barinjtë qëllojnë ariun, duke menduar se jetesa e tyre është nën kërcënim. Shumë njerëz tani janë më mirë të informuar në lidhje me kompensimin e mjaftueshëm në dispozicion dhe do të bëjnë kërkesë kur ata humbasin bagëtinë nga një ari.<ref name= Mustoni>{{cite journal |author1=Mustoni, A. |author2=Carlini, E. |author3=Chiarenzi, B. |author4=Chiozzini, S. |author5=Lattuada, E. |author6=Dupré, E. |author7=Genovesi, P. |author8=Pedrotti, L. |author9=Martinoli, A. |author10=Preatoni, D. |author11=Wauters, L. |author12=Tosi, G. |display-authors=3 |title=Planning the Brown Bear ''Ursus arctos'' reintroduction in the Adamello Brenta Natural Park |journal=Hystrix, the Italian Journal of Mammalogy |volume=14 |issue=1–2 |doi=10.4404/hystrix-14.1-2-4313 |year=2003}}</ref><ref name= Dahle2>{{cite journal |last1=Dahle |first1=B. |last2=Sørensen |first2=O. J. |last3=Wedul |first3=E. H. |last4=Swenson |first4=J. E. |last5=Sandegren |first5=F. |year=1998 |title=The diet of brown bears ''Ursus arctos'' in central Scandinavia: effect of access to free-ranging domestic sheep ''Ovis aries'' |url=https://www.researchgate.net/publication/265178530 |journal=Wildlife Biology |volume=4 |issue=3 |pages=147–158 |doi=10.2981/wlb.1998.017}}</ref><ref>{{cite journal |author1=Mertens, A. |author2=Promberger, C. |year=2001 |title=Economic aspects of large carnivore-livestock conflicts in Romania |journal=Ursus |volume=12 |pages=173–180 |jstor=3873246}}</ref> Një tjetër çështje në disa pjesë të gamës së tyre në Evropë është stacione ushqimore shtesë ku ofrohen lloje të ndryshme kafshësh kërmëngrënës, të cilat janë vendosur kryesisht në Skandinavi dhe Evropën Lindore të dy për të mbështetur speciet e kërcënuara në vend dhe kështu njerëzit mund të gëzojnë shikimin e arinjve që mund të rezultojnë. Pavarësisht se shumica e stacioneve ishin vendosur me kujdes në zona të largëta larg vendbanimeve njerëzore, disa arinjve të murrmë në zona të tilla janë bërë të kushtëzuara për t'i shoqëruar njerëzit me ushqim dhe të bëhen "arinj problematik" tepër të guximshëm. Gjithashtu, ushqimi plotësues duket se nuk shkakton zvogëlim të grabitqarëve të kafshëve.<ref>{{cite journal |author1=Kavčič, I. |author2=Adamič, M. |author3=Kaczensky, P. |author4=Krofel, M. |author6=Jerina, K. |author5=Kobal, M. |title=Fast food bears: brown bear diet in a human-dominated landscape with intensive supplemental feeding|journal=Wildlife Biology|volume=21|page=1|doi=10.2981/wlb.00013|year=2015}}</ref><ref>{{cite journal |author1=Kavčič, I. |author2=Adamič, M. |author3=Kaczensky, P. |author4=Krofel, M. |author5=Jerina, K. |title=Supplemental feeding with carrion is not reducing brown bear depredations on sheep in Slovenia|journal=Ursus|volume=24|issue=#2|page=111|doi=10.2192/URSUS-D-12-00031R1.1|year=2013}}</ref>
 
