Qiproja: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
No edit summary Etiketat: Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
{{Kutia Shtet
| EMRI NË SHQIP = Republika e Qipros
| EMRI NË GJUHËN VENDASE = Κυπριακή Δημοκρατία <br/> Kıbrıs Cumhuriyeti
|
|
|
| FIGURA: MADHËSIA E EMBLEMËS = 90px
|
| FIGURA: GJERËSIA E HARTËS = 280x280px
|
| HIMNI KOMBËTAR = [[Himni i Lirisë|Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν]] (''Himni i Lirisë'')
|
| GJUHA ZYRTARE = [[Gjuha greke|Greqisht]] <br/> [[Gjuha turke|Turqisht]]
| QEVERIA = [[Republika|Republika kushtetuese]] [[Sistemi presidencial|presidenciale]] [[Shteti unitar|unitare]]
| UDHËHEQËSI 1: TITULLI = [[Presidenti i Qipros|Presidenti]]
| UDHËHEQËSI 1: EMRI = [[Nicos Anastasiades]]
| PAVARËSIA = [[Dita e pavarësisë së Qipros]]
| FESTA KOMBËTARE = 1 tetor 1960
| SIPËRFAQJA = 9,251
| SIPËRFAQJA: VENDI = 162
| SIPËRFAQJA: UJË = 9%
| POPULLSIA = 1,189,265
| POPULLSIA: VITI = 2018
| POPULLSIA: VENDI = 158
| POPULLSIA: DENDËSIA = 123.4
| BPV = [[Dollari amerikan|$]]
| BPV: VITI = 20
| BPV: PËR BANOR = $
| IZHNJ = 0.873
| IZHNJ: VITI =
| IZHNJ: VENDI = 31
| VALUTA = [[Euro]] (EUR)
| ZONA KOHORE = [[Coordinated Universal Time|UTC]] +2 ([[Zona kohore në Evropën Lindore|EET]])
| ZONA KOHORE: VERA = [[Coordinated Universal Time|UTC]] +3 ([[Ora Verore e Evropës Lindore|EEST]])
| KODI I INTERNETIT = .cy
| TARGAT = [[Targat e automjeteve të Qipros|CY]]
| PREFIKSI TELEFONIK = +357
| KODI ISO = [[ISO 3166-2:CY|CY]]
| ANËTARËSIA = 20 shtator 1960
}}
'''Republika e Qipros''' ([[
Qiproja është vend ishullor në skajin verilindor të Detit Mesdhe, më afër Turqisë se Greqisë, i banuar shumë herët dhe i njohur për shfrytëzimin e bakrit, prej nga rrjedh edhe emri i tij. Më parë ka qenë i banuar kryesisht nga [[Qipriotët grekë|greko-qipriotët]] por më vonë edhe nga [[Qipriotët turk|turko-qipriotët
Në vitin 1974, pas një tentimi të [[Diktatura ushtarake greke 1967–1974|juntës ushtarake greke]] për [[Enosis|ta bashkuar me Greqinë]], [[Pushtimi turk i Qipros|ushtria turke ndërhyri]] për të mos lënë juntat
Qipro është republikë që nga viti 1960 dhe më parë ka qenë koloni
== Historia ==
=== Grusht shteti më 1974, pushtimi turk dhe ndarja ===
{{Kryesor|Grusht shteti në Qipro 1974|Pushtimi turk i Qipros}}
Më 15 korrik 1974, [[Diktatura ushtarake greke 1967–1974|junta ushtarake greke]] nën drejtimin e [[Dimitrios Ioannidis]] kreu një [[Grusht shteti në Qipro 1974|grusht shteti]] në Qipro, për [[Enosis|të bashkuar ishullin me Greqinë]]. Grushti i shtetit rrëzoi presidentin [[Makarios III]] dhe e zëvendësoi atë me nacionalistin pro-enosis [[Nikos Sampson]]. Në përgjigje të grushtit të shtetit, pesë ditë më vonë, më 20 korrik 1974, [[Pushtimi turk i Qipros|ushtria turke pushtoi]] ishullin, duke përmendur të drejtën për të ndërhyrë për të rivendosur rendin kushtetues nga [[Traktati i Garantimit (1960)|Traktati i Garantimit]] i vitit 1960. Ky arsyetim është hedhur poshtë nga Kombet e Bashkuara dhe bashkësia ndërkombëtare.
