Versioni i datës 4 tetor 2020 20:14 redakto 185.200.215.93 (diskuto) Kristoforin Etiketat: Përpunim pamor Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari ← Redaktim më i vjetër		Versioni i datës 24 tetor 2020 22:37 redakto zhbëje Qendrimi15 (diskuto \| kontribute) Përdorues automatikisht të kontrolluar, Redaktorët, Kontrolluesit 5.314 edits No edit summary Ndryshimi më pas →
Rreshti 1: [[Skeda:CristobalColon.jpg\|parapamje\|Kristofor Kolombi [[1451]]-[[1506]] - Portret nga Sebastiano del Piombo (1529-1530)]] '''<span lang="sq" dir="ltr">Kristofor</span> Kolombi''' (it. Cristoforo Colombo, sp. Cristóbal Colón, angl. Christopher Columbus) ; (1451. - 20. ~~мај~~mај 1506.) ishte hulumtues dhe tregtar i cili kaloi i pari [[Oqeani Atlantik\|Oqeanin Atlantik]] dhe zbuloi [[Amerika\|Amerikën]] në vitin [[1492]] nën flamurin e [[Kastilës]], [[Spanjë]]. Ai mendonte se [[Toka]] është relativisht e vogël dhe se mundet me anije të arrihet deri në [[Lindja e Largët\|Lindje të Largët]] duke lundruar në drejtim të perëndimit. Vleresimi i tij i gabuar rreth madhësisë së [[Tokës]], shkaktoi edhe në llogaritjen e rezervave ushqimore dhe të pijeve për një rrugë kaq të gjatë, vlerësim i cili ka mundur të shkaktojë edhe dështimin e ekspeditës së tij, por për fat të mirë, në rrugë e “pengoi” e papritura për atë kohë, kontinenti i panjohur, [[Amerika]]. Prapë se prapë Kolombi vdiq duke menduar se ka zbuluar rrugën për në [[Indi]] dhe jo kontinentin e ri, Amerikën, kur më vonë e vërtetoi [[Ameriko Vespuçi]], sipas të cilit edhe e mori emrin ky kontinent. ==Jeta e hershme== Kristofor Kolombi u lind mes 25 gushtit dhe 31 tetorit 1451 në territorin e [[Republika e Gjenovës\|Republikës së Gjenovës]] (tani pjesë e Italisë moderne). Babai i tij ishte [[Domenico Colombo]], një endës leshi që punonte si në [[Gjenova]] dhe [[Savona]] dhe i cili gjithashtu zotëronte një stendë djathi në të cilin Kristofori i ri punonte si ndihmës. Nëna e tij ishte [[Susanna Fontanarossa]]. Ai kishte tre vëllezër - [[Bartolomeo Kolombi\|Bartolomeo]], Giovanni Pellegrino dhe Giacomo (i quajtur ndryshe Diego), si dhe një motër të quajtur Bianchinetta. Vëllai i tij Bartolomeo punoi në një punëtori [[Hartografia\|hartografie]] në [[Lisbona\|Lisbonë]] për të paktën një pjesë të moshës së tij të rritur.<ref name= britannica/> Kolombi kurrë nuk shkruajti në gjuhën e tij amtare, e cila supozohet të ketë qenë një [[Dialekti gjenoveze\|larmi gjenoveze e Ligurianit]]: emri i tij në gjuhën gjenoveze të shekullit të 16-të do të kishte qenë ''Cristoffa''<ref>Rime diverse, Pavia, 1595, p. 117</ref> ''Corombo''<ref>{{cite book\|url=https://archive.org/details/ragerusalemmede00tassgoog \|first=Torquato\|last=Tasso\|title=Ra Gerusalemme deliverâ\|location=Genoa\|year=1755\|page=[https://archive.org/details/ragerusalemmede00tassgoog/page/n279 32]\|publisher=Ra Stamparia de Tarigo\|language=it\|accessdate=2 shkurt 2012}}</ref> (shqiptimi Ligurian: [kriˈʃtɔffa kuˈɹuŋbu]).