=== Takimet dhe sulmet ===
Arinjtë e murrmë rrallë sulmojnë njerëzit në shikim dhe zakonisht shmangin njerëzit. Në Rusi , vlerësohet se 1 në 1000 takime në këmbë me arinjtë e murrmë rezultojnë në një sulm.<ref name= Kistchinski>{{cite journal |author=Kistchinski, A. A. |title='Life history of the brown bear (''Ursus arctos'' L.) in north-east Siberia |journal=Bears: Their Biology and Management |volume=2 |pages=67–73 |doi=10.2307/3872570 |jstor=3872570 |year=1972}}</ref> Megjithatë, ata janë të paparashikueshëm në temperament, dhe mund të sulmojnë nëse befasohen ose ndjehen të kërcënuar. Ekzistojnë mesatarisht dy sulme fatale nga arinjtë në vit në Amerikën e Veriut. Në Skandinavi , ka vetëm katër raste të njohura që nga viti 1902 i takimeve të ariut që kanë rezultuar me vdekje. Dy shkaqet më të zakonshme për sulmin e ariut janë surpriza dhe kurioziteti. Disa lloje arinjsh, si arinjtë polarë , ka më shumë të ngjarë të sulmojnë njerëzit kur kërkojnë ushqim, ndërsa arinjtë e zinj amerikanë kanë shumë më pak të ngjarë të sulmojnë. Megjithë guximin dhe potencialin e tyre për grabitje nëse ariu është i uritur, arinjtë polarë rrallë sulmojnë njerëzit, sepse ato hasen rrallë në detin Arktik . Sjellja agresive e arinjtëve të murrmë favorizohet nga variablat e shumtë të përzgjedhjes. Agresiviteti i shtuar gjithashtu ndihmon arinjtë e murrmë femra në sigurimin më të mirë të mbijetesës së moshës së re në moshën riprodhuese.<ref name= Herrero/> Nënat që mbrojnë këlyshët janë më të prirurit për të sulmuar, duke qenë përgjegjëse për 70% të vdekjeve njerëzore të shkaktuara nga ariu në Amerikën e Veriut.<ref>{{citation |archive-url=https://web.archive.org/web/20050309215404/http://www.collegian.psu.edu/archive/2004/04/04-27-04tdc/04-27-04dscihealth-column-01.asp |url=http://www.collegian.psu.edu/archive/2004/04/04-27-04tdc/04-27-04dscihealth-column-01.asp |title=Why are grizzly bears more aggressive than our black bears? |publisher=Digital Collegian |date=4 April 2004 |archive-date=9 March 2005}}</ref> <ref>{{citation |last=Rogers |first=Lynn L. |url=http://www.bear.org/Black/Articles/How_Dangerous_are_Black_Bears.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20021016041143/http://www.bear.org/Black/Articles/How_Dangerous_are_Black_Bears.html |url-status=dead |archive-date=16 October 2002 |title=How Dangerous are Black Bears |publisher=Bear.org}}</ref>
 
