Natyra: Dallime mes rishikimesh

'''Natyra''' paraqet tërësinë e karakteristikave më kryesore që përcaktojnë thelbin e diçkaje, e që në kuptimin më të gjerë ajo përfshinë jo vetëm mjedisin ku jetojnë njerëzit, kafshët dhe bimët por edhe gjithë botën organike dhe jo organike, fizike, ose botën materiale apo [[Gjithësia|gjithësinë]]. <ref>{{cite encyclopedia |last= |first= |author-link= |editor-last=Baku |editor-first=Pasho |editor-link= |encyclopedia=[[Enciklopedia universale e ilustruar]] |title=Natyrë |trans-title= |url= |access-date= |language=sq |edition= |date= |year=2011 |publisher=Shtëpia Botuese Bacchus |series= |volume= |location=[[Tiranë]] |id= |isbn= |oclc= 734077163|doi= |pages=661 |archive-url= |archive-date= |dead-url= |quote= |ref=Baku}}</ref> "Natyra" është një term që mund të referohetpërfshijë përsi [[Dukuria|dukuritë]] e botës fizike, dheashtu gjithashtu përedhe [[Jeta|jetën]] në përgjithësi. Studimi i totalitetit të natyrës është një pjesë e madhe e [[Shkenca|shkencës]]. Edhe pse njerëzit janë pjesë e natyrës, aktiviteti njerëzor kuptohet shpesh si një kategori e veçantë nga dukuritë e tjera natyrore.

Fjala ''natyrenatyrë'' rrjedh nga fjala latine ''natura'', që d.m.th. "cilësi thelbësore, prirje e lindur", dhe në kohët e lashta, në kuptimin e plotë të fjalës, ishte "lindje". ''Natura'' është përkthimi latin i fjlësfjalës greke ''physis'' (φύσις), e cila fillimisht lidhej me karakteristikat e brendshme të bimëve, kafshëve, dhe karakteristikave të tjera të botës që zhvillohen me vullnetin e tyre.<ref>A useful though somewhat erratically presented account of the pre-Socratic use of the concept of φύσις may be found in Naddaf, Gerard ''The Greek Concept of Nature'', SUNY Press, 2006. The word φύσις, while first used in connection with a plant in Homer, occurs very early in Greek philosophy, and in several senses. Generally, these senses match rather well the current senses in which the English word ''nature'' is used, as confirmed by Guthrie, W.K.C. ''Presocratic Tradition from Parmenides to Democritus'' (volume 2 of his ''History of Greek Philosophy''), Cambridge UP, 1965.</ref><ref>The first known use of ''physis'' was by [[Homer]] in reference to the intrinsic qualities of a plant: ὣς ἄρα φωνήσας πόρε φάρμακον ἀργεϊφόντης ἐκ γαίης ἐρύσας, καί μοι '''φύσιν''' αὐτοῦ ἔδειξε. (So saying, Argeiphontes [=Hermes] gave me the herb, drawing it from the ground, and showed me its '''nature'''.) ''Odyssey'' 10.302-3 (ed. A.T. Murray). (The word is dealt with thoroughly in Liddell and Scott's ''[http://archimedes.fas.harvard.edu/pollux Greek Lexicon]''.) For later but still very early Greek uses of the term, see earlier note.</ref> Koncepti për natyrën si një tërësi, [[gjithësia]] fizike, është një nga disa zgjerime të idesë origjinale; ajo filloj me aplikime themelore të caktuara të fjalës ''fyzis - φύσις'' nga [[Parasokratikët|filozofët para-Sokratianparasokratik]], dhe që atëherë kaështë zgjeruar dhe arriturzhvilluar në mënyrë vazhdueshme përhapjen. KuKy përdorim ka vazhduar gjatësidomos pas ardhjesparaqitjes së metodave shkencore moderne në disa shekuj të fundit.<ref>Isaac Newton's Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687), for example, is translated "Mathematical Principles of Natural Philosophy", and reflects the then-current use of the words "natural philosophy", akin to "systematic study of nature"</ref>

Sot, brendapërbrenda përdorimeve të ndryshme të fjalës, "natyrë" shpesh referohetnënkuptohet përedhe [[Gjeologjia|gjeologjinëgjeologjia]] dhe [[kafshët e egra]]. Natyra mund të referohetpërfshijë përedhe mbretërinë e përgjithshme të kafshëve dhe bimëve që jetojnëekzistuese, dhe në disa raste të proceseve që lidhen me objektet e pajetë – mënyra se si llojet e veçanta të gjërave ekzistojnë dhe ndryshojnë me vullnetin e tyre, të tilla si [[moti]] dhe [[gjeologjia]] e Tokës. Shpesh ka kuptimin eedhe të "mjedisit natyror" ose vendit të shkretë/shkretëtirës, kafshëve të egra, shkëmbinjshkëmbinjëve, pyjepyjeve, dhe në përgjithësi për ato gjëra që nuk janëkanë ndryshuar në thelb nga ndërhyrjet e njeriut, ose që vazhdojnë pavarësisht ndërhyrjeve të njeriut. Për shembull, objektet e prodhuara në mënyrë artificiale dhe ndërveprimi njerëzor në përgjithësi nuk konsiderohen pjesë e natyrës, përveç rasteve kur kualifikohet si i tillë, për shembull, "natyra njerëzore". Ky koncept më tradicional i gjërave natyrore të cilat ende mund të gjenden sot nënkuptonparaqet një dallim midis natyrores dhe artificiales, e ku me të qenit artificial nënkuptohet si diçka që është rezultat i [[Vetëdija|vetëdijes]] njerëzore ose [[Mendja|mendjes]] njerëzore.

Disa fusha të shkencës e shohin natyrën si materie në lëvizje, duke iu bindur ligjeve të caktuara të natyrës të cilat shkenca kërkon ti kuptojë. Për këtë arsye, shkenca themelore përgjithësisht kuptohet të jetë "[[Fizika|fizikëfizika]]" - emriemër përme të cilin ështëende akomamund itë njohurquhet sikuptimi kuptim që ështëdhe " studimi i natyrës ".

* [[NënaToka Tokënënë]]