Kosova: Dallime mes rishikimesh

Me shpalljen e pavarësisë më [[17 shkurt]] [[2008]], Republika e Kosovës u bë shteti më i ri në botë. Është vatër e stabilitetit në rajon,<ref name="Topi">[http://www.ina-online.net/Default.aspx?news=ccd43fe7-6136-408b-8c4f-b58d0f1a86cd&ln=3 QIK, "Topi: Kosova solli stabilitet në rajon," ''Iliria News Agency'' (5 maj 2008)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100612204905/http://ina-online.net/Default.aspx?news=ccd43fe7-6136-408b-8c4f-b58d0f1a86cd&ln=3 |date=12 qershor 2010 }} n. 05.08.2009</ref> si dhe synon anëtarësimin në [[NATO]], [[Organizata e Kombeve të Bashkuara]] dhe në [[BE|Bashkimin Evropian]]. Kosova është vatër e vazhdimësisë së qytetërimit të lashtë [[ilirët|iliro]]-[[dardanët|dardan]] dhe e zhvillimit të [[gjuha shqipe|gjuhës shqipe]] si pasardhëse e vetme e gjuhëve ilire.<ref name="Malcolm ilirët">Noel Malcolm, ''Kosovo: A Short History'' (UP: New York, 2003)</ref><ref name="Illyrian Empire">[http://www.youtube.com/watch?v=R0tGOdHl7_0 WatchMojo, "The Illyrian Empire," ''Youtube'']</ref> Në shek. IV p. K. u themelua [[Dardania|Mbretëria Dardane]], ndërsa më vonë pasuria nëntokësore e Kosovës luajti rol të rëndësishëm në ekonominë e [[Perandoria Romake|Perandorisë Romake]], [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] dhe ish-[[Jugosllavia|Jugosllavisë]].<ref name="Trepça">[http://www.balkanpeace.org/index.php?index=article&articleid=7713 George Szamuely, "Soros' World," ''New York Press'' (22 gusht 2000)], n. 13.07.2009</ref> Megjithatë, politikat antishqiptare, luftërat, statusi politik dhe keqadministrimi ndërkombëtar e i politikës vendase në vitet e fundit kanë bërë që Kosova të radhitet si vendi më i varfër në Evropë dhe ndër më të varfrit në botë.<ref name="CIA GDP">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html?countryName=Kosovo&countryCode=KV&regionCode=eu#KV CIA, "Country Comparison: GDP - per capita (PPP)," ''The World Factbook'';] Kosova radhitet e 180-ta në botë nga 230 entitete politike sipas PVB për krye banori me barazim të fuqisë blerëse; vl. 2007.</ref> Më 29 qershor u nënshkrua anëtarësimi i Republikës së Kosovës në Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe Bankën Botërore.<ref name="FMN & BB">[http://www.rtklive.com/?newsId=37434 S. Gashi, "Kosova nënshkroi anëtarësimin në FMN dhe Bankën Botërore," ''RTK Live'' (29 qershor 2009)]</ref> Të ardhurat nga diaspora dhe ndihma ekonomike e BE-së dhe [[Shtetet e Bashkuara|Shteteve të Bashkuara]] janë shtyllat e ekonomisë kosovare, që shënon mbi 40% të papunë.<ref name="CIA Kosovo">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kv.html CIA World Factbook "Kosovo: Unemployement rate."] Shkalla e papunësisë: 40%, vlerësim 2007.</ref>

 

 

== Emri ==

Me reliev kryesisht në trajtë të pellgut lumor, Kosova është gjeografikisht e ndarë në dy rrafshe parësore, atë të [[Fusha e Kosovës|Kosovës]] në lindje dhe atë të [[Rrafshi i Dukagjinit|Dukagjinit]] në perëndim. Lartësia mbi nivelin e detit në rrafshe luhatet prej 400 deri në 700 metra, ndërsa pika më e ulët prej 297 metrash ndodhet në [[Vërmica|Vërmicë]] në kufi me Shqipërinë. Dy rrafshet janë të ndara dhe të rrethuara me vargmale të theksuara në lartësi prej 2.000 deri në 2.500 metra; pika më e lartë, [[Gjeravica]], arrin në 2.656 metra. Lartësia mesatare mbi nivelin e detit është 811 metra. Nëntoka e Kosovës njihet për rezervat e mineraleve të rëndësishme si [[qymyri|qymyri linjit]], [[nikeli]], [[plumbi]], [[zinku]], [[magnezi]], [[kaolini]], [[kromi]], [[alumini]], [[ari]], [[argjendi]], [[bakri]] etj.<ref name="CIA"/>

