Format e shtjelluara të foljes: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
No edit summary |
Removing possible test Etiketa: Undo |
||
Rreshti 4:
===Koha e tashme===
Siç shihet nga kjo pasqyrë foljet e tipit '''pi''' në numrin njëjës nuk marrin mbaresa vetore. Foljet e zgjedhimit të dytë e të zgjedhimit të tretë në kohën e tashme të mënyrës dëftore, në numrin njejës nuk marrin mbaresa vetore, kurse në numrin shumës marrin mbaresat '''-im'', ''-in'',''-in'''. Foljet e tipit heq, dredh, siell, mbiell etj. (klasa e dytë e zgjedhimit të dytë), në vetën e dytë shumës e ndryshojnë zanoren '''-e''' ose togun e zanoreve '''-ie''' në '''-i'''. Kurse folje e klasës së dytë, të zgjedhimit të tretë, në vetën e dytë e në vetën e tretë njëjës e ndryshojnë zanoren '''-a''' të temës në '''-e''' e në vetën e dytë shumës e ndryshojnë atë në '''-i'''.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|hap
|heq
|sjell
|vras
|-
|hap
|heq
|sjell
|vret
|-
|hap
|heq
|sjell
|vret
|-
|hap-im-im
|sjell-im
|vras-im
|-
|hap-ni
|hiq-ni
|sill-ni
|vris-ni
|-
|hap-in
|heq-in
|sjell-in
|vras-in
|}
=== Format e diatezave pësore e vetvetore ===
Foljet në kohën e tashme të mënyrës dëftore kur përdoren në format e diatezave pësore e vetëvetore, marrin mbaresat '''-em''', '''-esh-et''', '''-emi''', '''-en'''.
Foljet me temë në zanore (si p.sh. foljet e zgjedhimit të parë) para këtyre mbaresave marrin për lehtësi shqiptimin edhe bashkëtingëlloren '''-h'''.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|la-h-em
|la-h-esh
|la-h-et
|la-h-emi
|la-h-eni
|la-h-en
|-
|hap-em
|
|hap-esh
|hap-et
|hap-emi
|hap-eni
|hap-en
|-
|mat-em
|mat-esh
|mat-et
|mat-emi
|}
'''Format gramatikore të mënyrës dëftore'''
====Koha e tashme====
Foljet në kohën e tashme të mënyrës dëftore zakonisht përdoren për të treguar veprime ose gjendje që përsëriten herë pas here p.sh. Mësimet fillojnë në orën tetë të mëngjesit. Kush punon çmohet etj. Por kur duam të vëmë në dukje se veprimi po vazhdon të kryhet në çastin kur flasim, atëherë i vëmë foljes përpara pjesëzën po, e cila shpreh nuancën e vazhdimit të veprimit p.sh.
*- Ku po shkon?
Line 27 ⟶ 88:
|la-jnë ||shkrua-jnë||pi-në
|}
Siç shihet nga kjo pasqyrë foljet e tipit pi në numrin njëjës nuk marrin mbaresa vetore. Foljet e zgjedhimit të dytë e të zgjedhimit të tretë në kohën e tashme të mënyrës dëftore, në numrin njëjës nuk marrin mbaresa vetore, kurse në numrin shumës marrin mbaresat -im, -in,-in. Foljet e tipit heq, dredh, sjell, mbjell etj. (klasa e dytë e zgjedhimit të dytë), në vetën e dytë shumës e ndryshojnë zanoren -e ose togun e zanoreve -ie në -i. Kurse folje e klasës së dytë, të zgjedhimit të tretë, në vetën e dytë e në vetën e tretë njëjës e ndryshojnë zanoren -a të temës në -e e në vetën e dytë shumës e ndryshojnë atë në -i.
*Shembull:
Line 46 ⟶ 105:
|}
<br />
'''Format e diatezave pësore e vetvetore'''<br />
Line 73 ⟶ 131:
|}<br />
====Koha e shkuar====
Sipas formave gramatikore në gjuhën shqipe dallohen këto pesë ndarje kryesore të kohës së shkuar të mënyrës dëftore: <br />
1) e pakryera, <br />
Line 84 ⟶ 142:
E pakryera e mënyrës dëftore përdoret zakonisht për të treguar veprime ose gjendje, që vazhdonin ende në një çast të caktuar të së kaluarës. Folja në këtë kohë nuk tregon as kur ka filluar, as kur ka përfunduar veprimi ose gjendja e shprehur prej saj. Edhe në kohën e pakryer foljet që tregojnë veprime, mund të shoqërohen me pjesëzën po. P.sh. kur vajta unë, ai po shkruante
<br />
Foljet e të gjitha zgjedhimeve, kur përdoren në formën veprore, në kohën e pakryer, të mënyrës dëftore marrin këto mbaresa vetore: '''-ja''', '''-je''', '''-te''' ose nte (për numrin njëjës) dhe -'''nim''', '''-nit''', '''-nin''' (për numrin shumës)
Edhe në kohën e pakryer, pësojnë ndryshimin fonetik foljet në vetën e dytë shumës të mënyrës dëftore, ndryshojnë zanoren ose togun e zanoreve të temës në '''-i''' (për të gjitha vetat).
