Kisha Bizantine Italo-Arbëreshe: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
No edit summary
Rreshti 1:
[[File:Byzantine mosaic of Christ Pantocrator.jpg|thumb|Mozaiku i Krishtit i Gjithëpushtetshëm në [[Kisha e Shën Kollit së Arbëreshëve|Kishën e Shën Kollit së Arbëreshët]] në [[Palermo|Palermë]], [[Siçili]].]]
'''Kisha Bizantine Arbëreshe''', e njohur edhe si ''Kisha Italo-Shqipëtare''<ref>[https://www.vaticannews.va/sq/kisha/news/2020-01/ne-kishen-e-arberesheve-ne-rome-papa-benedikti-xiv-dhe-kisha-it.html ''Në kishën e arbëreshëve në Romë: Papa Benedikti XIV dhe Kisha Italo-shqiptare'', në vaticannews]</ref> apo ''Kisha Greko-Katolike Arbëreshe'' (në [[Gjuha italiane|italisht]]: ''Chiesa Italo-Albanese''<ref>[https://books.google.it/books?id=E-1gDwAAQBAJ&pg=PT256&lpg=PT256&dq=vescovi+ordinanti+per+gli+albanesi+di+calabria&source=bl&ots=bEpVTrZxHK&sig=ACfU3U3Jtr3h4LU8NHrmY7r3kC0xs9-32g&hl=it&sa=X&ved=2ahUKEwiKj_2IzfXnAhXIw6YKHQGpCKAQ6AEwAnoECAkQAQ#v=onepage&q=vescovi%20ordinanti%20per%20gli%20albanesi%20di%20calabria&f=false Alberto Elli, ''Breve storia delle Chiese cattoliche orientali'' (II Ed.).]</ref><ref>[http://atlasofchurch.altervista.org/chiesacattolica/chiesecattolicheorientali/italoalbanesi.htm Chiese Cattoliche Orientali, ''Chiesa Italo-Albanese'', në atlasofchurch.altervista.org]</ref>), është një nga 23 Kishat Katolike Lindore të cilat, së bashku me Kishën Latine, përbëjnë Kishën Katolike.
 
[[Kisha|Kishë]] e veçantë që është autonome (''sui juris'') në kungim me Ipeshkvit të [[Roma|Romës]], ruan strukturën, disiplinën, [[Liturgjia hyjnore në kishën ortodokse|liturgji]]n dhe traditen e tyre (bizantine) si e praktikuar nga [[Kisha Ortodokse]] dhe Kishat katolike bizantine të lindjës. Anëtarët e saj janë të drejtuar nga një grup komunitetesh shqiptarë ([[arbëreshët]]) historikisht të pranishëm nga shekulli i pesëmbëdhjetë në vendet e [[Italia|Italisë]] së jugut ([[Abruco]], [[Apulia]], [[Bazilikata]], [[Molize]], [[Kalabria]]) dhe e [[Sicilia|Siçilisë]], në mënyrë që të ndjekin - për traditën e lashtë - [[Perandoria Bizantine|ritin bizantin]]<ref>Duke përdorur ritin bizantin (quajtur grek) dhe gjuhën e lashtë greke (gjuha që ishte kryesore e të gjithë popujve në traditën e Kishave lindore) dhe gjuhën arbërishte (gjuha amtare e komunitetit).</ref>.
 
Edhe se është një Kishë e veçant, me historinë e vet, nuk ka një primat, por dy peshkopë dhe një arkimandrit. Aktualisht Peshkopipeshkopi i Ungrës është Imzot [[Donato Oliverio]]; Eparkia e Horës së Arbëreshëvet (është administratori apostolik Imzot [[Giorgio Demetrio Gallaro]]) dhe Monastiri i Grotaferratës (është administratori apostolik Imzot [[Marcello Semeraro]]) janë tani të zbrazëta dhe presin një peshkop dhe një arkimandrit të ri.
 
== Emri ==
Riti bizantin u soll në Itali në shekullin e 15-të nga të mërguarit arbëreshë të arratisur nga Arbëria, dikur emri i Shqipërisë, Epiri dhe Moresë (Peloponezi sot) për shkak të persekutimit nga turqit-osmanë të besimit mysliman. Italia tashmë i kishte njohur ritet e krishtera lindore në shekujt e mëparshëm, por ato që nga ajo kohë ishin zhdukur. Arbëreshët, ortodoksë të bashkuar me Romën me Këshillin e Ferrara-Firences, sollën me vete gjuhë, zakone dhe besimin, duke mbajtur xhelozisht ritin bizantin dhe duke u lidhur natyrshëm midis Lindjes dhe Perëndimit (shih misionet arbëreshe në Shqipëri në 1690-1769, kontaktet me Ohrin, artin bizantin kretan dhe misionet e reja të rikristianizimit të Shqipërisë së Jugut në 1900<ref>[https://books.google.com/books?id=y2EPFRL-XJQC&pg=PA75&lpg=PA75&dq=chiesa+italo+albanese&source=bl&ots=jfPjLZ_M-r&sig=z45vRAN4CwH_8REPcD3JHg3GnbI&hl=it&sa=X&ved=0ahUKEwijuJrDqOvUAhVMJ8AKHZ-MASs4MhDoAQhJMAk#v=onepage&q=chiesa%20italo%20albanese&f=false Ines Angjeli Murzak, ''Returning Home to Rome: The Basilian Monks of Grottaferrata in Albania'', Grottaferrata 2009.]</ref>).
 