Forca ajrore turke filloi bombardimet e pozicioneve greke në Qipro dhe qindra parashutistë u hodhën në zonën midis [[Nikosia|Nikosisë]] dhe [[Kirenia|Kirenisë]], ku enklavat qipriote turke të armatosura ishin vendosur prej kohësh; ndërsa ishin në brigjet e Kirenisë, anijet e trupave turke zbarkuan 6,000 njerëz si dhe tanke, kamionë dhe automjete të blinduara.<ref name="Theodoracopulos1978">{{cite book|author=Taki Theodoracopulos|title=The Greek Upheaval: Kings, Demagogues, and Bayonets|url=https://books.google.com/books?id=ZPscAAAAYAAJ|date=1 January 1978|publisher=Caratzas Bros.|isbn=978-0-89241-080-4|page=66|access-date=20 qershor 2015|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20150911011201/https://books.google.com/books?id=ZPscAAAAYAAJ|archive-date=11 shtator 2015|url-status=live}}</ref><ref name="SolstenDivision1993">{{cite book|author1=Eric Solsten|author2=Library of Congress. Federal Research Division|title=Cyprus, a country study|language=en|url=https://books.google.com/books?id=5UuFAAAAIAAJ|year=1993|publisher=Federal Research Division, Library of Congress|isbn=978-0-8444-0752-4|page=219|access-date=20 qershor 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150905234346/https://books.google.com/books?id=5UuFAAAAIAAJ|archive-date=5 September 2015|url-status=live}}</ref>
Tri ditë më vonë, kur ishte rënë dakord për një armëpushim, Turqia kishte zbarkuar 30,000 trupa në ishull dhe kishte kapur Kireninë, korridorin që lidh me Nikosinë dhe vetë lagjen qipriote turke të Nikosisë. Junta në [[Athinë]] dhe më pas regjimi Sampson në Qipro ra nga pushteti. Në Nikosia, [[Glafcos Clerides]] mori presidencën dhe rendi kushtetues u rivendos, duke hequr pretekstin për pushtimin turk. Por pas negociatave të paqes në [[Gjenevë]], qeveria turke përforcoi urën e tyre të Kirenisë dhe filloi një pushtim të dytë në 14 gusht. Pushtimi rezultoi në kapjen e [[Morphou]], [[Gadishulli Karpass|Karpass]], [[Famagusta]] dhe [[Mesaoria]].
Presioni ndërkombëtar çoi në një armëpushim dhe në atë kohë 36% e ishullit ishte marrë nga turqit dhe 180,000 grekë qipriotë ishin dëbuar nga shtëpitë e tyre në veri. Në të njëjtën kohë, rreth 50,000 turq qipriotë u zhvendosën në veri dhe u vendosën në pronat e qipriotëve grekë të zhvendosur. Midis një shumëllojshmërie sanksionesh kundër Turqisë, në mes të vitit 1975 Kongresi i SHBA-së vendosi një embargo armësh mbi Turqinë për përdorimin e pajisjeve të furnizuara nga SHBA gjatë pushtimit turk të Qipros në vitin 1974. Kishte 1,534 grekë qipriotë dhe 502 turq qipriotë të zhdukur si rezultat i luftimet.
=== Pas ndarjes ===
[[Skeda:Cy-map.png|thumb|upright=1.6|Një hartë që tregon ndarjen e Qipros]]
Pas rivendosjes së rendit kushtetues dhe kthimit të Kryepeshkopit [[Makarios III]] në Qipro në dhjetor 1974, trupat turke mbetën, duke pushtuar pjesën verilindore të ishullit. Në vitin 1983, udhëheqësi qipriot turk shpalli [[Qiproja Veriore|Republikën Turke të Qipros Veriore]], e cila njihet vetëm nga Turqia.
Ngjarjet e verës së vitit 1974 dominojnë politikën në ishull, si dhe [[Marrëdhëniet mes Greqisë dhe Turqisë|marrëdhëniet greko-turke]]. Rreth 150,000 kolonë nga Turqia besohet se jetojnë në veri - shumë prej të cilëve u detyruan nga Turqia nga qeveria turke - në kundërshtim me [[Konventa e Gjenevës|Konventën e Gjenevës]] dhe [[Rezoluta e OKB-së|rezolutat e ndryshme të OKB-së]].