Line 99 ⟶ 157:
|la-nin||mat-nin
|}
'''Format e diatezës pësore
Kur përdoren në format e diatezave pësore e vetvetore, foljet në kohën e pakryer të mënyrës dëftore marrin mbaresat -esha, -eshe, -esh ose -ej (për numrin njëjës) dhe -'''eshim''', -'''eshit''', -'''eshin''' (për numrin shumës) Foljet me temë në zanore para këtyre mbaresave për lehtësi shqiptimi marrin edhe bashkëtingëlloren '''-h'''.
Line 154 ⟶ 212:
'''Format e diatezave pësore e vetvetore'''
Format e diatezave pësore e vetvetore të kohës së kryer sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse jam në kohën e tashme të mënyrës dëftore. P.sh.: ''jam larë, je larë, është larë, jemi larë, jeni larë, janë larë.''
====E më se e kryera====
Përdoret zakonisht për të treguar një veprim ose një gjendje, që ka përfunduar para një çasti të caktuar të kohës së shkuar. P.sh.: Kur erdhi Agimi, ne kishim mbaruar punën.<br />
Line 164 ⟶ 221:
====E kryera e tejshkuar====
E kryera e tejshkuar e mënyrës dëftore përdoret më tepër nëpër fjali të varura kushtore të ndërtuara me lidhëzën nënrenditëse po. P.sh.: Po e pati kryer detyrën mirë, do të shpërblehet. Në këtë kuptim, siç shihet, ajo është sinonim me më se të kryerën. Nga këto dy forma gramatikore, sinonime në gjuhën e sotme letrare, përdoret shumë më dendur më se e kryera, kurse e kryera e tejshkuar haset më rrallë.
Format e diatezës veprore të së kryerës së tejshkuar sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse kam (pata), në të kryerën e thjeshtë të mënyrës dëftore. P.sh.: ''pata larë, pate larë, pati larë, patëm larë, patët larë, patën larë.''<br />
'''Format e diatezave pësore e vetvetore'''
Për diatezën pësore-vetvetore, në vend të foljes kam (pata) përdoret folja ndihmëse qeshë. P.sh.: qeshë larë, qe larë, qe larë, qenë larë, qetë larë, qenë larë.
====Koha e ardhme====
E ardhmja e mënyrës dëftore përdoret për të treguar një veprim ose një gjendje që pritet të të afërt ose të largët. P.sh.: ''Të dielën do të dalim në shëtitje.''
==== Koha e ardhme// Ka dy nenrenditje E ardhme dhe e ardhme e perparme. ====
'''Format e diatezës veprore'''<br />
Line 190 ⟶ 247:
====E ardhmja e së shkuarës====
E ardhmja e përparme e së shkuarës. Si kohë e ardhme ne gjuhën tonë përdoret më rrallë edhe kjo formë ''(kam, ke, ka, kemi, keni, kanë) për të larë.''
====Format gramatikore të mënyrës habitore====
Folja në mënyrën habitore përdoret për të shprehur një veprim ose gjendje të papritur, që ngjall një farë habie tek folësi. P.sh.: Sa qenke rritur! Mënyra habitore ka dy kohë themelore - kohën e tashme dhe të shkuarën. Koha e shkuar e kësaj mënyre ka tri ndarje kryesore, qe janë: e pakryera, e kryera dhe më se e kryera.
Kjo kohë e habitores ndërtohet duke i prapangjitur pjesores së shkurtër të foljes ndajshtesat -kam, -ke, -ka (për njëjësin) dhe -kemi, -keni, - kanë (për shumësin). P.sh.: pas (kam, ke, ka, kemi, keni, kanë) - diateza veprore. Ndërsa në diatezën pësore dhe vetvetore foljet e kësaj mënyre marrin përpara pjesëzën -u. P.sh.: ''Kjo lule u rritka shpejt!''
====Koha e shkuar====
====E pakryera====
Edhe kjo kohë e habitores del me forma sintetike të përfituara duke i prapangjitur pjesores së shkurtër të foljes ndajshtesat '''- kësha, -këshe, -kësh, a -kej''' (për njëjësin) dhe '''-keshim, -këshit, -këshin''' (për shumësin). Këto kanë dalë nga format vetore të së pakryerës së ndihmëses kam. P.sh.: ''pas (kësha, këshe, kesh, këshim, këshit, këshin)''
Line 203 ⟶ 260:
====E kryera====
Kjo kohë ndërtohet duke i paravendosur pjesores së foljes format vetore të kohës së tashme habitore të ndihmëses -kam. P.sh.: paskam (paske, paska, paskemi, paskeni, paskan) larë etj. (diateza veprore), ndërsa në diatezën pësore vetvetore bëhet me foljen ndihmëse jam.
