Primatët: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Adding 3 books for Wikipedia:Vërtetueshmëria (20210227)) #IABot (v2.0.8) (GreenC bot |
|||
Rreshti 122:
=== Kafka ===
[[Skeda:Primate_skull_series_with_legend_cropped.png|parapamje|Kafkat e primatëve]]
[[Kafka]] e primatëve është e madhe, e cila është veçanërisht e spikatur në anthropoidët . [[Kraniumi]] mbron trurin e madh, një karakteristikë dalluese e këtij grupi. <ref name="pough" /> [[Vëllimi]] endokranial (vëllimi brenda kafkës) është tre herë më i madh tek njerëzit sesa tek primati më i madh jonjerëzor, duke reflektuar një madhësi më të madhe të trurit. <ref name="aiello" /> Vëllimi mesatar i endokranit është 1,201 centimetra kub tek njerëzit, 469 cm<sup>3</sup> tek [[Gorilat|gorillat]] , 400 cm<sup>3</sup> tek [[Shimpanzeja|shimpanzetë]] dhe 397 cm<sup>3</sup> tek [[orangutanët]] . <ref name="aiello">{{cite book|author1=Aiello, L.|title=An Introduction to Human Evolutionary Anatomy|url=https://archive.org/details/introductiontohu00aiel|author2=Dean, C.|publisher=Academic Press|year=1990|isbn=0-12-045590-0|pages=[https://archive.org/details/introductiontohu00aiel/page/193 193]|name-list-style=amp}}</ref> Trendi kryesor evolucionar i primatëve ka qenë përpunimi i trurit, në veçanti i neokorteksit (një pjesë e korteksit cerebral ), i cili përfshihet me perceptimin shqisor , gjenerimin e komandave motorike , arsyetimin hapësinor, mendimin e vetëdijshëm dhe, tek njerëzit, gjuha . <ref name="britannica" /> Ndërsa gjitarët e tjerë mbështeten shumë në shqisën e tyre të nuhatjes , jeta [[arboreale]] e primatëve ka çuar në një sistem ndjesor prekës , mbizotërues të shikimit , <ref name="britannica" /> një zvogëlim të rajonit të nuhatjes së trurit dhe sjelljes shoqërore gjithnjë e më komplekse. <ref name="adw">{{cite web|author=Myers, P.|year=1999|title="Primates" (On-line)|url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Primates.html|access-date=2008-06-03|publisher=Animal Diversity Web}}</ref>
Primatët kanë [[Synetia|sy]] përpara, në pjesën e përparme të kafkës; shikimi binokular lejon perceptimin e saktë në distancë, të dobishëm për paraardhësit të të gjithë majmunëve të mëdhenj. <ref name="pough" /> Një kreshtë kockore mbi bazat e syve forcon kockat më të dobëta në [[Fytyra|fytyrë]], të cilat janë vënë nën tendosje gjatë përtypjes. Strepsirrhinët kanë një shirit postorbital , një kockë rreth prizës së syrit, për të mbrojtur sytë; në të kundërt, primatët më të lartë, haplorhinë , kanë evoluar baza të mbyllura plotësisht. <ref name="Campbell">{{cite book|author1=Campbell, B. G.|title=Humankind Emerging|author2=Loy, J. D.|publisher=Allyn & Bacon|year=2000|isbn=0-673-52364-0|edition=8th|pages=85|name-list-style=amp}}</ref>
Rreshti 142:
=== Lëvizja ===
[[Skeda:Diademed_ready_to_push_off.jpg|parapamje|Sifka e diademuar,një lemur që jeton në pemë]]
Llojet e primatëve lëvizin në mënyra të ndryshmi si hedhia nëpër [[Dega e pemes|degë]] , në mënyrë bipedale , duke kërcyer , në mënyrën arboreale ,ecien me dy këmbë në tokë , ngjitje ose me një kombinim të këtyre metodave. Disa prosimianë janë kryesisht kafshë që hidhen dhe kërceinë . Këto përfshijnë shumë galag , të gjitha indriidët ( d.m.th. , sifakat , avahit dhe indrit ), lemurët sportiv dhe të gjithë tarsierëts . <ref name="Sussman1999">{{cite book|author=Sussman, R. W.