[redaktim i pashqyrtuar][Redaktim i kontrolluar]
Content deleted Content added
redaktova dhe shtova shkronjën -ë.
Rreshti 27:
'''Isak Njutoni''' (emri në anglisht ''Isaac Newton''; 25 dhjetor 1642 - 20 mars 1727<ref>Gjatë jetës së Njutonit, dy kalendarë ishin në përdorim në Evropë: [[Kalendari Julian|kalendari Julian]] ("[[Datat e stilit të vjetër dhe stilit të ri|Stili i Vjetër]]") në rajonet protestante dhe ortodokse, përfshirë Britaninë; dhe [[Kalendari gregorian|kalendari gregorian]] ("[[Datat e stilit të vjetër dhe stilit të ri|Stili i Ri]]") në Evropën Katolike Romake. Në lindjen e Njutonit, datat gregoriane ishin dhjetë ditë përpara datave të Julianit: kështu lindja e tij regjistrohet se po ndodhte më 25 dhjetor 1642 Stili i Vjetër, por mund të shndërrohet në një datë të stilit të ri (modern) të 4 janarit 1643. Nga koha e vdekja e tij, ndryshimi midis kalendarëve ishte rritur në njëmbëdhjetë ditë. Për më tepër, ai vdiq në periudhën pas fillimit të vitit të stilit të ri më 1 janar, por para atij të stilit të vjetër më 25 mars. Vdekja e tij ndodhi më 20 mars 1726 sipas kalendarit të stilit të vjetër, por viti zakonisht rregullohet në 1727. Një konvertim i plotë në Stili i Ri jep datën 31 mars 1727.</ref>) ishte një fizikant, astronom, filozof, teolog dhe matematicien anglez i cili është konsideruar gjerësisht si një nga shkencëtarët më me influencë të të gjitha kohërave dhe si një figurë kyçe në revolucionin shkencor. Libri i tij "[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]]" (Principet Matematike të Filozofisë Natyrore), botuar së pari në vitin 1687, hodhi themelet për "mekanikën klasike".
 
Njutoni formuloi ligjet e levizjeslëvizjes dhe gravitetit universal që dominoi pikëpamjen e shkencëtarëve të universit fizik gjatë tre shekujve të ardhshëm . Ai gjithashtu tregoi se nocioniinocioni i objekteve në tokë dhe trupave qiellorë mund të përshkruhet nga të njëjtat parime. Njutoni ka ndërtuar teleskopin e parë praktik që reflektonreflektues dhe zhvilloi teorineteorinë e ngjyrës në bazë të vëzhgimit se një prizëm zbërthen dritën e bardhë në shumë ngjyra të spektrit të dukshemdukshëm. Ai ka formuluar edhe një ligj empirik të ftohjes dhe ka studiuar shpejtësinë e zërit.
 
Në Principia, Njutoni formuloi ligjet e lëvizjes dhe gravitetin universal që formësoi këndvështrimet shkencore kryesore deri sa u zëvendësua nga [[Teoria e relativitetit|Teoria e Relativitetit]]. Njutoni përdori shpjegimet e tij matematike të gravitetit për të derivuar ligjet e lëvizjes së planeteve të Keplerit, duke llogaritur baticat, trajektoret e kometave, precedentët e ekuinikseveekuinokseve dhe fenomeneve të tjera natyrore, duke zvenitur më tej dyshimet për heliocentricitetin e Sistemitsistemit Diellordiellor. Ai demonstroi se lëvizja e objekteve në Tokë dhe trupatrupat qiellorë mund të llogaritetllogariten nga të njëjta principe. Konkluzioni i Njutonit se Toka është një sferoid i shtypur në pole, u konfirmua më vonë nga matje gjeodezike të Maupertuis, La Condamine dhe të tjerë, duke bindur shumicën e shkencëtarëve Europianëevropianë për superioritetin e mekanikës Njutonianenjutoniane mbi sistemet e mëparshme.
 