Kjo kohë ndërtohet duke i paravendosur pjesores së foljes format vetore të së pakryerës habitore të ndihmëses . P.sh.: paskësha (paskëshe, paskësh, paskëshim, paskëshit, paskëshin) larë etj. Në diatezën veprore, ndërsa në diatezën pësore vetvetore bënë: (qenkësha, qenkësh, qenkësh) larë etj.<br />
Folja e përdorur në mënyrë lidhore tregon një veprim ose gjendje, që folësi e quan të mundshme, të dëshirueshme, por të pasigurt. Folja në mënyrën lidhore ka dy kohë kryesore: kohën e tashme dhe kohën e shkuar. Koha e shkuar e kësaj mënyre ka tri ndarje kryesore, që janë: e pakryera, e kryera dhe më se e kryera.
====Koha e tashme====
Të gjitha foljet, me përjashtim të foljeve jam e kam, në kohën e tashme të mënyrës lidhore dalin me tema në përgjithësi të njëjta me ato te kohës së tashme të dëftores. Por ato folje, që në vetën e dytë e të tretë njëjës të se tashmes së dëftores pësojnë ndonjë ndërrim zanoreje ose edhe ndërrimin '''-s, -t''', në të tashmen e lidhores nuk e pësojnë këtë ndërrim. Të krahasohet p.sh. ''(ti, ai) del (ti) të dal-ësh, (ai) të dal-ë etj.,'' kështu të krahasohet: '''(unë) flas, vras etj., ('''ti, ai) flet, zbret etj'''.''' Kurse ne vetën e dytë shumës ato folje që pësojnë ndërrime tingujsh në të tashmen e dëftores i pësojnë këto ndërrime edhe në të tashmen e lidhores. P.sh. të krahasohen: ('''ju) dil-ni, të dil-ni; (ju) hiq-ni, të hiq-ni etj.''' Foljet jam dhe kam në të gjitha vetat (njëjës e shumës) të kohës së tashme të lidhores dalin me tema me je- përkatësisht '''ke- të je-m, të ke-m etj.'''
Siç u cek më lartë, foljet marrin përpara pjesëzën të dhe me përjashtim të vetës së dyte e te tretë njëjës, në përgjithësi dalin me të njejtat forma gramatikore si në kohën e tashme (veprore) të mënyrës dëftore. Në vetën e dytë njëjës të kohës së tashme, të mënyrës lidhore foljet marrin mbaresën -sh (para së cilës nga njëherë për lehtësi shqiptimi shtohet zanorja -ë ose -i), kurse në vetën e tretë marrin mbaresën -ë ose -jë. P.sh.: ''të (la-j, la-sh, la-jë, la-jmë, la-ni, la-jnë) të (ha-p, hap-sh (ose të hapësh), hap-ë, hap-im, hap-ni, hap-in) etj.''<br />
Line 223 ⟶ 279:
|të lahesh|| të hapesh etj.
|}
====Koha e shkuar====
=====E pakryera=====
Forma e diatezës veprore
Line 247 ⟶ 303:
|}
====E kryera====
Kjo formë sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse kam në kohën e tashme të mënyrës lidhore.
Shembull:
Line 266 ⟶ 322:
Sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse jam në të pakryerën e mënyrës lidhore. P.sh. ''të isha larë, të ishe larë, të ishte larë etj. të isha hapur, të ishe hapur, të ishte hapur etj.''
=====Format gramatikore të mënyrës kushtore=====
Foljet në mënyrën kushtore përdoret zakonisht nëpër fjali, që tregojnë rrjedhimin e një kushti të shprehur nga një fjali e varur kushtore. Në raste të tilla kallëzuesi i fjalisë së varur kushtore është një folje në kohën e pakryer ose në të kryerën e plotë (më se të kryerën) të mënyrës lidhore.
====E tashmja====
<br />
'''Format e diatezës veprore'''<br />
Format gramatikore të kohës së tashme të mënyrës kushtore janë homonime me ato të së ardhmes, të së shkuarës, të mënyrës dëftore. Edhe këtu format mbizotëruese janë ato që ndërtohen me anë të pjesëzës do, të ndjekur nga e pakryera e lidhores. P.sh. do të laja, do të laje, do të lante etj. do të hapja, do të hapje, do të hapte etj. Por krahas kësaj përdoret edhe forma e dytë, ndërtuar me anë të së pakryerës dëftore të foljes ndihmëse kam, të njekur nga forma e pashtjelluar e tipit për të larë.
Format e diatezave pësore e vetvetore të së pakryerës së mënyrës kushtore sajohen duke u paravënë pjesëzën e ngurosur foljore do formave gramatikore (pësore-vetvetore) të foljes themelore, në të pakryerën e mënyrës lidhore. P.sh. ''do të lahesha, do të laheshe, do te lahesh (a do te lahej) etj. do të hapesha, do të hapeshe, do të hapesh (a do të hapej) etj.''
====E kryera====
'''Format e diatezës veprore'''<br />
Line 299 ⟶ 355:
|do të ishte larë ||do të ishte hapur etj.
|}
Folja në mënyrën dëshirore përdoret për të shprehur një dëshirë të folësit në formë urimi ose mallkimi. Mënyra dëshirore ka dy kohë: të tashmen dhe të kryerën
====Koha e tashme====
'''Format e diatezës veprore'''<br />
Line 317 ⟶ 373:
Sajohen duke u paravënë pjesëzën u formave gramatikore veprore. P.sh. '''u lafsha, u lafsh, u laftë''' etj. u '''hapsha, u hapsh, u haptë etj.'''