 

Klima e Kosovës, e ndikuar nga rrymat ajrore kontinentale, përkufizohet nga dimër i ftohtë me reshje të rënda bore, si dhe vjeshtë e verë të nxehtë e të thatë. Njëherësh, në vise dhe lartësi të ndryshme mbi nivelin e detit vërehen ndikime mesdhetare dhe alpine.<ref name="CIA"/>

 

 

=== Beteja e Fushë-Kosovës dhe sundimi osman ===

Më 1389, në [[Beteja e Kosovës|Betejën]] e famshme të Kosovës, koalicioni ushtarak i krishterë, i përbërë nga serbë, shqiptarë, boshnjakë e hungarezë me në krye princin serb [[Lazar Hreblanoviqi]], u mposht nga [[Perandoria Osmane|turqit osmanë]], të cilët morën kontroll të plotë mbi territorin kosovar më 1455. Gjatë kësaj periudhe 1389–1455, disa prijësve serbë iu dha e drejta e sundimit si vasalë të sulltanit osman, i cili i përdori si vegla për shtypjen e lëvizjeve çlirimtare të popujve të Ballkanit. Në [[Beteja e Dytë e Kosovës|Betejën e Dytë të Kosovës]], vasali turk [[Gjuragj Brankoviqi]] e pengoi prijësin shqiptar [[Gjergj Kastrioti]] të bashkohej me ushtrinë hungareze të [[Janosh Huniadi]]t, i cili pësoi disfatë të rëndë.<ref name="Skenderbeu">{{Cite web |url=http://www.albaniainbrief.com/Famous%20Albanians/Skenderbeu.htm |title="George Kastrioti Skenderbeu--the national hero of Albanians," ''Famous Albanians'' |accessdate=30 qershor 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090725075625/http://www.albaniainbrief.com/Famous%20Albanians/Skenderbeu.htm |archivedate=25 korrik 2009 |url-status=dead }}</ref>

 

Pushtimi i Kosovës ishte arritje e madhe për turqit, të cilët përfituan nga xehet kosovare një burim të sigurt financiar. Ngritja e institucioneve osmane në Kosovë solli një epokë të re, gjatë së cilës tatimi i rëndë në baza fetare dhe arsimimi i aristokracisë kosovare në shkollat osmane çoi në konvertimin masiv të popullatës së krishterë në islam. Feja e re e përqafuar nga afro dy të tretat e shqiptarëve dhe një pjesë e sllavëve, ndonëse solli përparime në status dhe mënjanoi rrezikun e asgjesimit, nuk e pengoi luftën kundër regjimit osman.<ref name="Duka feja">Ferid Duka, "Ndryshime në strukturën fetare të popullit shqiptar," ''Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme'' (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 117-118.</ref> Në sajë të sfidave të shumta që i sollën perandorisë, krahinat malore ruajtën një lloj të drejte për vetëqeverisje dhe iu lejua të zbatonin ligjin dokësor (kryesisht Kanunin e Lekë Dukagjinit). Megjithatë, shembuj të përpjekjeve osmane për t'a ndërprerë këtë praktikë ishin të shumta; trimëresha Nora e Kelmendit dallohet në historinë e Kosovës për vrasjen e udhëheqësit osman në Kosovë.<ref name="Duka Nora">Ferid Duka, "Lufta çlirimtare kundër sundimit osman (shek. XVI-XVII)," ''Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme'' (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 111.</ref>

 

 