<ref>Çittara zeneize – [https://archive.org/details/cittarazeneizer00priagoog Regole d'Ortografia], Genoa, 1745</ref><ref>Consulta ligure, ''Vocabolario delle parlate liguri'', Sage, 1982, {{ISBN\|88-7058-044-X}}</ref> Në një nga shkrimet e tij, ai thotë se ai shkoi në det në moshën 10 vjeç. Në vitin 1470, familja Kolombi u zhvendos në Savona, ku Domenico mori një tavernë. Në të njëjtin vit, Kristofori ishte në një anije gjenoveze të punësuar në shërbim të [[René të Anjou]] për të mbështetur përpjekjen e tij për të pushtuar [[Mbretëria e Napolit\|Mbretërinë e Napolit]]. Disa autorë modernë kanë argumentuar se ai nuk ishte nga Gjenova por, përkundrazi, nga rajoni i [[Aragoni\|Aragonës]] në [[Spanja\|Spanjë]]<ref>{{cite news \|last1=Govan \|first1=Fiona \|title=Christopher Columbus writings prove he was Spanish, claims study \|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/spain/6326698/Christopher-Columbus-writings-prove-he-was-Spanish-claims-study.html \|work=The Telegraph \|language=en \|date=14 tetor 2009 }}</ref> ose nga [[Portugalia]]. Këto hipoteza konkurruese zakonisht janë zbritur nga studiuesit e zakonshëm. == Udhëtimet == Midis viteve 1492 dhe 1504, Kolombi përfundoi katër udhëtime vajtje-ardhje midis Spanjës dhe [[Amerika (kontinent)\|Amerikës]], secili udhëtim u sponsorizua nga Kurora e Kastilës. Në udhëtimin e tij të parë, ai zbuloi në mënyrë të pavarur Amerikën. Këto udhëtime shënuan fillimin e [[Eksplorimi i Amerikës\|eksplorimit]] dhe [[Kolonizimi evropian i Amerikës\|kolonizimit evropian të Amerikës]], dhe kështu janë të rëndësishme si për [[Zbulimet e medha gjeografike\|Epokën e Zbulimit]] ashtu edhe për [[Historia e civilizimit perëndimor\|historinë perëndimore]] shumë të madhe.<ref name= britannica>Encyclopædia Britannica, 1993 ed., Vol. 16, pp. 605ff / Morison, ''Christopher Columbus'', 1955 ed., pp. 14ff</ref> Kolombi këmbëngulte gjithnjë, përpara provave në rritje për të kundërtën, se tokat që ai vizitoi gjatë atyre udhëtimeve ishin pjesë e kontinentit aziatik, siç përshkruhej më parë nga [[Marco Polo]] dhe udhëtarët e tjerë evropianë. Refuzimi i Kolombit për të pranuar që tokat që ai kishte vizituar dhe pretenduar për Spanjën nuk ishin pjesë e Azisë mund të shpjegojë, pjesërisht, pse kontinenti amerikan u emërua pas eksploruesit fiorentin [Amerigo Vespucci]] dhe jo pas Kolombit.<ref>{{cite web\|url=http://www.umc.sunysb.edu/surgery/america.html\|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029201227/http://www.umc.sunysb.edu/surgery/america.html\|archivedate=29 tetor 2013\|title=The Naming of America\|publisher=Umc.sunysb.edu\|language=en\|accessdate=10 prill 2011}}</ref> === Udhëtimi i parë === [[Skeda:Columbus1.PNG\|parapamje\|350px\|Udhëtimi i parë]] Në udhëtimin e tij të parë Kolombi është nisur më [[3 gusht]] të vitit [[1492]] nga porti [[Pallos]] me tri anije, [[Pinta (anije)\|Pinta]], [[~~Ninja~~Niña]] dhe [[Santa María (anije)\|Santa Maria]] dhe me një ekuipazh të përbërë nga 120 njerëz. Në ujdhesat [[Ishujt Kanare\|Kanare]] ka arritur më [[9 gusht]] të po të njejtit vit ku ka qëndruar deri më [[6 shtator]]. Tokën e re për herë të parë e ka vërejtur më [[12 tetor]] dhe tokën e zbuluar e quajti [[San Salvador]]. Më [[23 tetor]] zhduket anija [[Pintu]] dhe ai mendon se kapiteni i saj [[Pinizoni]] ka dezertuar. [[Kubën]] e zbuloi me [[28 tetor]] dhe e emëroi [[Huana]] për nder së të bijës së mbretit spanjoll. Më vonë zbuloi [[Haiti\|Haitin]] të cilin e emëroi [[Hispaniola]] (“[[nëna Spanjë]]”). Anija [[Santa Maria]] u fundos më [[25 shtator]] të vitit [[1492]] dhe nuk mundi ta vazhdojë lundrimin. Kolombi, 39 anëtarë të ekuipazhit i braktisi duke iu premtuar se do të kthehej me anijen Ninja për t'i marrë. Ata nuk i pa më kurrë. Në fillim të janarit e gjen anijen Pintu dhe së bashku kthehen për Evropë. Në portin Pallos, nga edhe ishte nisur, arriti më [[15 mars]] të vitit [[1493]]. === Udhëtimi