|url=https://archive.org/details/primateecologyso0001suss/page/78|title=Primate Ecology and Social Structure Volume 1: Lorises, Lemurs and Tarsiers|publisher=Pearson Custom Publishing & Prentice Hall|year=1999|isbn=0-536-02256-9|location=Needham Heights, MA|pages=[https://archive.org/details/primateecologyso0001suss/page/78 78, 89–90, 108, 121–123, 233]}}</ref> Prozimianë të tjerë janë katërkëmbësha arbërore dhe ngjitës. Disa janë gjithashtu katërkëmbësha tokësore, ndërsa disa janë lëkundëse. Shumica e majmunëve janë katërkëmësh arbërore dhe tokësore dhe ngjitës. [[Gibonët]] , murikët dhe majmunët merimangë janë hedhës nëpër pemë, <ref name="Strier2007" /> me gibonët ndonjëherë duke e bërë këtë në mënyrë të jashtëzakonshme akrobatike. [[Majmunët leshator]] gjithashtu lëvizin duke u hedhur nëpër pemë herë pas here. <ref name="Sussman2003" /> Orangutangët përdorin një formë të ngjashme lëvizjeje të quajtur ngjitje katërkëmbëshe, në të cilën ata përdorin krahët dhe këmbët e tyre për të lëvizur me trupat e tyre të rëndë nëpër pemë. <ref name="Strier2007" />Shimpanzetë dhe gorillat ecin, <ref name="Strier2007" /> dhe mund të lëvizin bipedialisht për distanca të shkurtra. Edhe pse lloje të shumta, të tilla si australopithecinësh dhe hominidësh të hershme , kanë shfaqur lokomotivë plotësisht bipedale, njerëzit janë lloji i vetëm ekzistuese me këtë tipar. <ref name="GlazierFlowerday2003">{{Cite book|last1=Glazier|first1=S. D.|title=Selected Readings in the Anthropology of Religion: Theoretical and Methodological Essays|url=https://archive.org/details/selectedreadings00glaz|last2=Flowerday|first2=C. A.|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2003|isbn=9780313300905|pages=[https://archive.org/details/selectedreadings00glaz/page/53 53]}}</ref>
=== Shikueshmëria ===
Rreshti 266:
Në Azi, [[Hinduizmi]], [[Budizmi]] dhe [[Islami]] ndalojnë të hanë mish primatësh; megjithatë, primatët ende gjuhen për ushqim. <ref name="Cowlishaw" /> Disa fe më të vogla tradicionale lejojnë konsumin e mishit primatëve. <ref>{{cite journal|author=Choudhury, A.|year=2001|title=Primates in Northeast India: an overview of their distribution and conservation status|url=http://www.wii.gov.in/envis/primates/downloads/page92primatesne.pdf|url-status=dead|journal=Envis Bulletin: Wildlife and Protected Areas|volume=1|issue=1|pages=92–101|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20081001191106/http://wii.gov.in/envis/primates/downloads/page92primatesne.pdf|archive-date=2008-10-01|access-date=2008-08-04}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kumara|first1=H. N.|last2=Singh|first2=M.|date=October 2004|title=Distribution and abundance of primates in rainforests of the Western Ghats, Karnataka, India and the conservation of ''Macaca silenus''|journal=International Journal of Primatology|volume=25|issue=5|pages=1001–1018|doi=10.1023/B:IJOP.0000043348.06255.7f|s2cid=30384142}}</ref> Tregtia e kafshëve shtëpiake dhe mjekësia tradicionale gjithashtu rrisin kërkesën për gjueti të paligjshme. <ref name="Workman" /><ref>{{cite journal|author=Nijman, V.|year=2004|title=Conservation of the Javan gibbon ''Hylobates moloch'': population estimates, local extinction, and conservation priorities|url=http://rmbr.nus.edu.sg/rbz/biblio/52/52rbz271-280.pdf|url-status=dead|journal=The Raffles Bulletin of Zoology|volume=52|issue=1|pages=271–280|archive-url=https://web.archive.org/web/20080910043814/http://rmbr.nus.edu.sg/rbz/biblio/52/52rbz271-280.pdf|archive-date=2008-09-10|access-date=2008-08-04}}</ref><ref>{{cite journal|last1=O'Brien|first1=T. G.|last2=Kinnaird|first2=M. F.|last3=Nurcahyo|first3=A.|last4=Iqbal|first4=M.|last5=Rusmanto|first5=M.|date=April 2004|title=Abundance and distribution of sympatric gibbons in a threatened Sumatran rain forest|journal=International Journal of Primatology|volume=25|issue=2|pages=267–284|doi=10.1023/B:IJOP.0000019152.83883.1c|s2cid=32472118}}</ref> Makaku rhesus është i mbrojtur pas rënis së popullsis në vitet 1960; programi ishte aq efektiv sa që tani shihen si dëmtues në të gjithë gamën e tyre. <ref name="Southwick" />
