Gjergj Arianiti: Dallime mes rishikimesh

[Redaktim i kontrolluar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
v Rregullime automatike të gabimeve me referimet
No edit summary
Rreshti 1:
[[Skeda:Wikiarianit.jpg|parapamje|290px|Busti i Gjergj Aranitit në Librazhd]]
'''Gjergj Arianiti''' (1383 - [[Durrësi|Durrës]] ose [[Shkodra|Shkodër]], 1461<ref name=":1">{{Cite book|last=Sirdani|first=Marin|title=Gjergj Kastrioti "Athleta Christi", Përzgjedhje studimesh të Klerikëve Katolikë|last=Sirdani|first=Marin|publisher=Botime Françeskane|year=2018|isbn=9789995697730|location=Shkodër|pages=176-177|language=sq|chapter=Në shka fajiset Skanderbegu|authorlink=Marin Sirdani}}</ref>-63<ref name=":0" />) ka qenë një fisnik [[Shqiptarët#Etimologjia|arbër]] që drejtoi beteja të shumta kundër [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]]. Ishte i ati i [[Donika Kastrioti|Donikës]], aleat<ref name="Pipa1978" /> dhe rival<ref name=":3">{{Harvnb|Dani|2016|page=466.}}</ref> i [[Skënderbeu|Skënderbeut]] si dhe xhaxhai nga i [[Moisi Golemi|Moisi Golemit]]. Ishte ndër fisnikët e [[Besëlidhja e Lezhës|Besëlidhjes së Lezhës]], por e la aleancën [[Rrethimi i Beratit (1455)|pas humbjes në Berat]].<ref name="Pipa1978">{{cite book|last=Pipa|first=Arshi|title=Trilogia Albanica III: Albanian Literature: Social Perspectives|year=2013|publisher=Princi|isbn=9789928409096|quote=[...] Arianit Komneni, vjehrri i Skënderbeut, ishte aleati dhe miku i tij i vetëm për një kohë të shkurtër. Pas betejës së Beratit, Arianiti e braktisi Lidhjen arbërore, duke u lidhur me Napolin dhe Venedikun mëvetësisht deri kur vdiq më 1461.|location=Tiranë|pages=47|origyear=1978|trans-title=Trilogjia Albanika III: Letërsia shqipe: Perspektiva shoqërore|language=sq}}</ref> Sipas [[Fan Noli|Nolit]], Arianiti gëzonte famë ndërkombëtare si mbrojtës i [[Krishtërimi|Krishtërimit]], edhe pse nuk u konvertua nga ortodoks në katolik.<ref name=":2">{{Cite book|title=Shpikja e Mesjetës|last=Dani|first=Doan|publisher=Pika pa sipërfaqe|year=2016|isbn=9789928185303|location=Tiranë|pages=425|language=sq}}</ref>
 