====Koha e kryer====
'''Format e diatezës veprore'''<br />
Line 342 ⟶ 398:
Në fjalitë mohore folja e mënyrës dëshirore merr përpara fjalëzën mos. P.sh. ''Mos pësofsh asnjë të keqe në jetë!''
Folja në mënyrën urdhërore përdoret kryesisht për të dhënë urdhra, ftesa, grishje që duhen zbatuar prej prej atyre të cilëve u drejtohen p.sh Ti Agim qëndro këtu, kurse Tefta të shkojë në shkollë. Mënyra urdhërore ka vetëm vetën e dytë njëjës dhe shumës: mëso, mësoni. Kjo mënyrë ka vetëm një formë të vetës së dytë njëjës e shumës.<br />
Line 357 ⟶ 413:
Përveç gjashtë mënyrave (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) folja ka edhe disa forma që s’kanë as vetë, as numër, as kohë që quhen forma të pashtjelluara.
== Koha e shkuar ==
Sipas formave gramatikore në gjuhën shqipe dallohen këto pesë ndarje kryesore të kohës së shkuar të mënyrës dëftore: <br />
1) e pakryera, <br />
2) e kryera e thjeshtë, <br />
3) e kryera, <br />
4) e kryera e plotë, <br />
5) e kryera e tejshkuar.
=== E pakryera ===
E pakryera e mënyrës dëftore përdoret zakonisht për të treguar veprime ose gjendje, që vazhdonin ende në një çast të caktuar të së kaluarës.
==== Format e diatezës veprore ====
Foljet e të gjitha zgjedhimeve, kur përdoren në formën veprore, në kohën e pakryer, të mënyrës dëftore marrin këto mbaresa vetore: '''-ja, -je, -te''' ose '''nte''' (për numrin njejës) dhe '''-nim, -nit, -nin''' (për numrin shumës)
Edhe në kohën e pakryer, pësojnë ndryshimin fonetik foljet në vetën e dytë shumës të mënyrës dëftore, ndryshojnë zanoren ose togun e zanoreve të temës në '''-i''' (për të gjitha vetat).
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|la-ja
|mat-ja
|-
|la-je
|mat-je
|-
|la-nte
|mas-te
|-
|la-nin
|mat-nim
|-
|la-nit
|mat-nit
|-
|la-nin
|mat-nin
|}
==== Format e diatezës pësore vetvetore ====
Kur përdoren në format e diatezave pësore e vetëvetore, foljet në kohën e pakryer të mënyrës dëftore marrin mbaresat '''-esha, -eshe, -esh''' ose '''-ej''' (për numrin njejës) dhe '''-eshim, -eshit, -eshin''' (për numrin shumës)
Foljet me temë në zanore para këtyre mbaresave për lehtësi shqiptimi marrin edhe bashkëtingëlloren '''-h'''.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|la-h-esha
|la-h-eshe
|la-h-esh
|apo la-h-ej
|-
|la-h-eshim,
|la-h-eshit
|la-h-eshim
|
|}
=== E kryera e thjeshtë ===
E kryera e thjeshtë e mënyrës dëftore përdoret zakonisht për të treguar veprime ose gjëndje, qe kanë marrë fund në një të kaluar të afërt ose të largët dhe që nuk kanë lidhje me çastin kur flasim p.sh. '''Doli''' shkurti, '''hyri''' marsi.
Por e kryera e thjeshtë përdoret edhe për të treguar veprime, qe sipas folësit do të kryhen me siguri në një të ardhme të afërt p.sh. Prit, se '''erdha'''.
==== Format e diatezës veprore ====
Mbaresat vetore, që marrin foljet në të kryerën e thjeshtë, kur përdoren në formën veprore, janë: '''-a, -e, -i''' ose '''-u''' (për numrin njejës) dhe '''-më, a -ëm, -të''' a '''-ët, -në''' a '''-ën''' (për numrin shumës).
Foljet me temë në zanore në vetën e parë e në vetën e dytë njejës para mbaresës vetore për lehtësi shqiptimi marrin bashkëtingëlloren '''-v'''. Në vetën e tretë njejës foljet, tema e të cilave mbaron më bashkëtingëllore grykore '''-k, -y, -h''' ose me zanoret e theksuara '''-a, -e, -i''' marrin mbaresën vetore '''-u''', kurse gjithë foljet e tjera marrin mbaresën vetore '''-i'''. Në numrin shumës foljet me temë në zanore marrin mbaresat vetore '''-më, -të, -në''' (ose '''-m, -t, -n'''), kurse, foljet me temë në bashkëtingëllore marrin variantet '''-ëm, ët, ën'''.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|la-v-a
|hap-a
|prek-a
|-
|la-v-e
|hap-e
|prek-e
|-
|la-u
|hap-i
|prek-u
|-
|la-më
|hap-ëm
|prek-ëm
|-
|la-të
|hap-ët
|prek-ët
|-
|la-në
|hap-ën
|prek-ën
|}
==== Format e diatezës pësore e vetëvetore ====
Foljet në të kryeren e thjeshtë, kur përdoren në format e diatezave pësore e vetëvetore, marrin pjesëzën '''-u''', e cila u paravihet formave veprore të ndryshme. Por, në vetën e tretë njejës foljet përdoren pa mbaresën vetore '''-i''' ose '''-u'''; foljet me temë në '''-o''' ose '''-ua''' në vetën e tretë njejës dalin me '''-ua''', ndërsa foljet me temë ne '''-e''' e zbërdhejnë këtë në '''-ye'''.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|u lava
|u mësova
|u shpërbleva
|-
|u lave
|u mësove
|u shpërbleve
|-
|u la
|u mësua
|u shpërblye
|-
|u lamë
|u mësuam
|u shpërblyem
|-
|u latë
|u mësuat
|u shpërblye
|-
|u lanë
|u mësuan
|u shpërblyen
|}
=== E kryera ===
E kryera e mënyreës dëftore përdoret zakonisht për të treguar veprime ose gjendje që kanë marrë fund, por që në një mënyrë a në një tjetër lidhen me çastin kur flasim. P.sh.: Ata '''kanë punuar''' me mend.