Në Amerikën Qendrore dhe Jugore copëzimi dhe gjuetia e pyjeve janë dy problemet kryesore për primatët. Traktet e mëdha të pyjeve tani janë të rralla në [[Amerika Qendrore|Amerikën Qendrore]]. <ref name="Chapman" /><ref>{{cite journal|last1=Estrada|first1=A.|last2=Coates-Estrada|first2=R.|last3=Meritt|first3=D.|date=September 1994|title=Non-flying mammals and landscape changes in the tropical forest region of Los Tuxtlas, Mexico|journal=Ecography|volume=17|issue=3|pages=229–241|doi=10.1111/j.1600-0587.1994.tb00098.x}}</ref> Kjo rrit sasinë e pyjeve të prekshme nga efekte të tilla si gërryerja e tokës bujqësore, nivelet më të ulëta të lagështisë dhe një ndryshim në jetën e bimëve. <ref>{{cite book|author=Marsh, L. K.|title=Primates in Fragments: Ecology and Conservation|publisher=[[Kluwer Academic]]/[[Plenum Publishers]]|year=2003|isbn=0-306-47696-7|editor=Marsh, L. K.|location=New York|pages=1–10|chapter=The nature of fragmentation.}}</ref><ref>{{cite journal|author=Turner, I. M.|year=1996|title=Species loss in fragments of tropical rain forest: a review of the evidence|journal=Journal of Applied Ecology|volume=33|issue=2|pages=200–209|doi=10.2307/2404743|jstor=2404743}}</ref> Kufizimi i lëvizjes rezulton në një sasi më të madhe joriprodhimi, e cila mund të shkaktojë efekte të dëmshme që çojnë në një ngushticë të popullsisë , me ç'rast një përqindje e konsiderueshme e popullsisë është e humbur. <ref>{{cite book|author=Chiarello, A.G.|title=Primates in Fragments: Ecology and Conservation|publisher=Kluwer Academic/Plenum Publishers|year=2003|isbn=978-0-306-47696-9|editor=Marsh, L. K.|location=New York|pages=99–121|chapter=Primates of the Brazilian Atlantic forest: the influence of forest fragmentation on survival}}</ref><ref>{{cite book|author=Pope, T.R.|title=Conservation Genetics: Case Histories from Nature|url=https://archive.org/details/conservationgene0000unse|publisher=Kluwer Academic Publishers|year=1996|isbn=978-0-412-05581-2|editor=Avise, J.|location=Norwell|pages=
Ka 21 primat të rrezikuara në mënyrë kritike, 7 prej të cilëve kanë mbetur në "25 llojet më të rrezikuar të primatëve" që nga viti 2000: [[sifaka e butë]] , [[languri i Delakourës]] , [[languri korkëbardhë]] , [[douku fyllgri]] ,[[majmuni hundështypur i Tonkinit]] , [[gorilla e lumit Kryq]] dhe [[orangutangu sumatran]] . <ref>{{cite book|url=http://www.primate-sg.org/storage/PDF/Primates.in.Peril.2008-2010.pdf|title=Primates in Peril: The World's 25 Most Endangered Primates 2008–2010|publisher=IUCN/SSC Primate Specialist Group (PSG), International Primatological Society (IPS), and Conservation International (CI)|others=Illustrated by S.D. Nash|year=2009|isbn=978-1-934151-34-1|editor1-last=Mittermeier|editor1-first=R.A.|editor-link=Russell Mittermeier|location=Arlington, VA.|pages=23–26|editor2-last=Wallis|editor2-first=J.|editor3-last=Rylands|editor3-first=A.B.|editor4-last=Ganzhorn|editor4-first=J.U.|editor5-last=Oates|editor5-first=J.F.|editor6-last=Williamson|editor6-first=E.A.|editor7-last=Palacios|editor7-first=E.|editor8-last=Heymann|editor8-first=E.W.|editor9-last=Kierulff|editor9-first=M.C.M.|editor15-first=C.|editor12-first=C.|editor15-last=Schwitzer|editor14-first=L.|editor14-last=Cortés-Ortiz|editor13-first=S.|editor13-last=Walker|editor12-last=Roos|editor11-first=J.|editor11-last=Supriatna|editor10-last=Yongcheng|editor10-first=L.}}</ref> [[Kolobusi i kuq i zonjës]] Waldron u shpall së fundmi [[Llojet e zhdukura|i zhdukur]], kur nuk u gjet asnjë gjurm i nënllojit nga 1993 deri në 1999. <ref>{{cite journal|last1=Oates|first1=J. F.|last2=Abedi-Lartey|first2=M.|last3=McGraw|first3=W. S.|last4=Struhsaker|first4=T. T.|last5=Whitesides|first5=G. H.|date=October 2000|title=Extinction of a West African Red Colobus Monkey|journal=Conservation Biology|volume=14|issue=5|pages=1526–1532|doi=10.1046/j.1523-1739.2000.99230.x}}</ref> Disa gjahtarë kanë gjetur dhe vrarë individë që nga ajo kohë, por perspektivat e nënllojit mbeten të zymta. <ref>{{cite journal|author=McGraw, W. S.|date=June 2005|title=Update on the Search for Miss Waldron's Red Colobus Monkey|journal=International Journal of Primatology|volume=26|issue=3|pages=605–619|doi=10.1007/s10764-005-4368-9|s2cid=861418}}</ref>
| |||