== Emri ==
Emri i tij është më shumë i njohur përmes formës shqiptare ''Gjergj Arianiti'', dhe ''Aryaniti'' në anglisht,<ref name="Fine-1994-535">Fine 1994, p. 535{{quote|In 1432 Andrew Thopia revolted against his Ottoman overlords ... inspired other Albanian chiefs, in particular George Aryaniti ... The revolt spread ... from region of Valona up to Skadar... At this time, though summoned home by his relatives ... Skanderbeg did nothing, he remained ... loyal to sultan}}</ref><ref name="Noli10">Noli 1947, p. 10</ref> por [[Arshi Pipa|Pipa]] i referohet edhe ''Arianit Komneni'',<ref name="Pipa1978" /> ndërsa studjues të tjerë e referojnë ''Topia Golemi.''<ref name=":4">{{Cite book|title=The Crusade in the Fifteenth Century: Converging and competing cultures|last=Housley|first=Norman|publisher=Routledge|year=2016|isbn=9781317036883|location=|pages=41|language=en}}</ref> Emri i tij i plotë në veprën e [[Fan Noli|Nolit]] është ''Gjergj Arianiti Topia Komneni''.<ref name="Noli10" /> Ai e thërriste veten ''Komninoviç'' në një letër dërguar mbretit të Napolit.<ref>Schmitt Oliver Jens, Skandermbeg et les sultans, ''Turcica'', 43 (2011) p. 71.</ref> Emri i tij në formën sllavike shfaqet si ''Golem Arianit Komnenoviç'' (Golemi Arenit Cominovich),<ref name="GjuhësisëHistorisë1964-143">{{cite book|title=Studia Albanica|url=https://books.google.com/books?id=DvoVAQAAMAAJ|accessdate=26 May 2011|year=1964|publisher=Universiteti i Tiranës|language=de|quote=April 1452 aus Neapel an Skanderbeg gerichtetes Schreiben, das abschriftMch fùnf weiteren Adligen Albaniens, darunter 'Magnifico viro Golemi Arenit Cominovich [...] Auffallend ist hier die slavische Namensform Golem Arianit Komnenovic|last=|first=|isbn=|location=|pages=143}}</ref> dhe në një dokument të 1452 i drejtohet vetes "Golem Arianit Komnenoviç i Arbërisë".<ref>Constantin Marinescu 1994, La politique orientale d'Alfonse V d'Aragón, roi de Naples (1416-1458). Institut d'Estudis Catalans, [https://books.google.com/books?id=9IPtrh4LbXQC&pg=PA176 p. 176]</ref> Fjala ''golem'' në gjuhën sllave domethënë "i madh",<ref name="Stankiewicz1993">{{cite book|author=Edward Stankiewicz|title=The Accentual Patterns of the Slavic Languages|url=https://books.google.com/books?id=KpyaAAAAIAAJ&pg=PA129|date=1 January 1993|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-2029-8|pages=129–|language=en}}</ref> sipas Vlorës është në kuptimin "më të vjetrit" si dega kryesore e derës fisnike Arianiti-Topia.<ref>{{Harvnb|Vlora|2010|page=93.}}</ref> Forma ''Haryanites'' për mbiemrin e tij është përdorur ndër dokumente të periudhës së Karlit VII.<ref name="GjuhësisëHistorisë1964-143" /> Ndërsa nga këngët e folklorit, emri i tij përcillet ''Gjorq Golemi'',<ref>{{Cite journal|last=Alcani|first=Avni|date=21 tetor 2018|title=Historia e panjohur e “Kangës së Gjorq Golemit, Princit të Sopotit”|url=http://www.gsh.al/2018/10/21/historia-e-panjohur-e-kanges-se-gjorq-golemit-princit-te-sopotit/|journal=Gazeta shqiptare|volume=|pages=|vialanguage=sq}}</ref> identifikuar nga [[Dhimitër Shuteriqi]] me Gjergj Arianitin.<ref>{{Cite journal|last=Shuteriqi|first=Dhimitër|date=10 qershor 2007|title=Kënga e Gjorq Golemit midis legjendës dhe historisë|url=https://www.forumishqiptar.com/threads/82213-Gjorg-Golemi-midis-legjendës-dhe-historisë|journal=Gazeta shqiptare ("Milosao", suplement).|volume=3892|pages=6-7|vialanguage=sq}}</ref>
 
== Biografia ==
I ati i tij ishte [[Komnen Arianiti]], zotërimet e të cilit ishin në afërsi të Durrësit (''in partibus Durrachii''). Gjergji ishte më i madhi ndër tre vëllezërit, dy vëllezërit e tjerë tij ishin Muzaka dhe Vladani.<ref>{{Harvnb|Shuteriqi|2012|page=97.}}</ref> I ati i tre vëllezërve u detyrua të bjerë në ujdi me osmanët dhe dërgoi ''peng razie'' Gjergjin në [[Edreneja|Edrene]], ku jetoi dhe u shkollua me kujdes. Më 1427 u kthye në vendlindje dhe më 1432 përkrah [[Andrea Topia II|Andre Topisë]], ngadhënjeu në betejë me sukses osmanët.<ref>{{Harvnb|Vlora|2010|pages=92-93.}}</ref>
 
Më 1433 theu ushtrinë osmane në Kurvelesh<ref name=":0">{{Cite journal|last=Bartl|first=Peter|author-link=Peter Bartl|date=|title=Arianiti, Gjergj|url=https://www.biolex.ios-regensburg.de/BioLexViewview.php?ID=475|journal=Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas|volume=1|pages=94|via=|language=de}}</ref> ose afërsi të Tepelenës duke i shpartalluar me fiset malore të Kurveleshit, Lunxhërisë dhe Skraparit. Fitore pas së cilës Papa Eugjen IV, [[Alfonsi V]] i [[Mbretëria e Aragonës|Aragonës]] dhe Perandori Sigizmund i dërguan urime dhe premtuan nën mbrojtjen e tyre.<ref name=":0" /><ref name=":022">{{Cite book|title=[[Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri : skicë historike|Ndihmesë për historinë e sundimit turk në Shqipëri v. I]]|last=Vlora|first=Eqrem bej|authorlink=Eqrem bej Vlora|last2=Von Godin|first2=Amelie|publisher=55|year=2010|origyear=1955-56|isbn=978-99943-56-83-6|location=Tiranë|pages=94-95|language=sq}}</ref> Vitin që pasoi, një tjetër ushtri osmane e drejtuar nga Isak beu, vali i Shkupit, u fut në luginën e Shkumbinit ku u dërrmua nga Arianiti dhe aleatët e tij. Në një tjetër rrethanë, gjithnjë në luginën e Shkumbinit, trupat e Arianitit të rrethuar nga osmanët, u mundën. Më 1438 ngriti sërish krye, Turhan beu fillimisht e shoi kryengritjen dhe rrethoi [[Berati|Beratin]], por më pas u shpartallua nga Arianiti dhe humbi gjithë ushtrinë.<ref name=":022" /> Pas kryengritjeve në një periudhë gjashtëvjeçare, Arianitit iu njoh nga [[Sulltani|Sulltan]] [[Murati II|Muradi II]] sundimi i tokave nga Shkumbini në Vjosë<ref name=":0" /> dhe nga Adriatiku në liqenin e Ohrit, si dhe shumë njerëz të shpurës së tij u detyrua të jepte të birin ''peng razie''.<ref name=":022" />
 