==== Format e diatezës veprore ====
Format e diatezës veprore të kohës së kryer paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse '''kam''', në kohën e tashme të mënyrës dëftore. P.sh.: kam larë, ke larë, ka larë, kemi larë, keni larë, kan larë.
==== Format e diatezave pësore e vetvetore ====
Format e diatezave pësore e vetëvetore të kohës së kryer sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse '''jam''' në kohën e tashme të mënyrës dëftore. P.sh.: jam larë, je larë, është larë, jemi larë, jeni larë, jan larë.
=== E më se e kryera. ===
Përdoret zakonisht për të treguar një veprim ose një gjendje, që ka përfunduar para një çasti të caktuar të kohës së shkuar. P.sh.: Kur erdhi Agimi, ne '''kishim mbaruar''' punën.
==== Forma e diatezës veprore ====
Kjo formë sajohet duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse '''kam''', në të pakryerën e mënyrës dëftore. P.sh.: kisha larë, kishe larë, kishte larë, kishim larë, kishit larë, kishin larë.
==== Forma e diatezave pësore e vetëvetore ====
Për diatezën pësore-vevëvetore, në vend të foljes '''kisha''', përdoret folja ndihmëse isha. P.sh.: isha larë, ishe larë, ishtë larë, ishim larë, ishit larë, ishin larë.
=== E kryera e tejshkuar ===
E kryera e tejshkuar e mënyrës dëftore përdoret më tepër nëper fjali të varura kushtore të ndërtuara me lidhëzën nënrenditëse po. P.sh.: Po e pati kryer detyrën mirë, do të shpërblehet. Në këtë kuptim, siç shihet, ajo është sinonim me më se të kryerën. Nga këto dy forma gramatikore, sinonime në gjuhën e sotme letrare, përdoret shumë më dendur më se e kryera, kurse e kryera e tejshkuar haset më rrallë.
==== Format e diatezës veprore ====
Format e diatezës veprore të së kryerës së tejshkuar sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse kam (pata), në të kryerën e thjeshtë të mënyrës dëftore. P.sh.: pata larë, pate larë, pati larë, patëm larë, patët larë, patën larë.
==== Format e diatezave pësore e vetëvetore ====
Për diatezën pësore-vetvetore, në vend të foljes '''kam (pata)''' përdoret folja ndihmëse '''qeshë.''' P.sh.:qeshë larë, qe larë, qe larë, qenë larë, qetë larq, qenë larë.
== Koha e ardhme ==
E ardhmja e mënyrës dëftore përdoret për të treguar një veprim ose një gjendje që pritet të vërtetohet në një të ardhme të afërt ose të largët. P.sh.: Të dielen do të dalim në shëtitje.
=== Koha e ardhme ===
==== Format e diatezës veprore ====
Në gjuhën e sparavendosur pjesëzën do formave vetore të kohës së tashme të mënyrës lidhore p.sh. do të (laj, lash, lajë, lajmë, lani, lajnë)
Tipi i dytë i së ardhmes që përdoret shumë më pak se i pari, ndertohet duke i paravendosur formës së pashtjelluar të tipit për të larë, format vetore të kohës së tashme të foljes ndihmëse kam p.sh. '''kam''' (ke, ka, kemi, keni, kanë) për të larë.
==== Format e diatezave pësore vetëvetore ====
Format e diatezave pësore vetëvetore të së ardhmes së tashme, sajohen duke u paravënë pjesëzën foljore do formave gramatikore pësore-vetëvetore të foljes themelore, në kohën e tashme të mënyrës lidhore. P.sh.: do të (lahem, lahesh, lahet, lahemi, laheni, lahen)
=== E ardhmja e përparme ===
E ardhmja e përparme përdoret për të treguar një veprim ose një gjendje, qe pritet të vërtetohet në të ardhmen para një veprimi tjetër. P.sh.: Kur të vijë babai, '''do t’i kemi mbaruar''' të gjitha punët.
Përdoret edhe për të shprehur veprime të mundëshme të së shkuarës. P.sh.: Këtë që thua, '''do ta kesh lexuar''' gjëkundi.