=== Pavarësia e Shqipërisë dhe kolonizimi jugosllav ===

Lëvizja e xhonturqve në fillimshekullin XX fitoi përkrahjen e shqiptarëve, të cilët po shpresonin për përmirësimin e statusit të tyre kombëtar dhe njohjen e përdorimit të gjuhës së tyre në administratë dhe arsim.<ref name="Myzyri xhonturqit">Hysni Myzyri, "Lëvizja kombëtare shqiptare dhe turqit e rinj," ''Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme'' (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 191.</ref><ref name="Rusisht 2">G.L. Arsh, I.G. Senkeviç, N.D. Smirnova, ''Histori e shkurtë e Shqipnisë'' (Г.Л. Арш, И.Г. Сенкевич, Н.Д. Смирнова «Кратая история Албании») (Prishtina: Rilindja, 1967) 140-160.</ref> Më 1908, 20 mijë fshatarë të armatosur u mblodhën në Ferizaj për të ndalur çdo pushtim të huaj, ndërsa krerët e tyre, [[Bajram Curri]] dhe [[Isa Boletini]], i dërguan telegram sulltanit për të kërkuar hartimin e një kushtetute dhe hapjen e parlamentit. Mirëpo, mosnjohja e të drejtave të premtuara nga turqit e rinj provokoi kryengritje tjetër nga malësorët shqiptarë në Kosovë në shkurt 1909. Armiqësia u shtua pas uzurpimit të qeverisë turke nga një grup oligarkësh vitin tjetër; në prill 1910, ushtritë e udhëhequra nga [[Idriz Seferi]] dhe [[Isa Boletini]] ngritën krye kundër hordhive turke, por përfundimisht u detyruan të tërhiqeshin pasi i kishin shkaktuar dëme të mëdha armikut.<ref name="Myzyri kryengritjet">Hysni Myzyri, "Kryengritjet shqiptare të viteve 1909-1911," ''Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme'' (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 195-198.</ref>

Kosova vijoi të luajë rol të rëndësishëm në lëvizjen kombëtare shqiptare, sidomos gjatë Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912, kur luftëtarët shqiptarë çliruan pothuajse tërë vilajetin e Kosovës dhe marshuan ngadhënjimtarë në kryeqytetin e atëhershëm, Shkupin. Në këto kushte, Porta e Lartë osmane u akordua të njihte autonominë e shqiptarëve pa e njohur Shqipërinë si entitet politik, por menjëherë u tërhoq nga vendimi i marrë.<ref name="Poroj">[http://www.poroj.ch/Poroj-Legjendar/modules/Pushtimishkupit/Pushtimishkupit.Poroj-legjendar-poroj-heroik-poro-krenar Poroj.ch, "Pushtimi i Shkupit dhe ngritja e flamurit të Pavarësisë më 12 gusht 1912,"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071209201459/http://poroj.ch/Poroj-Legjendar/modules/Pushtimishkupit/Pushtimishkupit.Poroj-legjendar-poroj-heroik-poro-krenar |date=9 dhjetor 2007 }} n. 09.07.2009</ref> Shpërthimi i Luftës Ballkanike dhe lojërat politike ua mohuan shqiptarëve përparësitë që u pritën nga fitorja e tyre ushtarake. Shtetet ballkanike, Serbia dhe Mali i Zi, pushtuan me ushtritë e tyre territorin e Kosovës, përkundër kundërshtimit të udhëheqësve shqiptarë dhe letrave në formë proteste dërguar Fuqive të Mëdha. Më 28 nëntor 1912, në Kuvendin Kombëtar të Vlorës që shpalli pavarësinë e Shqipërisë, delegatët e Kosovës votuan pro-pavarësisë duke e njohur Kosovën si pjesë së tërësisë tokësore shqiptare. Isa Boletini ishte pjesëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Londrës, e cila nën presionin e madh të fuqive imperialiste — Rusisë dhe Francës — vendosi ta njohë pavarësinë e Shqipërisë me një territor vetëm sa një e treta e trojeve të banuara me shqiptarë. Territori i sotëm i Kosovës, i pushtuar nga Serbia dhe Mali i Zi, iu aneksua këtyre dy vendeve, të cilat ndoqën fushatë për shfarosjen e popullsisë shqiptare dhe kolonizimin e tokave të tyre.<ref name="Rrecaj">[http://law.bepress.com/cgi/viewcontent.cgi?article=7080&context=expresso Besfort Rrecaj, "The Right to Self-Determination and Statehood: The Case of Kosovo," ''bepress Legal Series'' (paper 1541, v. 2006)] n. 13.07.2009</ref>

 

 

=== Çlirimi, administrimi ndërkombëtar dhe pavarësimi ===

{{kryesor|Procesi i Pavarësisë së Kosovës}}

 

Më 10 qershor të të njëjtit vit u arrit Marrëveshja e Kumanovës për tërheqjen e forcave serbe dhe hyrjen e forcave të NATO-s në Kosovë. Po ashtu, u kalua në Këshill të Sigurimit të OKB-së Rezoluta 1244, që formalisht e mbajti Kosovën nën sovranitetin e Jugosllavisë, por nën administrim ndërkombëtar të Kombeve të Bashkuara. Të njëjtën ditë, forca ruse hynë në trevën e Kosovës për të shpëtuar makinerinë serbe të ndodhur në Aeroportin e Prishtinës. Një ditë më pas, Ushtria Çlirimtare hyri në kryeqytet, ndërsa trupat serbe u tërhoqën duke i lëshuar vendin forcave aleate. U organizua forca paqeruajtëse e KFOR-it, ku për një kohë bënë pjesët edhe trupat ruse.

