Wikipedia

Gjuha shqipe: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
(View all pending changes)
[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
Permiresime nga ana drejtshkrimore dhe per mospershtatjen e mbiemrave me rasen dhe numrin e emrit.
Rreshti 25:
|përshkrimi = Dialektet e gjuhës shqipe
}}
'''Gjuha shqipe''' (ose thjeshtëthjesht '''shqipja''') është gjuhë dhe [[Gjuha e izoluar|degë e veçantë]] e [[Gjuhët indo-evropiane|familjes indo-evropiane]] të folur nga më shumë se 6 milionë njerëz<ref>[http://www.ethnologue.com/18/language/sqi/ Gjuha shqipe] në ''[[Ethnologue]]'' (18th ed., 2015)
 
[http://www.ethnologue.com/18/language/aae/ Arbërishtja(Itali)] në ''[[Ethnologue]]'' (18th ed., 2015)
Rreshti 648:
[[Skeda:AlbaniaPeriodical.jpg|parapamje|Gazeta Albania, botim i [[tetor]] [[1899]]]]Formimi i gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuha standarde), si varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, ka qenë një proces i gjatë, që ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi i saj hyri në një periudhë të re, në shekullin XIX, gjatë [[Rilindja Kombëtare|Rilindjes Kombëtare]].
 
Në vitin 1824 [[Naum Veqilharxhi]] filloi punën për të krijuar [[Alfabeti shqip|alfabetin shqip]] dhe në vitin [[1844]] dhe 1845 u botua “[[Ëvetari|Evetar]]”-i. Vaqilharxhi ishte i pari që shprehu qëllimet e [[Rilindja Kombëtare|Rilindjes Kombëtare Shqiptare]] nëpërmjet traktatit të tij, parathënies së “Evetar”-it të parë dhe shumë shkrimeve të tjera.<ref>[http://www.panorama.com.al/veqilharxhi-babai-i-alfabetit-dhe-abetares-shqiptare/ Veqilharxhi,Babai i alfabetit dhe gjuhës shqipe]</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.kosovarimedia.com/index.php/personalitete/37552-naum-veqilharxhi-1797-1846.html |title=Naum Veqilharxhi 1797-1846 |accessdate=7 dhjetor 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170319144133/http://kosovarimedia.com/index.php/personalitete/37552-naum-veqilharxhi-1797-1846.html |archivedate=19 mars 2017 |url-status=dead }}</ref>
 
Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës amtare, përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe të panevojshme, zinin një vend qendror. Gjatë kësaj periudhe, u zhvillua një veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.
Rreshti 660:
Vendimet e Komisionit letrar shqip për gjuhën letrare e për drejtshkrimin e saj, u miratuan më vonë edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës më 1920<ref>Zerdelia E., ''Kongresi arsimor i Lushnjës'', Tiranë : Morava, 2012.</ref> dhe vijuan te zbatoheshin duke fituar terren në zyrat e shtetit dhe në shkolla (sidomos shkollat fillore - Xhuvani për një kohë të gjatë ishte sekretar i përgjithshëm i Ministrisë së Arsimit)<ref name=":1" /> deri në [[Lufta e Dytë Botërore|Luftën e Dytë Botërore]].
 
Pas Luftës së Dytë Botërore, puna për njësimin e gjuhës letrare kombëtare (gjuhës standarde) dhe të drejtshkrimit të saj, nisi të organizohet nga [[Akademia e Shkencave e Shqipërisë|Instituti i Shkencave]]. U krijuan komisione të posaçme për hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu, u hartuan disa projekte në vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore në vitin 1952, për të diskutuar për problemin e gjuhës letrare.<ref>http://www.gazetatema.net/2017/11/14/analiza-shqipja-dhe-zhvillimi-i-saj-konferenca-ne-jena-ja-cfare-i-terheq-te-huajt-tek-ajo/</ref> Më 1952, [[Lidhja e Shkrimtarëve (Tiranë)|Lidhja e Shkrimtarëve]] e vendosi që botimet të dilnin vetëm toskërisht, duke ngushtuar qerthullin e gegërishtes letrare vetëm tek letërsia artistike.
 