Kisha Katolike Italo-Shqiptare karakterizohet nga një grup etnik specifik: shqiptarët e Italisë, Arbëreshë ose Italo-Albanesi.
Rreshti 13:
I vetmi vend ku riti bizantin mbeti në Itali ishte Manastiri i Grottaferrata, një fondacion italo-greke, i cili ishte latinizuar në mënyrë të qëndrueshme gjatë shekujve. Arbëreshët e Siçilisë dhe Kalabrisë, nga 1800 deri më sot, po e rikthejnë Manastirin në jetë, ku shumica e murgjve, abatëve dhe studentëve të tij ishin dhe janë arbëreshë, duke filluar dhe vazhduar të e lulëzojnë edhe një herë.
 
Emri "grek" i referohet ritit bizantin (quajtur "riti grek" ose "greko"-bizantin, në krahasim me ritin romak-"latin") dhe jo një përbërësi etnik<ref>[https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_(1913)/Italo-Greeks Herbermann, Charles, ed. (1913). "''Italo-Greeks? No, Italo-Albanians"''. Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.]</ref>.
 
== Struktura ==
Rreshti 20:
[[File:Klisha_e_Shën_Mitrit_Dëshmor.jpg|thumb|upright=0.6|Kryekisha e [[Hora e Arbëreshëvet|Horës së Arbëreshëvet]] ([[Siçili]])]]
[[File:Grottaferrata-abbazia01.jpg|thumb|upright=0.6|Manastiri basilian i Grotaferratës në [[Roma|Romë]] ([[Lacio]]), të cilët murgjit vijnë per pjesen me te madhe nga komunitetet arbëreshe.]]
Ka tre juridiksione kishtare, dy Eparki dhe një Manastir, në kuadrin e Kishës së Romës, që përbëjnë Kishën Bizantine Italo-Shqiptare:
*[[Eparkia e Ungrës]] në Kosencë për arbëreshët e Kalabrisë dhe [[Italia|Italisë]]<br />(themeluar më 13 shkurt [[1919]], me peshkopëve për arbëreshët e ritit greko-bizantin të Kalabrisë duke filluar nga viti [[1732]]);
*[[Eparkia e Horës së Arbëreshëvet]] në Palermë për arbëreshët e Siçilisë<br />(themeluar më 26 tetor [[1937]], me peshkopëve për arbëreshët e ritit greko-bizantin të Siçilisë duke filluar nga viti [[1734]]);
Rreshti 38:
[[File:Collegio Sant'Adriano01.jpg|thumb|[[Kolegji Shën Adriani]] në [[Shën Mitri (Itali)|Shën Mitri Koronë]] (1732)]]
[[File:Episcopio e Seminario Piana degli Albanesi.jpg|thumb|Seminari i Horës e Arbëreshëvet, trashëgimtar i [[Seminari Arbëresh i Palermos|Seminarit Arbëresh i Palermës]] (1734)]]
Skizma/ndarja e Kishave nuk u shtri menjëherë ndër toka ku mbizoteronte liturgjia bizantine. Për më shumë Iliriku, ndonse me liturgji bizantine, administrohej nga Papa i Romës deri me 749, kur Perandori Luani i III ia bashkoi Konstandinopojës. Me Koncilin e Firences, ku u nenshkrua njesimi i Kishave Perendimore dhe Lindore, Arbëria/Shqipëria u rikthie në njëfarë mënyre në gjëndjën paraikonoklastë dhe arbëreshët që u gjënden në Itali e gjetën te udhës të mvarëshin nga Papati, ndonse kishën ipeshkvin e vet. Ata gjetën një ''modus vivendi'' në situatën e re me të cilën dëtiroheshin të jetojnë.
 
Në fakt arbëreshët janë një grup etnik shqiptar që u vendosën në Itali si pasojë e mergatës në [[1448]], [[1461]], [[1468]], [[1478]], [[1482]], [[1491]] dhe [[1534]], koha menjëherë pas rënies së [[Konstandinopoja|Konstandinopojës]], dhe pastaj [[Perandoria Bizantine]] dhe [[Shqipëria]] ra nën sundimin turk-osman mysliman. Në përgjithësi, ata u vendosën në vende të braktisura apo të themeluara (fshatra të reja), ku bënë të mundur eksportimin kulturor, gjuhësor dhe fetar shqiptar.
 