Kërcënimet e këlyshëve japin shumë sulme ndaj njerëzve nga arinjtë e murrmë në Amerikën e Veriut. Arinjtë e kushtëzuar nga ushqimi mund të jenë gjithashtu të rrezikshëm, pasi ekspozimi i tyre afatgjatë te njerëzit bën që ata të humbin drotjen e tyre natyrore . Grupet e vogla prej një ose dy personave sulmohen më shpesh nga arinjtë e murrmë sesa grupet e mëdha, me vetëm një rast të njohur të një sulmi ndaj një grupi prej gjashtë ose më shumë. Në atë rast, mendohet se për shkak të befasisë, ariu grizli mund të mos e ketë njohur madhësinë e grupit. Në pjesën më të madhe të sulmeve që rezultojnë në lëndime, arinjtë e murrrmë i paraprijnë sulmit me një tingull të egër ose kërcitues. Në ndryshim nga dëmtimet e shkaktuara nga arinjtë e zi amerikan, të cilat zakonisht janë të vogla, sulmet e ariut të murrmë më shpesh kanë tendencë të sjellin lëndime serioze dhe, në disa raste, vdekje. Arinjtë e murrmë duket se përballen me njerëzit ashtu si luftonin arinjtë e tjerë: ata ngrihen në këmbët e tyre të pasme dhe përpiqen t'i "çarmatosin" viktimat e tyre duke kafshuar dhe mbajtur në nofullën e poshtme për të mos u kafshuar nga ana tjetër. Për shkak të forcës së madhe fizike të arinjve, madje edhe një kafshim i vetëm ose goditje mund të jetë vdekjeprurëse si tek tigrat, me disa viktima njerëzore që i kishin kokat e tyre të shtypura plotësisht nga kafshimi i ariut. Shumica e sulmeve ndodhin në muajt korrik, gusht dhe shtator, koha kur numri i rekreativëve në natyrë, siç janë shëtitësit ose gjahtarët, është më i lartë. Njerëzit që pohojnë praninë e tyre përmes zhurmave kanë tendencë të jenë më pak të prekshëm, pasi ata paralajmërojnë mbajtjen e tyre. Në konfrontime të drejtpërdrejta, njerëzit që vrapojnë janë statistikisht më të predispozuar të sulmohen sesa ata që qëndrojnë në tokë. Takimet e dhunshme me arinjtë e murrmë zakonisht zgjasin vetëm disa minuta, megjithëse ato mund të zgjaten nëse viktimat luftojnë prapa. Në Alberta , dy sjellje të zakonshme nga gjahtarët njerëzorë, duke imituar thirrjet e drerit për t'i tërhequr ata dhe duke mbajtur kufoma , duket se gjykojnë sjellje agresive dhe çojnë në një shkallë më të lartë sulmi nga arinjtë grizli.<ref>{{cite journal|doi=10.2307/3872900|jstor=3872900|title=Injury to People Inflicted by Black, Grizzly or Polar Bears: Recent Trends and New Insights|journal=Bears: Their Biology and Management|volume=8|pages=25–32|year=1990|last1=Herrero|first1=Stephen|last2=Fleck|first2=Susan|url=http://www.bearbiology.com/fileadmin/tpl/Downloads/URSUS/Vol_8/Herrero_Fleck_8.pdf}}</ref>
 
Sulmet ndaj njerëzve konsiderohen jashtëzakonisht të rralla në [[Bashkimi Sovjetik|ish-Bashkimin Sovjetik]] , megjithëse përjashtime ekzistojnë në rrethe ku ato nuk ndiqen aq shpesh nga gjuetarët. Arinjtë e murrmë të Siberisë Lindore, për shembull, kanë tendencë të jenë shumë më të guximshme ndaj njerëzve sesa homologët evropianë më të persekutuar. Përcaktimi në Euroazi midis zonave ku agresiviteti i arinjve të murrmë ka tendencë të rritet janë Malet Urale , megjithëse arinjtë e murrmë të Evropës Lindore janë disi më agresive se ato të Evropës Perëndimore . Në vitin 2008, një platinkompleksi i minierave në rrethin Olyotorsky të Kamchatka veriore u rrethua nga një grup prej 30 arinjsh, të cilët vranë dy roje dhe i penguan punëtorët të largoheshin nga shtëpitë e tyre. 10 njerëz në vit mesatarisht vriten nga arinjtë e murrmë në Rusi, më shumë se të gjitha pjesët e tjera të gamës ndërkombëtare të ariut të murrmë, megjithëse Rusia gjithashtu mban më shumë arinj të murrmë sesa të gjitha pjesët e tjera të botës të kombinuara.<ref>{{cite web |last=Dinets |first=Vladimir |url=http://dinets.travel.ru/russianbears.htm |title=Brown Bears of Russia|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121215051532/http://dinets.travel.ru/russianbears.htm|archivedate=15 December 2012 |url-status=dead }}</ref> Në Skandinavi, vetëm tre sulme fatale u regjistruan në shekullin e 20-të. <ref name="britbear">{{cite web | url = http://www.toothandclaw.org.uk/species.asp | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080516054756/http://www.toothandclaw.org.uk/species.asp | archivedate = 16 May 2008 | title = Brown Bear (''Ursus arctos''))|publisher = Tooth & Claw}}</ref>
 