Më [[1967]], u botua nga Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, projekti i ri “[[Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe|Rregullat e drejtshkrimit të shqipes]]”. Ky projekt filloi të zbatohet në të gjithë hapësirën shqiptare, në [[Shqipëria|Republikën e Shqipërisë]], në [[Kosova|Kosovë]] dhe në [[Mali i Zi|Mal të Zi]]. Ndërkohë, përpjekje për njehsimin e gjuhës letrare dhe tëpër drejtshkrimitdrejtshkrimn tëe saj, bëheshin edhe në Kosovë.
 
Në vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhësore e Prishtinës<ref>http://www.njekomb.com/?p=3715</ref>, e cila, e udhëhequr nga parimi “'''një komb-një gjuhë letrare'''”, vendosi që projekti i ortografisë i vitit 1968, posa të miratohej e të merrte formën zyrtare në [[Shqipëria|Republikën e Shqipërisë]], do të zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet e kësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi të jashtëzakonshme për njësimin e gjuhës letrare kombëtare shqipe.
 
Projekti "[[Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe#Pika I e Rezolutës|Rregullat e drejtshkrimit të shqipes" i vitit 1967]], pas një diskutimi publik, ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes, që u mblodh në [[Tirana|Tiranë]], në vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare.
Rreshti 672:
Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarde), mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin fonetik por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të veriut.
 
Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të rëndësishme, që përcaktojnë normat e gjuhës standarde, siç janë "Drejtshkrimi i gjuhës shqipe" (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare" (1980), "[[Fjalor i shqipes së sotme|Fjalori i shqipes së sotme]]" (1984), "[[Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe (2011)|Fjalori Drejtshkrimordrejtshkrimor i gjuhës shqipe]]" (1976), "Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, I Morfologjia" (1995), "Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, II Sintaksa" (1997).
 
== Fonologjia ==
Rreshti 682:
Kategoritë e gramatikës së shqipes janë shumë të afërme me gjuhët e tjera evropiane. Emrat tregojnë dukshëm gjininë, numrin, dhe pesë rasa. Një tipar i pazakonshëm është që emrat ndryshohen më tutje me prapashtesa për të treguar domethënien e caktuar apo pacaktuar: bukë, buka. Mbiemrat-përveç numëror dhe disa shprehje të caktuara sasie-dhe emrat e varur përcjellin emrin të cilin e modifikojnë; dhe ata janë të shquar në kërkimin e pjesëzës që i përcjell ata që pajtohen me emrin. Andaj, në “një burrë i madh, modifikohet nga i madh, i cili paraprihet nga i, i cili pajtohet me termin për “njeri”; gjithashtu në “dy burra të mëdhenj”, mëdhenj, forma mashkullore e shumësit nga i madh, përcjellë emrin burra dhe paraprihet nga një pjesëz që pajtohet me emrin.
 
Foljet kanë numrin dhe një llojllojshmëri të formave të gjetura në Frëngjisht apo Italisht dhe janë mjaft të parregullta në formimin e rrënjëve të tyre. Shumësat e emrit po ashtu janë të dukshëm për parregullsitë në një numër të madh të tyre. Kur të përcaktohet një emër apo një i marrur si i njohur është kundrinori i drejtë, një përemër në rastin e vërtetë që përsëritë këtë informacion po ashtu duhet të futet në shprehjen e foljes; p.sh. I-a dhashë librin atij drejtpërdrejtë është “him-it I-gave the-book to-him, e cila në anglishten standarde do të ishte “I gave the book to him.”Në përgjithësi, gramatika dhe dallimet formale të shqipes na kujtojnë greqishten moderne dhe gjuhët romane, veçanërisht ajoatë rumune. Tingujt sugjerojnë hungarishten apo greqishten, por gegërishtja me zanorevezanoret e saj hundore tingëllon më karakteristike.
 
Gramatika e gjuhës shqipe është mjaft e komplikuar në krahasim me gjuhët e tjera Indoevropianeindoevropiane. Gjuha shqipe ka 6 ose 5 rasa, emërore, gjinore, dhanore, kallëzore, rrjedhore dhe që thirrore, e cila është hequr. Foljet janë mjaftëmjaft të parregullta. Disa folje si "jap" e "ha", në kohën e shkuar dhe në pjesore ndryshojnë plotësisht në "dhënë" dhe "ngrënë". Foljet etë cilacilat mbarojnë me "t" në vetën e tretë njejës, të kohës së kryer të thjeshtë, marrin dy "tt" p.sh ai "hesht" bëhet "ai heshtte", që shpesh gabimisht shkruhet "heshte".
 