==== Format e diatezës veprore të së ardhmes së përparme ====
Sajohen duke u paravënë pjesëzën foljore '''do''' formave gramatikore veprore të foljes themelore në kohën e kryer të mënyres lidhore. P.sh.: do të (kem, kesh, ketë, kemi, keni, kanë) larë.
==== Format e diatezave pësore e vetëvetore ====
Format e diatezave pësore e vetëvetore të së ardhmes së përparme sajohen duke u paravënë pjesëzën '''do''' formave gramatikore pësore-vetëvetore të foljes themelore në kohën e kryer të mëynyrës lidhore. P.sh.: do të (jem, jeshë, jetë, jemi, jeni, janë) larë.
=== E ardhmja e së shkuarës ===
E ardhmja e përparme e së shkuarës.
Si kohë e ardhme ne gjuhën tonë përdoret më rrallë edhe kjo formë (kam, ke, ka, kemi, keni, kanë) për të larë.
= Format gramatikore të mënyrës habitore =
Folja në mënyrën habitore përdoret për të shprehur një veprim ose gjëndje të papritur, që ngjall një farë habie tek folësi. P.sh.: Sa qenke rritur!
Mënyra habitore ka dy kohë themelore - kohën e tashme dhe të shkuarën. Koha e shkuar e kësaj mënyre ka tri ndarje kryesore, qe janë: e pakryera, e kryera dhe më se e kryera.
== Koha e tashme ==
Kjo kohë e habitores ndërtohet duke i prapangjitur pjesores së shkurtër të foljes ndajshtesat '''-kam, -ke, -ka''' (për njejësin) dhe '''-kemi, -keni, - kanë''' (për shumësin). P.sh.: pas (kam, ke, ka, kemi, keni, kan) - diateza veprore. Ndërsa në diatezën pësore dhe vetëvetore foljet e kësaj mënyre marrin përpara pjesëzën '''-u'''. P.sh.: Kjo lule '''u rritka''' shpejt!
== Koha e shkuar ==
=== E pakryera ===
Edhe kjo kohë e habitores del me forma sintetike të përfituara duke i prapangjitur pjesores së shkurtër të foljes ndajshtesat '''- kësha, -këshe, -kësh,''' a '''-kej''' (për njejësin) dhe '''-keshim, -këshit, -këshin''' (për shumësin). Këto kanë dalë nga format vetore të së pakryeres së ndihmëses kam. P.sh.: pas (kësha, këshe, kesh, këshim, këshit, këshin)
==== Format e diatezave pësore e vetëvetore ====
Format e diatezave pësore e vetëvetore të kohës së pakryer të mënyrës habitore sajohen duke u paravënë pjesëzën '''-u'''. P.sh.: u lakësha, u hapkësha, u matkësha etj.
=== E kryera ===
Kjo kohë ndërtohet duke i paravendosur pjesores së foljes format vetore të kohës së tashme habitore të ndihmëses '''-kam'''. P.sh.: paskam (paske, paska, paskemi, paskeni, paskan) larë etj. ( diateza veprore), ndërsa në diatezën pësore vetëvetore bëhet me foljen ndihmëse '''jam'''.
=== Më se e kryera ===
Kjo kohë ndërtohet duke i paravendosur pjesores së foljes format vetore të së pakryerës habitore të ndihmëses . P.sh.: paskësha (paskëshe, paskësh, paskëshim, paskëshit, paskëshin) larë etj. Në diatezën veprore, ndërsa në diatezën pësore vetëvetore bënë: (qenkësha, qenkësh, qenkësh) larë etj.
= Format gramatikore të mënyrës lidhore =
Folja e përdorur në mënyrë lidhore tregon një veprim ose gjendje, që folësi e quan të mundëshme, të dëshirueshme, por të pasigurtë.
Folja në mënyrën lidhore ka dy kohë kryesore: kohën e tashme dhe kohën e shkuar. Koha e shkuar e kësaj mënyre ka tri ndarje kryesore, që janë: e pakryera, e kryera dhe më se e kryera.
== Koha e tashme ==
Të gjitha foljet, me përjashtim të foljeve jam e kam, në kohën e tashme të mënyrës lidhore dalin me tema në përgjithësi të njejta me ato te kohës së tashme të dëftores. Por ato folje, që në vetën e dytë e të tretë njejës të se tashmes së dëftores pësojnë ndonjë ndërrim zanoreje ose edhe ndërrimin '''-s, -t''', në të tashmen e lidhores nuk e pësojnë këtë ndërrim.
Të krahasohet p.sh. (ti, ai) del (ti) të dal-ësh, (ai) të dal-ë etj., kështu të krahasohet: (unë) flas, vras etj., (ti, ai) flet, zbret etj. Kurse ne vetën e dytë shumës ato folje që pësojnë ndërrime tingujsh në të tashmen e dëftores i pësojnë këto ndërrime edhe në të tashmen e lidhores. P.sh. të krahasohen: (ju) dil-ni, të dil-ni; (ju) hiq-ni, të hiq-ni etj.
Foljet jam dhe kam në të gjitha vetat (njejës e shumës) të kohës së tashme të lidhores dalin me tema me je- përkatësisht ke- të je-m, të ke-m etj.