Përveç emigrimit të parë të madh të arbëreshëve, pas vdekjes së të famshmit Gjergj Kastrioti Skanderbeu, mërgata arbëreshe vazhdoi deri rreth vitit 1740. Vendet përreth kolonive arbëreshe ishin plotësisht latine, dhe arbëreshët ishin të vetmit që praktikuan ritin bizantin në Itali dhe në Perëndim, me problemet, racizmin dhe përplasjet që kjo mund të sillte me njerëzit e fshatrave afër.
 
Për të arsimuar klerikët e këtyre "grekëve", kështu si ishin njohur arbëreshët dikur pse praktikojnë "ritin grek", Papa [[Gregori XIII]] themeloi në [[1577]] në Romë "Kolegjin Grek" të Shën Athanasit<ref>[http://www.jemi.it/index.php/arberia-katundet/katundet/storia/1387--sp-378/510-discorso-di-papa-paolo-vi-in-occasione-del-iv-centenario-del-collegio-greco-di-roma ''Discorso di Papa Paolo VI in occasione del IV centenario del Collegio Greco di Roma'', në jemi.it]</ref>, i cili shërbeu për arbëreshët e Italisë dhe gjithashtu për katolikët bizantinë të Lindjes dhe për Ruthenianët, derisa u krijua një kolegj i veçantë për qëllimin e fundit nga Papa Leo XIII. Ndër alumni i Shën Athanasit ishte dhe dollën shumë intelektual, si famshmi Papa [[Llukë Matrënga|Lekë Matrënga]].
 
Në katundi arbëresh [[Ferma (Itali)|Ferma]] ishte Seminarin e Sh. Pjetër dhe Palit, që ekzistonte nga viti 1663, i ngritur nga ''Propaganda Fide'' për të furnizuar priftërinj për Shqipërinë. Ajo u shtyp në 1746.
Line 50 ⟶ 52:
Gjatë shekujve arbëreshët kanë qenë në gjendje të ruajnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre shqiptare, në sajë të kokëfortësisë së tyre dhe vlerave kulturore ushtruar kryesisht nga dy institucionet fetare të ritit lindorë, kryesisht në [[Kalabria|Kalabri]] [[Kolegji Shën Adriani]] ([[1732]]-[[1794]]) në [[Shën Benedhit]] dhe në [[Sicilia|Sicili]] [[Seminari Arbëresh i Palermos]] e [[Palermo]]s ([[1734]]), që pastaj u trasferua në [[Hora e Arbëreshëvet|Horën e Arbëreshëvet]] në vitin [[1945]].
 
Një kolegj tjetër greko-bizantin u themelua në Horën e Arbëreshëvet pran Palermës në 1715 nga Al Gjergji Guxeta , themelues i një Oratori të klerit beqarpa Grekoi martuar të ritit greko-Bizantinbizantin.
 
Deri në vitin [[1867]] shqiptarëtarbëreshët e Italisë u persekutuan për shkak të besimit ortodoks. Vetëm Papa Pius IX dha fund epërsisë e ritit latin mbi ritet e tjera. Kështu, më në fund, zyrtarisht në vitin [[1919]], dhe pak më vonë në [[1937]], u ndërtuan Eparkit, ose Eparhit, (Dioqezat) bizantinedhe iekzarkata udhëhequrbizantine nga arëreshëtudhëhequr për arbëreshët e krishterë të ritit lindor.
 
== Riti bizantin i arbëreshëve të Italisë ==
Deri në vitin [[1867]] shqiptarët e Italisë u persekutuan për shkak të besimit ortodoks. Vetëm Papa Pius IX dha fund epërsisë e ritit latin mbi ritet e tjera. Kështu, më në fund, zyrtarisht në vitin [[1919]] dhe pak më vonë në [[1937]] u ndërtuan Eparkit, ose Eparhit, (Dioqezat) bizantine i udhëhequr nga arëreshët për arbëreshët e krishterë të ritit lindor.
Një nga aspektet tradicionale të ruajtura me xhelozi nga arbëreshët të Italisë është ai fetar. Edhe sot në shumicën e bashkësive arbëreshe riti grek-bizantin është akoma i gjallë. Mjaft interesante është shqyrtimi i shëmbëlltyrës që bëri Kisha Universale të ndahej në një Kishë të Perëndimit dhe një Kishë të Lindjes dhe sa vështirësi kishin arbëreshët për të ruajtur qenien e tyre të shin Kishë e Lindjes në Itali, në atdhe i Kishës së Perëndimit<ref>[http://www.jemi.it/index.php/arberia-katundet/katundet/storia/1387--sp-378/12-il-rito-greco-bizantino-e-gli-albanesi-in-italia Il Rito Greco-Bizantino e gli albanesi in Italia, në jemi.it]</ref>.
 
== Referime ==