Fjalët në gjuhën shqipe ndiqen nga nyje të shumta, gjë që e bën të komplikuar edhe për folësit e gjuhës shqipe. Ka 27 forma të shumësit. Shumësi i emrave ndiqet nga prapashtesat por, edhe nga ndryshie brenda emrit, p.sh dash-desh, kal-kuaj,djalë-djemë etj. Disa emra asnjëjës nuk ndryshojnë fare, si p.sh nxënës-nxënës, fëmijë-fëmijë etj.
Rreshti 746:
Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishëm. Shqipja ka një sistem të pasur formash mënyrore dhe kohore, një pjesë të e cilave janë të trashëguara nga një periudhë e hershme, një pjesë janë kryer gjatë evolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë mënyra; (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri forma të pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). Koha e ardhshme ndërtohet në mënyre analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua) + lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse kam + paskajore (kam për të punuar).
 
Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më i zakonshëmzakonshmi është rendi: kryefjalekryefjalë + folje + objekt.
 
Leksiku përbëhet nga fjalë me preardhje vendase e nga fjalë të huazuara. Fjalët me burim vendas trashëgohen nga periudha e lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër, motër, jani, etj.), ose janë formuara më vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm).
Rreshti 765:
 
Pas shpalljes së Pavarësisë, u botuan një varg gramatikash dhe fjalorë dygjuhësh, për të plotësuar nevojat e shkollës dhe të kulturës kombëtare. Në fushën e gramatikës u shqua sidomos Prof. Dr. Aleksandër Xhuvani. Aleksandër Xhuvani (1880-1961) kreu studimet e larta në Universitetin e Athinës. Veprimtaria e tij për studimin e gjuhës shqipe dhe arsimin kombëtar, e nisi që gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Bëri një punë të madhe për pajisjen e shkollës sonë me tekste të gjuhës shqipe, të letërsisë, të pedagogjisë dhe të psikologjisë. Drejtoi e punoi për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë në vitet 1949, 1951, 1954, 1956.
Pati një veprimtari të gjerë në fushën e pastërtisë së gjuhës shqipe e të pasurimit të saj dhe botoi veprën “Për pastërtinë e gjuhës shqipe” (1956). Bashkëpunoi me profesorin EqeremEqrem Çabej, për hartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe” (1962), trajtesa themelore në fushën e fjalëformimit të gjuhës shqipe. BotoiAi dhebotoi gjithashtu edhe një varg punimesh monografike për pjesoren, paskajoren dhe parafjalët e gjuhës shqipe.
 
Ai ishte njohës i mirë dhe mbledhës i pasionuar i visarit leksikor të gjuhës së popullit. Fjalët dhe shprehjet e mbledhura, u botuan pjesërisht pas vdekjes, në formën e një fjalori. Përgatiti një botim të dytë të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Kristoforidhit (1961).
Rreshti 777:
Një vend të gjerë në studimet gjuhësore të këtij gjysmëshekulli, kanë zënë problemet e historisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe të gramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fusha janë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, nga E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e gjuhës shqipe” (Sh. Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe” (Sh. Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh. Demiraj), etj.
 
EqeremEqrem CabejÇabej (1908-1980). Studiuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe një nga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare.
 
Pasi bëri studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet e larta i kreu në Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillon veprimtarinë shkencore e arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhe punoi në këto fusha për një gjysëm shekulli, duke lënë një trashëgimi të pasur shkencore.
Rreshti 789:
Përveç veprave, ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencore brenda e jashtë vendit dhe ka mbajtur dhjetëra referate e kumtesa në kongrese e konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë të njohura arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështu prestigjin e saj.
 
Veprat e profProf. EqeremEqrem CabejÇabej janë botuar në tetë vëllime, në Prishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”.
Me veprimtarinë e shumanshme shkencore e me nivel të lartë, EqeremEqrem CabejÇabej ndriçoi shumë probleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke argumentuar lashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj ndër shekuj dhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë.
 
Gjatë kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhës shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të së cilës është marrë veçanërisht prof. Androkli Kostallari.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Gjuha_shqipe"