=== Format e diatezës veprore ===
Siç u cek më lartë, foljet mardfghdfhd përpara pjesëzën '''të''' dhe me përjashtim të vetës së dyte e te tretë njejës, në përgjithësi dalin me të njejtat forma gramatikore si në kohën e tashme (veprore) të mënyrës dëftore. Në vetën e dytë njejës të kohës së tashme, të mënyrës lidhore foljet marrin mbaresën '''-sh''' (para së cilës nga njëherë për lehtësi shqiptimi shtohet zanorja '''-ë''' ose '''-i'''), kurse në vetën e tretë marrin mbaresën '''-ë''' ose '''-jë'''. P.sh.: të (la-j, la-sh, la-jë, la-jmë, la-ni, la-jnë) të (ha-p, hap-sh (ose të hapësh), hap-ë, hap-im, hap-ni, hap-in) etj.
=== Format e diatezave pësore e vetëvetore ===
Dallohen nga format gramatikore të kohës së tashme të mënyrës dëftore vetëm nëpermjet pjesëzës '''të''', që marrin përpara.
:P.sh. të krahasohen:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|të lahem
|të hapem
|-
|të lahesh
|të hapesh .etj
|}
== Koha e shkuar ==
=== E pakryera ===
==== Forma e diatezës veprore ====
Si në kohën e tashme, ashtu edhe në të shkuarën, format e kësaj diateze dallohen vetëm nëpërmjet pjesëzës '''të''', nga ajo e së pakryerës të mënyrës dëftore. :P.sh. të krahasohen:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|të laja
|të hapja
|-
|të laje
|të hapje
|-
|të lante .etj
|të hapte .etj
|}
==== Format e diatezave pësore e vetëvetore ====
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|të lahesha
|të hapesha
|-
|të laheshe
|të hapeshe
|-
|të lahesh (të lahej) .etj
|të hapesh (të hapej) .etj
|}
=== E kryera ===
==== Forma e diatezës veprore ====
Kjo formë sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse '''kam''' në kohën e tashme të mënyrës lidhore.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|të kem larë
|të kem hapur
|-
|të kesh larë
|të kesh hapur
|-
|të ketë larë .etj
|të ketë hapur .etj
|}
==== Format e diatezave pësore e vetëvetore ====
Sajohet duke i paravënë pjesores '''jam''' në kohën e tashme të mënyrës lidhore.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|të jem larë
|të jem hapur
|-
|të jesh larë
|të jesh hapur
|-
|të jetë larë .etj
|të jetë hapur .etj
|}
== Më se e kryera ==
=== Format e diatezës veprore ===
Kjo kohë ndërtohet duke i paravendosur pjesores së foljes format vetore të kohës së pakryer lidhore të ndihmëmeses kam: të kisha (të kishe, të kishte, te kishim, të kishit, të kishin) larë; të kisha (të kishe, të kishte etj) hapur.
=== Format e diatezave pësore e vetëvetore ===
Sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse jam në të pakryerën e mënyrës lidhore. P.sh. të isha larë, të ishe larë, të ishte larë etj. të isha hapur, të ishe hapur, të ishte hapur etj.
= Format gramatikore të mënyrës kushtore =
Foljet në mënyrën kushtore përdoret zakonisht nëpër fjali, që tregojnë rrjedhimin e nje kushti të shprehur nga një fjali e varur kushtore. Në raste të tilla kallëzuesi i fjalisë së varur kushtore është një folje në kohën e pakryer ose në të kryerën e plotë (më se të kryerën) të mëynrës lidhore.
== E tashmja ==
=== Format e diatezës veprore ===
Format gramatikore të kohës së tashme të mënyrës kushtore janë homonime me ato të së ardhmes, të së shkuarës, të mënyrës dëftore. Edhe këtu format mbizotëruese janë ato që ndërtohen me anë të pjesëzës '''do''', të ndjekur nga e pakryera e lidhores. P.sh. do të laja, do të laje, do të lante etj. do të hapja, do të hapje, do të hapte etj.
Por krahas kësaj përdoret edhe forma e dytë, ndërtuar me anë të së pakryerës dëftore të foljes ndihmëse '''kam''', të njekur nga forma e pashtjelluar e tipit për të larë.
=== Format e diatezave pësore e vetëvetore ===
Format e diatezave pësore e vetëvetore të së pakryerës së mënyrës kushtore sajohen duke u paravënë pjesëzën e ngurosur foljore '''do''' formave gramatikore (pësore-vetëvetore) të foljes themelore, në të pakryerën e mënyrës lidhore. P.sh. do të lahesha, do të laheshe, do te lahesh ( a do te lahej) etj. do të hapesha, do të hapeshe, do të hapesh ( a do të hapej) ejt.