 

Rindërtimi i pjesshëm i Kosovës u ndihmua nga një mori organizatash ndërkombëtare, të cilat njëherësh ofruan edhe mundësi për punësim për shqiptarët dhe një burim mjetesh financiare. Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) filloi punën për vendosjen e sundimit të ligjit dhe për themelimin e institucioneve vetëqeverisëse. Më 2001, UNMIK-u Kornizën Kushtetuese dhe organizoi zgjedhjet e para të lira në historinë e Kosovës. Më 2002, Ibrahim Rugova u zgjodh Kryetar i Kosovës, ndërsa Bajram Rexhepi kryeministër i parë i pasluftës. Megjithatë, kompetencat kryesore mbetën në duart të UNMIK-ut, i cili i përbërë nga një personel i paaftë, i nënkualifikuar dhe i korruptuar mbajti peng zhvillimin e Kosovës për vite me radhë. Njëherësh, korrupsioni dhe mungesa e efikasitetit ishte e pranishme edhe në institucionet vendore. Çështja e qytetit të ndarë të Mitrovicës dhe provokimet e qarqeve ekstremiste serbe sollën protesta të dhunshme në vitet 1999 dhe 2000 dhe shkaktuan trazirat e marsit 2004, të cilat dëmtuan imazhin ndërkombëtar të Kosovës. Formimi i enklavave serbe në mes të Kosovës dhe përqendrimi serb në veri vazhdonte të pengonte kthimin e të zhvendosurve, shqiptarë dhe serbë.

 

=== Marrëdhëniet e jashtme ===

{{kryesor|Historia e marrëdhënieve të jashtme të Kosovës|Njohja e Kosovës si shtet i pavarur}}

Deri më 1 mars 2017, Kosova është njohur si shtet nga '''114''' vende anëtare të Kombeve të Bashkuara,<ref>{{cito uebin|title=KosovoThanksYou|url=http://www.kosovothanksyou.com/statistics/|website=KosovoThanksYou|publisher=KosovoThanksYou|accessdate=25 March 2017}}</ref> prej të cilave 3 nga 5 anëtaret e përhershme të Këshillit të Sigurimit; 23 nga 28 vendet anëtare të BE-së; 24 nga 28 vendet anëtare të NATO-s; 7 nga 8 pjesëtare së [[G8]]-shes.<ref name="Njohjet Statistika">[http://www.kosovothanksyou.com/statistics/ Kosova Thanks You, "Recognition Information and Statistics"] n. 11.07.2009</ref> Shqipëria, Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe, Franca, Gjermania dhe Turqia kanë qenë mbështetësit më të mëdhenj të çështjes së Kosovës dhe vazhdojnë të ndihmojnë në lobim ndërkombëtar. Ndërkaq, Serbia pretendon sovranitet mbi truallin kosovar dhe kundërshton pavarësinë së bashku me [[Rusia|Rusinë]], [[Republika Popullore e Kinës|Republikën Popullore të Kinës]] dhe vende të tjera, kryesisht autoritariane dhe me probleme të brendshme.<ref name="LMjeku">[http://www.gazeta-shqip.com/artikull.php?id=36779 Lulzim Mjeku, "Hirushja bizantine," ''Gazeta Shqip'' (15 shkurt 2008)]{{Lidhje e thyer}} n. 15.07.2009</ref> Po ashtu, zhgënjyes mbetet fakti se vende kyçe të botës arabe dhe islame e kundërshtojnë pavarësinë e Kosovës.<ref name="Mjeku">[http://www.telegrafi.com/?id=26&a=1304 Getoar Mjeku, "Fermani nga Damasku," ''Telegrafi''] n. 09.07.2009</ref><ref name="Shtetet islame">[http://www.kosova-sot.info/?p=7154 Fatos Duraku, "Pse shtetet islamike nuk e njohin pavarësinë e Kosovës?!" ''Kosova Sot''] n. 13.07.2009</ref> Shqetësuese mbeten edhe vështirësitë në udhëtim që i hasin qytetarët kosovarë; shumë shtete nuk njohin pasaportat e Republikës së Kosovës, ndërsa sigurimi i vizave për në vende tjera është shumë i zorshëm.<ref name="Vizat">[http://www.telegrafi.com/?id=2&a=4873 KTV, "Forumi 2015: Kosova në izolim ndërkombëtar," ''Telegrafi'' (16 korrik 2009)] n. 16.07.2009</ref>