Pushtimi turk, pushtimi pasues dhe shpallja e pavarësisë nga Qiproja Veriore janë dënuar nga rezolutat e Kombeve të Bashkuara, të cilat riafirmohen nga Këshilli i Sigurimit çdo vit. Përpjekja e fundit e madhe për të zgjidhur [[Problemi i Qipros|mosmarrëveshjen e Qipros]] ishte [[Plani Annan]] më 2004, hartuar nga Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, [[Kofi Annan]]. Plani u vu në një referendum në Qipron Veriore dhe Republikën Qipriote. 65% e turqve qipriotë votuan në mbështetje të planit dhe 74% grekë qipriotë votuan kundër planit, duke pretenduar se ai favorizonte në mënyrë disproporcionale palën turke. Në total, 66.7% e votuesve refuzuan Planin Annan.
== Gjeografia ==
{{Kryesor|Gjeografia e Qipros}}
Qiproja është ishulli i tretë më i madh në [[Deti Mesdhe|Detin Mesdhe]], pas ishujve italianë të [[Siçilia|Siçilisë]] dhe [[Sardenja|Sardenjës]] (si për nga sipërfaqja dhe popullsia). Ajo është gjithashtu [[Lista e ishujve sipas sipërfaqes|ishulli i 80-të më i madh në botë për nga sipërfaqja]] dhe i [[Lista e ishujve sipas popullsisë|51-të më i madh në botë për nga popullsia]].
Qiproja kufizohet me [[Turqia|Turqinë]] në veri, [[Siria|Sirinë]] dhe [[Libani|Libanin]] në lindje, [[Izraeli|Izraelin]] në juglindje, [[Egjipti|Egjiptin]] në jug dhe [[Greqia|Greqinë]] në veriperëndim.
Relievi fizik i ishullit dominohet nga dy vargmale, [[Malet Troodos]] dhe [[Malet e Kirenisë|Vargmali më i vogël i Kirenisë]], dhe fusha qendrore që ato përfshijnë, [[Mesaoria]]. Rrafshi i Mesaoria thahet nga lumi Pedieos, më i gjati në ishull. Malet Troodos mbulojnë pjesën më të madhe të pjesëve jugore dhe perëndimore të ishullit dhe përbëjnë afërsisht gjysmën e sipërfaqes së tij. Pika më e lartë në Qipro është [[Mali Olimp (Qipro)|Mali Olimp]] me 1,952 m, i vendosur në qendër të poligonit Troodos. Vargmali i ngushtë i Kyrenisë, që shtrihet përgjatë vijës bregdetare veriore, zë shumë më pak zonë dhe lartësitë janë më të ulëta, duke arritur maksimumin në 1,024 m. Ishulli shtrihet brenda [[Pllaka Anadollake|Pllakës Anadollake]].
Gjeopolitikisht, ishulli ndahet në katër segmente kryesore. Republika e Qipros zë dy të tretat e jugut të ishullit (59,74%). Republika Turke e Qipros Veriore zë të tretën veriore (34,85%) dhe Vija e Gjelbër e kontrolluar nga Kombet e Bashkuara siguron një zonë tampon që ndan të dy dhe mbulon 2.67% të ishullit. Së fundmi, dy baza nën sovranitetin britanik ndodhen në ishull: Akrotiri dhe Dhekelia, duke mbuluar 2.74% të mbetur.
=== Klima ===
Qiproja ka [[Klima subtropikale|klimë subtropikale]] - [[Klima mesdhetare|mesdhetare]] dhe [[Klima gjysmë e thatë|gjysmë të thatë]], me dimra shumë të butë (në bregdet) dhe verëra të ngrohta deri të nxehta. Bora është e mundur vetëm në malet Troodos në pjesën qendrore të ishullit. Shiu ndodh kryesisht në dimër, me verën përgjithësisht të thatë.
Qipro ka një nga klimat më të ngrohta në pjesën mesdhetare të Bashkimit Evropian. Temperatura mesatare vjetore në bregdet është rreth 24 ° C gjatë ditës dhe 14 ° C natën. Në përgjithësi, verat zgjasin rreth tetë muaj, duke filluar në prill me temperatura mesatare prej 21–23 ° C gjatë ditës dhe 11–13 ° C natën, dhe duke përfunduar në nëntor me temperatura mesatare 22–23 ° C gjatë ditës dhe 12–14 ° C gjatë natës, megjithëse në katër muajt e mbetur ndonjëherë temperaturat tejkalojnë 20 ° C.