[[File:Sankebetsu BrownBear01.png|thumb|left|Një statujë e ariut kafe Ussuri nga Hokkaido që kryente sulmin më të keq të ariut të murrmë në historinë japoneze , duke vrarë shtatë vetë]]
Në Japoni, një ari i madh i murrmë me nofkën " ''Kesagake'' " (袈裟 懸 け, " kesa -stas slasher") bëri histori për shkaktimin e sulmit më të keq të ariut të murrmë në historinë japoneze në Tomamae, Hokkaidō gjatë takimeve të shumta gjatë dhjetorit 1915. Ai vrau shtatë vetë dhe plagosën tre të tjerë (me gjasë edhe tre fatalitete të mëparshme në kredinë e tij) para se të qëllonin për vdekje pas një gjuetie kafshësh në shkallë të gjerë. Sot, ka ende një faltore në Rokusensawa (六 線 沢), ku ndodhi ngjarja në kujtim të viktimave të incidentit.<ref>{{cite book|author=Dickman, A. J. |author2=Hazzah, L. |year=2016|chapter=Money, Myths and Man-Eaters: Complexities of Human–Wildlife Conflict|title=Problematic Wildlife |pages=339–356|publisher= Springer|isbn=978-3-319-22246-2 }}</ref>
 
Brenda Parkut Kombëtar Yellowstone, dëmtimet e shkaktuara nga sulmet e zjarrtë në zonat e zhvilluara mesatarisht afro një në vit gjatë viteve 1930 deri në vitet 1950, megjithëse u rritën në katër në vit gjatë viteve 1960. Atëherë ato u ulën në një dëmtim çdo dy vjet gjatë viteve 1970. Midis 1980 dhe 2002, ka pasur vetëm dy lëndime njerëzore të shkaktuara nga arinjtë grizli në një zonë të zhvilluar. Megjithëse sulmet e zjarrta ishin të rralla në vendet e prapambetura para vitit 1970, numri i sulmeve u rrit në një mesatare prej afërsisht një në vit gjatë viteve 1970, 1980 dhe 1990. Në Alberta , nga 1960 deri në 1998, numri i sulmeve nga arinjtë grizli që përfunduan në dëmtim ishin gati tre herë më të zakonshme sesa sulmet që përfunduan në lëndime nga arinjtë e zi amerikan, megjithë ariun e zi amerikan që vlerësohet 38 herë më shumë në krahinë sesa ariu grizli.<ref>{{cite journal |last1=Herrero |first1=S. |last2=Higgins |first2=A. |year=2003|title=Human injuries inflicted by bears in Alberta: 1960–98 |journal=[[Ursus (journal)|Ursus]] |pages=44–54 |url=https://www.researchgate.net/publication/237444139 |jstor=3872956 |volume=14 |issue=1}}</ref>
 