Gushtin e 1443 Arianiti ngriti sërish krye kundër osmanëve, pas gjasash i nxitur prej Papa Eugjenit IV ose i ngacmuar pas disfatës të Shehabedin Pashës,<ref>{{cite book|last=Jefferson|first=John|authorlink=John Jefferson|title=The Holy Wars of King Wladislas and Sultan Murad: The Ottoman-Christian Conflict from 1438-1444|url=https://books.google.com/books?id=FpvqWWpUYSoC&pg=PA109|date=17 August 2012|publisher=BRILL|isbn=90-04-21904-8|page=109|quote=In August of 1443, perhaps at the instigation of Eugene IV, or Sehabeddin's defeat, Arianiti took up arms again.|language=en}}</ref> në viset e Elbasanit, Vokopolës dhe Tepelenës.<ref name=":0" /> Pas fitoreve që korri iu përtëri fama në vendet e krishtera dhe gëzoi lidhje të mira me Alfonsin, Raguzën dhe Papën.<ref name=":022" /> Më 1444, kur predikonte kryqëzatën e princërve të krishterë kundër osmanëve, [[Papa Eugjeni IV]] e quante sundimtarin arbër më të rëndësishëm dhe më të besueshëm - ndonëse ishte ortodoks.<ref name=":022" />
 
Më 1451 u shtrëngua të lidhte aleancë me [[Alfonsi V|Alfonsin V]] të Aragonës, pasi nuk mori asnjë ndihmë u kthye kapiten venedikas<ref name=":0" /> më 1456.<ref name=":3" /> Sipas Bartlit ndërroi jetë në [[Arbëria Venedikase|territor venedikas]], Durrës ose në Shkodër,<ref name=":0" /> dhe pas vdekjes së tij më 1461, sipas Nolit, Skënderbeu ia aneksoi zotërimet - por pa cituar ndonjë dokument sipas [[Marin Sirdani|Sirdanit]].<ref name=":1" />
 
== Familja ==
Arianiti u martua të parën herë me Marie Muzakën, me të cilën u trashëgua me tetë vajza:<ref>{{cite book|title=Arheografski prilozi|url=https://books.google.com/books?id=RJc1AQAAIAAJ|year=1997|publisher=Narodna biblioteka Srbije, Arheografsko odeljenje|page=136|quote=Био је ожењен Маријом из моћне ал- банске породице Мусаки. Са њом је имао осам кћери.|language=sh}}</ref>
 
* Andronika ose Donika, u martua me Skënderbeun.
Rreshti 26:
* Katerina u martua me Nichola Boccali.
 
Më pas u martua për së dyti me Pietrinen, të bijën e Oliviero Frankones, baronit të Taurizanos.<ref name=":0" /> Sipas [[Gjon Muzaka|Muzakës]] nga të dyja martesat pati dhjetë fëmijë, prej të cilëve tre djem.<ref name="albanianhistory.net">''Brief Chronicle on the Descendants of our Musachi Dynasty'' by [[John Musachi]] (1515) {{cite web|url=http://www.albanianhistory.net/texts16-18/AH1515.html|title=Archived copy|accessdate=2011-11-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100910095427/http://www.albanianhistory.net/texts16-18/AH1515.html|archivedate=2010-09-10|df=|language=en}}</ref> Burime tjera e nxjerrin sikur kishte tre bija dhe së paku një djalë.<ref name=":4" />
 
* Kostandin Arianiti, kapiten arbëror,<ref name=":4" /> varrosur në Kishën e 12 apostujve në Romë.<ref>{{Harvnb|Pipa|2013|page=43.}}</ref>
Rreshti 40:
=== Literatura ===
 
* {{cite book|last=Shuteriqi|first=Dhimitër|editor=Zana Prela|title=Aranitët: Historia- Gjenealogjia -Zotërimet|year=2012|publisher=Toena|isbn=978-99943-1-729-5|language=sq}}
 
[[Kategoria:Arianitët]]