i dytë === [[Skeda:Columbus2.PNG\|parapamje\|350px\|Udhëtimi i dytë]] Me të arritur në [[Spanjë]] përgatiti një ekspeditë shumë ambicioze e cila përbëhej nga 17 anije, 1500 detarë, 700 kolonizatorë, 12 misionarë, dhe disa kafshë shtëpiake. Qëllimi i tij ishte ta kolonizojë [[Hispanjollën]] dhe ti gjejë 39 anëtarët e ekuipazhit të Sanata Marisë të cilët kishte qenë i detyruar t’i braktiste gjatë udhëtimit të parë. Në këtë udhëtim u nis nga [[Kadizi]] më [[25 shtator]] të vitit [[1493]]. Ujdhesën e parë që e zbuloi pas 21 ditëve që i brakrisi ujdhesat [[Ishujt Kanare\|Kanare]], e emëroi [[Dezira]]. Më [[3 nëntor]] të vitit [[1493]] e zbuloi ujdhesën të cilën e emëroi [[Maria Galanta]], sipas emrit të admiralit të anijes së tij. Ujdhesën e tretë që e zbuloi e quajti [[Dominika]], ndërsa pas sajë e zbuloi [[Guadelupen]]. Mandej u nis në drejtim të veriut [[Hispaniola]]. Gjatë rrugës i zbuloi ujdhesat [[Monserati\|Monserat]], [[~~Sh.~~Shën Martini]] dhe [[~~Sh.~~Shën ~~Bartolomeji~~Bartolomeu]]. Kur arriti në Hispaniolë themeloi koloninë [[Izabela]]. Mandej vazhdoi në perëndim dhe në [[prill]] të vitit [[1494]] zbuloi [[Potorikoja\|Portorikon]], pastaj edhe [[Xhamajka\|Xhamajkën]]. Pas këtyre ngjarjeve arrin sezoni i uraganëve nga të cilët humb gjashtë anije. Nga të mbeturat e anijeve ndërtoi anijen e parë në [[Bota e Re\|Botën e Re]] dhe e emëroi me emrin [[India]]. Në Kadiz arriti me [[11 qershor]] të vitit [[1496]] me anijen Santa Karla. [[Skeda:Columbus3.PNG\|parapamje\|right\|350px\| Udhtimi i tretë i Kolumbos ]] === Udhëtimi i tretë === Në udhëtimin e tretë ~~Kolumbo~~Kolombi u nis nga porti Sanlukar de Barameda pranë Kadizit, më 30 maj 1498 me nji flotë prej gjashtë anijeve. Nga ishujt Kanare flota më 20 qershor , ndahet dhe Kolumbo me tri anijet niset në drejtim të jugut, ndërsa tri anijet tjera kanë lëvizur në drejtim të ishullit Hispaniol, për t’iu sjell kolonistëve gjëra ushqimore. ▼ ▲Në udhëtimin e tretë Kolumbo u nis nga porti Sanlukar de Barameda pranë Kadizit, më 30 maj 1498 me nji flotë prej gjashtë anijeve. Nga ishujt Kanare flota më 20 qershor , ndahet dhe Kolumbo me tri anijet niset në drejtim të jugut, ndërsa tri anijet tjera kanë lëvizur në drejtim të ishullit Hispaniol, për t’iu sjell kolonistëve gjëra ushqimore. Më 1 gusht të viti 1498, zbulon bregdetin dhe grykëderdhjen e nji lumi të madh, ku më vonë është konstatuar se Kolombo kishte zbuluar kontinentin e Amerikës Jugore, gjegjësisht grykëderdhjen e lumit Orinoko. Mandej, vazhdon të hulumtoj bregdetin e Venezuelës së sotme dhe zbulon ishujt Trinidad, Sh.Vinsent, Grenada dhe ishullin Margarita. Line 23 ⟶ 29: Në ishullin Hispaniol arrin më 31 gusht të vitit 1498. Në ishull mbretëronte anarki e vërtetë dhe vjen deri te kryengritja kundër Kolumbos. Pesë anije e lëshojnë ishullin dhe kthehen për në Spanjë. Në mesin e të kthyerve, kishte të atillë të cilët u ankuan tek mbreti duke e fajësuar Kolumbon. Mbreti dhe mbretëresha vendosën që t'a dërgojnë Fransiska Bobadilin për ta zëvendësuar Kolumbon nga pozita që kishte. Ai arrinë në Hispaniol, më 23 gusht të viti 1500 dhe në fillim tetorit, e burgosin Kolombon dhe vëllezerit e tij dhe i dërgon në Spanjë, për t'i gjykuar. Gjatë udhëtimit, ~~Kolumbo~~Kolombi i'u shkruan letër mbretërve spanjoll, të cilën letrën ua dorëzon me rastin e arritjes në Spanjë. Në tetor të vitit 1501, Kolumbos i lejohet të organizoj nji udhëtim të ri, por i ndalohet kthimi