 

 

== Demografia ==

{{kryesor|Demografia e Kosovës}}

Regjistrimi i fundit i plotë i popullsisë është bërë në vitit 1981, kur Kosova kishte 1.584.000 banorë. Vlerësime të vitit 2011 numri e popullsisë e vendosin në 1.733.872, ndërsa në burime tjera hasen edhe shifra prej 2.200.000;<ref name="Freedom House"/> burime të inteligjencës [[amerikanë]] paraqesin vetëm 1.804.838, sipas vlerësimit më të fundit të korrikut 2009.<ref name="CIA"/> Mërgimet e kosovarëve gjatë kësaj periudhe, si dhe të rënët [[Lufta e Kosovës|gjatë luftës]], kanë penguar rritjen e pritshme të popullsisë, me gjithë shtimin natyror prej 12,7 për 1.000 banorë.

 

 

=== Feja ===

 

[[Bizanti|Perandori bizantin]], [[Konstandini i Madh]], i lindur në provincën e [[Dardania|Dardanisë]], e bëri krishterimin fe zyrtare të perandorisë. Niketë Dardani shkroi njërin prej himneve të para kishtare, "Te Deum". Më 1054, Kosova u ndodh në juridiksionin e Kishës Ortodokse të Lindjes, mirëpo prijësit politikë të kohës parapëlqyen lidhje me papatit dhe perëndimin. Lekë Dukagjini, i lindur në [[Lipjan]], i dha Kishës Katolike vend qendror në kodin e tij të drejtësisë, ndërsa klerikët [[Gjon Buzuku]] dhe [[Pjetër Bogdani]] botuan në [[shqip]] vepra të të rëndësisë fetare dhe gjuhësore.

Me zgjerimin drejt jugut të zotërimeve feudale serbe, Kisha Ortodokse Serbe mori nën kontroll numër të madh tokash në truallin e Kosovës. Në shek. XIII, pas djegies së Patrikanës Serbe në Zhicë,<ref name="Malcolm kisha"/> selia e kishës u zhvendos për në [[Pejë]], ku funksionoi deri në shek. XVIII dhe u riaktivizua në shek. XX. Sot, në Kosovë ndodhet një numër kishash të rëndësishme ortodokse, nën mbrojtje të veçantë si pjesë e trashëgimisë kulturore kosovare dhe simbol i rëndësishëm fetar i komunitetit serb.

 

 

Pas përfundimit të [[Lufta e Kosovës|luftës]], në Kosovë u vendosën organizata misionare myslimane dhe të krishtera, të cilat kanë arritur që në masë të vogël të përhapin shkolla radikale të islamit, përkatësisht denominime protestante.

 

=== Përbërja etnike ===

Regjistrimi i vitit 1981 merret si regjistrim i fundit valid në Kosovë. Në regjistrimin e popullsisë të vitit 1981 dhe vlerësimit të vitit 1991 Kosova kishte numër të popullsisë prej 1,584,440 respektivisht 1,956,196 banorë. Gjatë këtyre dy regjistrimeve Kosova kishte këtë strukturë të përbërjes etnike.

 

 

=== Arsimi ===

{{kryesor|Arsimi në Kosovë}}

Mësimi fillor në Kosovë zhvillohet në pesë gjuhë — shqipe, serbe, boshnjake, turke dhe kroate — dhe është i obligueshëm dhe falas në shkollat publike për të gjithë qytetarët. Së fundmi, qeveria e Kosovës ka shpaluar planet për ngritjen e shkollim të mesëm në nivel obligativ; sipas aftësive dhe suksesit të treguar, nxënësit ndjekin shkollimin e mesëm në gjimnaze e përgjithshme dhe të profilizuara ose shkolla profesionale. Reformimi i sistemit arsimor është prioritet qeveritar, megjithëse mungesa e fondeve, lehtësimeve teknologjike dhe e përgatitjes profesionale të mësimdhënësve, si dhe numri të madh të nxënësve për klasë, pengojnë arsimin efektiv në Kosovë.