=== Historia e mbrojtjes nga arinjtë ===
Një studim i studiuesve amerikanë dhe kanadezë ka zbuluar që llaku me specdjeks është më efektiv në ndalimin e sjelljes agresive të ariut sesa armët, duke punuar në 92% të incidenteve të studiuara kundrejt 67% për armë.  Mbartja e llakut me specdjek rekomandohet shumë nga shumë autoritete kur udhëtoni në vendin e ariut; sidoqoftë, këshillohet edhe mbajtja e dy mjeteve parandaluese, njëra prej të cilave është një armë e kalibrit të madh. Sugjerohen armë të forta armë zjarri, ose tre rrathë gjemba, ose një pistoletë e kalibrit .44 ose më shumë sugjerohet nëse nuk ekziston një pushkë e rëndë gjuetie. Armët mbeten një mundësi e mundshme, mjeti i fundit për t'u përdorur në mbrojtje të jetës nga arinjtë e murrmë agresive. Shumë shpesh, njerëzit nuk mbajnë një armë të duhur të kalibrit për të neutralizuar ariun. Sipas Qendrës së Shkencave në Alaska, a12-matës shotgun me slugs ka qenë arma më efektive. Ka pasur më pak lëndime si rezultat i vetëm mbajtjes së ngarkesave vdekjeprurëse me armë, në krahasim me raundet parandaluese. Ligjet e Shtetit të Mbrojtjes së Jetës ose Pronës në Alaska (DLP) kërkojnë që një të raportojë vrasjen tek autoritetet dhe të shpëtojë fshikëzën, kafkën dhe kthetrat.<ref name="casenumber_07-96958">{{cite web |url=http://www.dps.state.ak.us/pio/dispatch/Trooper%20Dispatches%20of%2011-19-2007.20071119.txt |archive-url=https://web.archive.org/web/20071217191143/http://www.dps.state.ak.us/pio/dispatch/Trooper%20Dispatches%20of%2011-19-2007.20071119.txt |url-status=dead |archive-date=17 December 2007 |title=Alaska State Troopers Press Release of Monday, November 19, 2007 |publisher=Alaska Department of Public Safety |date=19 November 2007 |format=Case Number: 07-96958 }}</ref> Një faqe e internetit të Departamentit të Burimeve Natyrore të Shtetit të Alaskës ofron informacione se si "të zgjidhni një armë që do të ndalojë një ari (armë gjahu me 12 matës ose .300 pushkë magjike)".<ref>{{cite web |url=http://dnr.alaska.gov/parks/safety/bears.htm |title=Safety: bears and you |website=State of Alaska Department of Natural Resources}}</ref>
 
Campers shpesh u thuhet të veshin shirita dhe kambana të kuqe me ngjyra të ndritshme dhe të mbajnë bilbilat për të ruajtur arinjtë. Atyre u thuhet të kërkojnë një zhurmë të ariut grizli në vendet e kampimit dhe të jenë të kujdesshëm për të kryer kambanat dhe bilbilat në ato zona. Shata e ariut grizli është e vështirë të dallohet nga trungu i ariut amerikan, pasi dieta është në gjendje të vazhdueshme fluksi në varësi të disponueshmërisë së artikujve ushqimorë sezonalë. Nëse një ari vritet afër kampit, trupat e ariut duhet të asgjësohen siç duhet, përfshirë gërvishtjet dhe gjakun, nëse është e mundur. Mosarritja e kufomës shpesh ka rezultuar në tërheqjen e arinjve të tjerë dhe përkeqësimin e mëtejshëm të një situate të keqe. Lëvizja e kampeve menjëherë është një metodë tjetër e rekomanduar.
 
=== Kulturë ===
[[File:The Three Bears - Project Gutenberg etext 19993.jpg|thumb|upright|" Historia e tre arinjve ", ilustrim nga ''Fëmijët e Favourites dhe Stories Fairy'']]
Arinjtë e murrmë shpesh figurojnë në letërsinë e Evropës dhe Amerikës së Veriut, në veçanti atë që është shkruar për fëmijë. " Ariu i murrmë i Norvegjisë " është një përrallë skoceze që tregon aventurat e një vajze që u martua me një princ të kthyer në mënyrë magjike në një ari dhe që arriti ta kthejë atë në një formë njerëzore me forcën e dashurisë së saj dhe pas shumë provave dhe vështirësive . Me " Flokarta dhe Tre Arinjtë ", një histori nga Anglia, Tre Arinjtë zakonisht përshkruhen si arinj të murrmë. Në vendet që flasin gjermanisht, fëmijëve u thuhet shpesh përralla e " Borëbardha dhe e kuqja e kuq"; princi i bukur në këtë përrallë është shndërruar në një ari të murrmë. Në Shtetet e Bashkuara, prindërit shpesh i lexojnë fëmijëve të tyre në moshën parashkollore librin ''Brown Bear, Brown Bear, What Do You See? Për'' t'i mësuar atyre ngjyrat e tyre dhe si janë të shoqëruara me kafshë të ndryshme.<ref>{{cite journal|author=Newman, A. R. |year=1987|title= Images of the bear in Children's Literature|journal=Children's Literature in Education|volume=18|issue=#3|pages=131–138|doi=10.1007/bf01130991}}</ref>
 