në Hispaniol. I merret titulli i vicmbretit, por e mbajti titullin e admiralit. [[Skeda:Columbus4.PNG\|parapamje\|right\|350px]] === Udhëtimi i katërt === Në udhëtimin e tij të katërt për në Botën e Re, u nis nga Kadizi, më 9 maj 1502. Me katër anije dhe me 148 anëtarë të ekuipazhit.Në qershor kaloi pranë ujdhesës Martinik, kur arriti në bregdetin e Hondurasit të sotëm, u kthye kah jugu në kërkim të kalimit kah perëndimi. Kur arriti te ngushtica e Panamasë, mendoi se kishte arritur te ngushtica e Malajës . Pasi nuk gjeti ari dhe pasi që filloi ti humbë anijet një nga një dhe kur vendosi të kthehet në drejtim të Xhamajkës edhe anija e tij fundoset. Kolumbo me një barkë dërgoi disa njerëz të vet, për të kërkuar ndihmë në Hispaniol. Ndihma me dy anije i arrinë, më 25 qershor 1504. ~~Për në Spanjë niset më 12 shtator dhe arrinë më 7 nëntor , i lodhur dhe i sëmuar.~~ ~~Kolumbo vdiq në Valadolid, më 20. maj 1506.~~ == ~~Lidhje~~Sëmundja tëdhe ~~jashtme~~vdekja == Gjatë një stuhie të dhunshme në udhëtimin e tij të parë të kthimit, Kolombi, atëherë 41 vjeç, pësoi një sulm të asaj që besohej në atë kohë të përdhes. Në vitet pasuese, ai u mundua me atë që mendohej të ishte [[Gripi\|grip]] dhe ethe të tjera, gjakderdhje nga sytë, verbëri e përkohshme dhe sulme të zgjatura të përdhes. Sulmet u rritën në kohëzgjatje dhe ashpërsi, ndonjëherë duke e lënë Kolombin të shtrirë në shtrat për muaj me radhë, dhe arriti kulmin në vdekjen e tij 14 vjet më vonë. Bazuar në stilin e jetës së Kolombit dhe simptomat e përshkruara, mjekët modernë dyshojnë se ai vuante nga [[Artriti reaktiv\|artriti reaktiv]], në vend se përdhes.<ref name=UMD /><ref name=Hoenig>{{cite journal \|last1=Hoenig \|first1=Leonard J. \|title=The Arthritis of Christopher Columbus \|journal=Archives of Internal Medicine \|language=en \|date=1 shkurt 1992 \|volume=152 \|issue=2 \|pages=274–277 \|doi=10.1001/archinte.1992.00400140028008 \|pmid=1472175 }}</ref> Artriti reaktiv është një inflamacion i përbashkët i shkaktuar nga infeksione bakteriale të zorrëve ose pas marrjes së sëmundjeve të caktuara seksualisht të transmetueshme (kryesisht [[Klamidia\|klamidia]] ose [[Gonorrea\|gonorrea]]). "Duket e mundshme që [Kolombi] të fitojë artrit reaktiv nga helmimi i ushqimit në një nga udhëtimet e tij në oqean për shkak të higjienës së dobët dhe përgatitjes së pahijshme të ushqimit," shkruan Dr. Frank C. Arnett, një [[Reumatologjia\|reumatolog]] dhe profesor i mjekësisë së brendshme, patologjisë dhe mjekësisë laboratorike Universiteti i Shkollës Mjekësore të Teksasit në Houston.<ref name=UMD>{{cite press release \|title=Christopher Columbus Suffered From a Fatal Form of Arthritis \|publisher=University of Maryland School of Medicine \|date=6 maj 2005 \|language=en \|url=http://www.nahfoundation.org/news-and-events/news-releases/2005/christopher-columbus-suffered-from-a-fatal-form-of-arthritis \|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180123072824/http://www.nahfoundation.org/news-and-events/news-releases/2005/christopher-columbus-suffered-from-a-fatal-form-of-arthritis \|archivedate=23 janar 2018 }}</ref> Më 20 maj 1506, në moshën 54 vjeç, Kolombi vdiq në [[Valladolid]], Spanjë. == Referimet == ~~{{Link FA\|ca}}~~ {{reflist}} [[Kategoria:Eksplorues]]▼ [[Kategoria:Lindje 1451]] [[Kategoria:Vdekje 1506]] [[Kategoria:~~Italianë~~Eksplorues]] ▲[[Kategoria:~~Eksplorues~~italianë]]

Kristofor Kolombi: Dallime mes rishikimesh