== Politika ==
[[Skeda:Parlanet cyprus.jpg|parapamje|majtas|[[Pallati presidencial, Nikosia]]]]
Qiproja është [[Sistemi presidencial|republikë presidenciale]], ku [[Presidenti i Qipros]] ka rol ekzekutiv. Kreu i shtetit dhe i qeverisë zgjidhet nga një proces i votimit universal për një mandat pesë-vjeçar. Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga qeveria me fuqinë legjislative të Dhomës së Përfaqësuesve ndërsa gjyqësori është i pavarur si nga ekzekutivi ashtu edhe nga legjislativi. Presidenti i tanishëm i Qipros është [[Nicos Anastasiades]].
Kushtetuta e vitit 1960 parashikoi një sistem presidencial të qeverisjes me degë të pavarura ekzekutive, legjislative dhe gjyqësore, si dhe një sistem kompleks të kontrolleve dhe ekuilibrave duke përfshirë një raport të peshuar të ndarjes së pushtetit i krijuar për të mbrojtur interesat e turqve qipriotë. Ekzekutivi drejtohej nga një president grek qipriot dhe një nënkryetar turk qipriot i zgjedhur nga komunitetet e tyre përkatëse për mandate pesë-vjeçare dhe secili kishte të drejtën e vetos mbi lloje të caktuara të legjislacionit dhe vendimeve ekzekutive. Pushteti legjislativ qëndronte në Dhomën e Përfaqësuesve të cilët gjithashtu u zgjodhën në bazë të listave të veçanta të votuesve.
Që nga viti 1965, pas përplasjeve midis dy komuniteteve, vendet qipriote turke në Shtëpi mbeten të lira. Në vitin 1974 Qipro u nda ''de facto'' kur ushtria turke pushtoi të tretën veriore të ishullit. Qipriotët turq më pas shpallën pavarësinë më 1983 si [[Qiproja Veriore|Republika Turke e Qipros Veriore]] por u njohën vetëm nga Turqia. Në vitin 1985, Republika turke e Qipros Veriore miratoi një kushtetutë dhe mbajti zgjedhjet e para. Kombet e Bashkuara njohin sovranitetin e Republikës së Qipros mbi të gjithë ishullin e Qipros.
== Njësitë administrative ==
[[Skeda:Cyprus_districts_named.png|parapamje|Njësitë administrative në Qipro.|alt=|qendër]]
{{Kryesor|Njësitë administrative të Qipros}}
Qipro ndahet në gjashtë njësi administrative
* [[Distrikti i Famagustës|Famagusta]] (Αμμόχωστος/Ammochostos - Gazimağusa)
* [[Distrikti i Kirenisë|Kirenia]] (Κερύvεια/Keryneia - Girne)
* [[Distrikti i Larnakës|Larnaka]] (Λάρνακα/Larnaka - Larnaka)
* [[Distrikti i Limasolës|Limasola]] (Λεμεσός/Lemesos - Limasol/Leymosun)
* [[Distrikti i Nikosisë|Nikosia]] (Λευκωσία/Lefkosia - Lefkoşa)
* [[Distrikti i Pafos|Pafos]] (Πάφος/Pafos - Baf)
== Demografia ==
=== Feja ===
Komuniteti greko-qipriot është pothuajse tërësisht në kishën ortodokse greke të Qipros
=== Gjuha dhe etnike ===
Gjuhët zyrtare janë [[gjuha greke|
===
Arsimi fillor është gjashtë vjet, falas dhe e detyrueshme. Arsimit mesatare është gjithashtu i lirë dhe është e ndarë në dy cikle dhe tre-vjeçar. E parë (të shkollave të mesme) është i detyrueshëm. Shkolla e dytë (të larta ose të arsimit profesional) është opsional. Ka shumë institucione të arsimit të lartë (publike dhe private). Më parë, greko-qipriotët që dëshironin të studimit në institucionet e lartë u detyruan të mbështetet në universitetet e huaja, por kryesisht në [[Greqia|Greqi]]. Që nga viti
==
{{Reflist}}
== Lidhje të jashtme ==
Line 76 ⟶ 123:
{{Commonsart|Cyprus|2={{PAGENAME}}}}
{{VendeEvropa}}
Line 83 ⟶ 128:
{{BE}}
[[Kategoria:Qipro| ]]
[[Kategoria:Shtete ishullor]]
[[Kategoria:Ishuj në Evropë]]
[[Kategoriaa:Ishuj në Azi]]
[[Kategoria:Ishuj të detit Mesdhe]]
[[Kategoria:Shtete në Azi]]
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]
[[Kategoria:Vende dhe territore greqishtfolëse]]
[[Kategoria:Vende dhe territore turqishtfolëse]]
| |||