Tipologjia gjuhësore: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Rreshti 20:
* [[Kallëzuesi-kundrinori-kryefjala]] (KKdKr)
Këto etiketa zakonisht shfaqen të shkurtuara si "KrKKd" dhe kështu me radhë, dhe mund të quhen "tipologji" të gjuhëve në të cilat ato aplikojnë. Rendet më të zakonshme të vërtetuara të fjalëve janë KrKdK dhe KrKKd ndërsa rendet më pak të zakonshme janë ato që janë kundrinor fillestar me KdKKr që është më pak e zakonshme me vetëm katër instanca të vërtetuara.<ref>{{Cite journal|last=Gell-Mann|first=Murray|last2=Ruhlen|first2=Merritt|date=2011-10-18|title=The origin and evolution of word order|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|language=en|volume=108|issue=42|pages=17290–17295|doi=10.1073/pnas.1113716108|issn=0027-8424|pmc=3198322|pmid=21987807}}</ref>
Në vitet 1980, gjuhëtarët filluan të vinin në dyshim rëndësinë e shpërndarjes gjeografike të vlerave të ndryshme për tipare të ndryshme të strukturës gjuhësore. Ata mund të kenë dashur të zbulojnë nëse një strukturë e veçantë gramatikore e gjetur në një gjuhë gjendet gjithashtu në një gjuhë tjetër në të njëjtin vend gjeografik.<ref>Comrie, Bernard, et al. “Chapter Introduction.” WALS Online - Chapter Introduction, The World Atlas of Language Structures Online, 2013.</ref> Disa gjuhë ndajnë foljet në një ndihmëse dhe një paskajore ose pjesore dhe vendosin kryefjalën dhe/ose kundrinorin midis tyre. Për shembull, gjermanishtja ({{Lang|de|Ich '''habe''' einen Fuchs im Wald '''gesehen'''}} - *"Unë kam një dhelpër në pyll parë"), holandishtja ({{Lang|nl|Hans '''vermoedde''' dat Jan Marie '''zag leren zwemmen'''}} - *"Hans dyshoi se Jan Marie shihte të mësonte të notonte") dhe uellsishtja ({{Lang|cy|'''Mae'''<nowiki>'</nowiki>r gwirio sillafu wedi'i '''gwblhau'''}} - *"Është drejtshkrimi kontrollues pasi të jetë përfunduar"). Në këtë rast, gjuhëtarët e mbështesin tipologjinë në kohën jo-analitike (dmth. Ato fjali në të cilat folja nuk është e ndarë) ose në pozicionin e ndihmësit. Kështu gjermanishtja është KrKKd në fjalitë kryesore dhe uellsishtja është KKrKd (dhe frazat e parafjalëve do të shkonin pas paskajores).
Rreshti 27:
==== Çështjet teorike ====
Disa shpjegime të përpunimit u propozuan në vitet 1980 dhe 1990 për korrelacionet e mësipërme. Ata sugjerojnë që truri e ka më të lehtë të analizojë modelet sintaksore të cilat janë ose degëzohen djathtas ose majtas, por nuk janë të përziera. Shpjegimi i tillë më i përhapur është hipoteza Grammar-Performance Correspondence e John A. Hawkins e cila argumenton se gjuha është një përshtatje jo e lindur me mekanizmat e [[Kognicioni|lindur njohës.]] Prirjet tipologjike konsiderohen se bazohen në preferencën e përdoruesve të gjuhës për gramatikat që janë të organizuara në mënyrë efikase dhe në shmangien e tyre të renditjeve të fjalëve që shkaktojnë vështirësi në përpunim. Megjithatë, disa gjuhë shfaqin model të rregullt joefikas. Këto përfshijnë gjuhët e VO-së [[Gjuha kineze|kineze]], me togfjalëshin fjalor para foljes dhe finlandishten që ka pasfjalë; por ka disa gjuhë të tjera thellësisht të jashtëzakonshme.<ref name="processing">{{Cite book|last=Song|first=Jae Jung|title=Word Order|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781139033930|language=en}}</ref>
== Tipologjia sasiore ==
Rreshti 35:
* korrelacionet (për shembull, modelet e zonës, të tilla si me një Sprachbund)
Universalitetet gjuhësore janë modele që mund të shihen të kryqëzuara nga ana gjuhësore. Universalet mund të jenë absolute, që do të thotë se çdo gjuhë e dokumentuar shfaq këtë karakteristikë, ose statistikore, që do të thotë se kjo karakteristikë shihet në shumicën e gjuhëve ose është e mundshme në shumicën e gjuhëve. Universalet, si ato absolute ashtu edhe ato statistikore mund të jenë të pakufizuara, që do të thotë se ato vlejnë për shumicën ose për të gjitha gjuhët pa ndonjë kusht shtesë. Anasjelltas, si universalet absolute ashtu edhe ato statistikore mund të jenë të kufizuara ose implikuese, që do të thotë se një karakteristikë do të jetë e vërtetë në kushtet e diçkaje tjetër (nëse karakteristika Y është e vërtetë, atëherë karakteristika X është e vërtetë).<ref>{{Cite book|last=Moravcsik|first=Edith|url=https://books.google.com/books?id=Z7IywiArQK8C&q=universals|title=Introducing Language Typology|date=2013|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521193405|location=Cambridge, London|page=9|language=en}}</ref>
== Shiko edhe ==
| |||