== E kryera ==
=== Format e diatezës veprore ===
Format e diatezës veprorete së kryeres së mënyrës kushtore sajohen duke u paravënë pjesëzën '''do''' formave gramatikore (veprore) të foljes themelore në të kryerën e plotë të mënyrës lidhore.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|do të kisha larë
|do të kisha hapur
|-
|do të kishe larë
|do të kishe hapur
|-
|do të kishte larë .etj
|do të kishte hapur .etj
|}
=== Format e diatezave pësore e vetëvetore ===
Format e diatezave pësore e vetëvetore të së kryerës së mënyrës kushtore sajohen duke u paravënë pjesëzën e ngurosur foljore '''do''' formave gramatikore (pësore-vetëvetore) të foljes themelore në të kryerën e plotë të mëyrës lidhore.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|do të isha larë
|do të isha hapur
|-
|do të ishe larë
|do të ishe hapur
|-
|do të ishte larë
|do të ishte hapur .etj
|}
= Format gramatikore të mënyrës dëshirore =
Folja në mënyrën dëshirore përdoret për të shprehur një dëshirë të folësit në formë urimi ose mallkimi.
Mënyra dëshirore ka dy kohë: të tashmen dhe të kryerën
== Koha e tashme ==
=== Format e diatezës veprore ===
Format e diatezës veprore të kohës së tashme të mënyrës dëshirore sajohen me anë të mbaresave '''-sha, -sh, -të''' (për njejësin) dhe '''-shim, -shi, -shin''' (për shumësin).
Por foljet e zgjedhimit të parë, para këtyre mbaresave kanë edhe bashkëtingëlloren '''-f.'''
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|la-fsha
|la-fshim
|/
|hap-sha
|hap-shim
|-
|la-fsh
|la-fshi
|/
|hap-sh
|hap-shi
|-
|la-ftë
|la-fshin
|/
|hap-të
|hap-shin
|}
=== Format e diatezës pësore e vetëvetore ===
Sajohen duke u paravënë pjesëzën '''u''' formave gramatikore veprore. P.sh. u lafsha, u lafsh, u laftë etj. u hapsha, u hapsh, u haptë etj.
== Koha e kryer ==
=== Format e diatezave pësore e vetëvetore ===
Sajohen duke i paravënë pjesores së foljes themelore format gramatikore të foljes ndihmëse '''jam''' në kohën e tashme të mënyrës dëshirore.
:Shembull:
{| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em 1em 1em 0; line-height: 1.2em; border-collapse: collapse; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;"
|-
|qofsha larë
|qofsha hapur
|-
|qofsh larë
|qofsh hapur
|-
|qoftë larë .etj
|qoftë hapur .etj
|}
Në fjalitë mohore folja e mënyrës dëshirore merr përpara fjalëzën '''mos'''. P.sh. '''Mos''' pësofsh asnjë të keqe në jetë!
= Format gramatikore të mënyrës urdhërore =
Folja në mënyrën urdhërore përdoret kryeshisht për të dhënë urdhëra, ftesa, grishje që duhen zbatuar prej atyre të cilëve u drejtohen p.sh Ti Agim '''qëndro''' këtu, kurse Tefta '''të shkojë''' në shkollë. Mënyra urdhërore ka vetëm vetën e dytë njejës dhe shumës:meso, mësoni. Kjo mënyrë ka vetëm një formë të vetës së dytë njejës e shumës.
=== Format e diatezës veprore ===
Në vetën e dytë njejës foljet e klasës së dytë të zgjedhimit të parë në pjesën më të madhe dalin me temë në zanore. P.sh. puno, shko, mëso, rrëfe, pri etj.
Foljet e klasës së parë të zgjedhimit të dytë e të tretë në vetën e dyte njejës të kohës së tashme të mënyrës urdhërore dalin me të njejtën formë gramatikore si në vetën e dytë njejës të kohës së tashme të mënyrës dëftore. P.sh. hap, mbyll, qep, kap, mat, godit etj.
Por foljet e klasës së dytë të zgjedhimit të dytë në vetën e dytë njejës të mënyrës urdhërore e ndryshojnë zanoren '''-e''' ose togun e zanoreve '''-ie''' të temës në '''-i'''. P.sh. hiq, dridh, mblidh, kurse foljet pjek, djeg bëjnë piq, digj, edhe foljet marr, dal bëjnë merr, dil.
Përsa u takon foljeve të klasës së dytë të zgjedhimit të tretë në vetën e dytë njejës të mënyrës urdhërore ato dalin me forma gramatikore të ndryshme nga ato të vetës së dytë njejës të kohës së tashme të mënyrës dëshirore. P.sh. të krahasohen: ti nget - mos e nga; ti flet - mos folë etj.dheÀ
=== Format e diatezave pësore e vetvetore ===
Format e diatezave pësore e vetvetore të kësaj mënyre formohen me pjesëzën u në veten e dyte shumes vendoset midis temës dhe mbaresës vetore -ni e cila vihet zakonisht parapa foljes, p.sh: vishu - vishuni, zbathu - zbathuni, ngjitu - ngjituni, mendohu - menduhuni etj.
Por në rast se folja është e shoqëruar me pjesëzën e mohimit mos, atëherë pjesëza u vihet para saj. P.sh. mos u bëj, mos u bëni, mos u laj, mos u lani etj.
Përveç gjashtë mënyrave (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) folja ka edhe disa forma që s’kanë as vetë, as numër, as kohë që quhen forma të pashjelluara.
== Shih edhe ==
| |||