Ariu rus është një të përbashkët personifikim kombëtar për Rusinë (si dhe ish- Bashkimin Sovjetik ), pavarësisht vendit që nuk ka kafshë të caktuar kombëtare. Ariu i murrmë është kafsha kombëtare e Finlandës.
 
Ariu grizli është kafsha shtetërore e Montanas .<ref>{{cite web |title=Symbols of Montana |publisher=Montana Historical Society |url=http://mhs.mt.gov/education/studentguide/Symbols.asp }}</ref> Ariu i artë kalifornian është kafsha shtetrore e Kalifornisë .<ref name= ca.gov>{{cite web |title=History and Culture – State Symbols |publisher=[[California State Library]] |url=http://www.library.ca.gov/history/symbols.html }}</ref> Të dy kafshët janë specie të ariut të murrmë dhe specia u ekstrirua nga gjendja e fundit.
 
Veshja e [[Madridi|Madridit]] përshkruan një ari që arrin deri në një pemë ''madr mado'' ose luleshtrydhe ( ''Arbutus unedo'' ) për të ngrënë disa nga frutat e saj, ndërsa qyteti zviceran i Bernës gjithashtu përshkruan një ari dhe emri i qytetit mendohet në mënyrë popullore të rrjedhin nga fjala gjermane për ariun. Ariu i murrmë është përshkruar në anën e kundërt të monedhës kuna 5 kuna , e shkrirë që nga viti 1993.
 
[[File:Berni Bayern.jpg|thumb|left|upright|Berni është një mascot e ariut të murrmë e klubit gjerman të futbollit Bayern Munich]]
Klubi  Bundesliga Bayern Munich ka një maskot,një ari i murrmë me emrin [[Berna|Berni]]. Liga Kombëtare e Futbollit (NFL) ekskluzivitet në Çikago, Illinois, është quajtur Arijntë . Në këtë kontekst, nuk nevojitet asnjë dallim midis arinjve të zinj dhe kafë amerikanë. Maskota e shkollës për Bob Universitetin Jones , Brown University , Fox Universitetin George , i Universitetit të Alberta , në Universitetin e Kalifornisë, Berkeley , në Universitetin e Kalifornisë, Los Anxhelos , në Universitetin e Kalifornisë, Riverside , dhe të shumta amerikane shkollat e mesme është ariu i murrmë.
 
Në qytetin Prats de Molló , në Vallespir , Francën e Jugut, festohet çdo vit " ''festa e'' ariut" ( ''festa de l'ós'' ) në fillim të pranverës, në të cilën vendasit vishen si arinj, mbulohen me blozë ose qymyr dhe naftë dhe "sulmojnë" shikuesit, duke u përpjekur t'i çojnë të gjithë pis. Festivali përfundon me ''topin de l'os'' (vallëzimi i ariut).
 
==Lidhje të jashtme==
* [http://www.youtube.com/watch?v=mYvj1ngGSxk Dokumentari i PPNEA ]
 
== Referenca ==
[[Kategoria:Natyrë]]
[[Kategoria:Arinjë]]
[[Kategoria:Kafshë]]
[[Kategoria:Mishngrënës]]
<references />
 
=== Shënim ===
Klasifikimi i dytë është klasifikimi i bërë ariut të murrmë në Shqipëri
[[Kategoria:Gjitarë]]
[[Kategoria:Gjitarë të Azisë]]
[[Kategoria:Gjitarë të Europës]]
[[Kategoria:Gjitarë të Amerikë veriore]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Europës]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Azisë]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Amerikës veriore]]