Njutoni ndërtoi teleskopin  e parë praktik refelektues dhe zhvilloi një teori të sofistikuar të ngjyravë të bazuar në vëzhgimet e kryera me një  prizmprizëm qelqi që zbërthen dritën e bardhë në ngjyrat e spektrit të dukshëm. Punimet e tij mbi dritën u grumbulluan në librin e tij shumë influencues “Optika”, i botuar në 1704. Ai formuloi gjithashtu një ligj empirik për ftohjen, bëri llogaritjen e parë  teorike për shpejtësinë e dritës dhe prezantoi i pari nocionin e ''lëngjeve njutoniane''. Në vazhdimësi të punës së tij në llogaritje, si një matematikan, Njutoni kontribuoi në studimin e serive të energjive, gjeneralizoi teoremën binomialbinomiale të eksponentëve me numra jo të plotë, zhvilloi një metodë për të përafruar zgjidhjet e një funksioni dhe klasifikoi shumë prej kurbave të rrafshit kubik.
Njutoni ishte mik i "Trinity College" dhe Profesorprofesor i dytë LucasianLukasian i matematikës në [[Universiteti i Kembrixhit|Universitetin e Kembrixhit]]. Ai ishte një i krishterë i devotshëm, por joortodoks dhe ishte anëtar i Universitetit të Kembrixhit. Ai refuzoi të marrë urdhra nga Kisha e Anglisë, ndoshta, sepse ai nuk besonte doktrinën e Trinisë. Përveç punës së tij në shkencat matematikore, Njutoni njenjë pjesepjesë te madhe te koheskohës se tij ia kushtoi studimit të alkimisë dhe kronologjisë biblike, por një pjesë e madhe e punës së tij në ato zona ka mbetur e pabotuar deri shumë kohë pas vdekjes së tij. Në jetën e tij të mëvonshme, Njutoni u bë president i Shoqërisë Mbretërore. Ai shërbeu gjithashtu në qeverinë britanike si antaranëtar i Këshillitkëshillit Drejtuesdrejtues.
 
== Jeta ==
Isak Njutoni lindi (sipas kalendarit Julian i përdorimpërdorur në Angli në atë kohë) në ditën e Krishtlindjeve, 25 dhjetor 1642, në Woolsthorpe Manor në [[Woolsthorpe-nga-Colsterworth]], një fshat i vogël në qarkun e [[Lincolnshire]]. Ai ka lindurlindi tre muaj pas vdekjes së babait të tij, një bujk i begatë i quajtur gjithashtu Isaac Newton. Lindur para kohe, ai ishte një fëmijë i vogël. Nëna e tij Ana Ayscough thoshte se nuk peshonte as çerek kile. Kur Njutoni ishte tre vjeç, nëna e tij u martua dhe shkoi për të jetuar me burrin e saj të ri, Barnabus Reverend Smith, duke lënë djalin e saj në kujdesin e gjyshes së tij, Margery Ayscough. Njutonit nuk i pëlqente njerku i tij dhe i mbajti mëri të ëmës që u martua me të, siç ka thënë gjysmë-motragjysmëmotra e tij në  një deklaratë duke listuar disa prej mëkateve të tij deri në moshën 19 vjeç. “Ai ka kërcënuar babanë dhe mamanë time Smith se do t’u djegë shtëpinë bashkë me ata brënda”. Nëna e Njutonit pati edhe tre fëmijë të tjerë nga martesa e dytë (Mary, Benjamin dhe Hannah).
 
Nga mosha 12 -vjeçare e deri sa mbushi 17, Njutoni u edukua në “Shkolla e Mbretit” , Grantham, ku mësoi gjuhën latine dhe greke dhe me shumë gjasa hodhi baza të forta në matematikë. Ai u hoq nga shkolla dhe u kthye në Woolsthorpe-by-Colsterworth në tetor 1659. E ëma, përsëri e ve, tentoi ta bënte atë një fermer, gjë të cilën Njutoni e urrente. Henry Stokes, udhëheqës në King’"King School", e përndoqi të ëmën e Njutonit që ta kthente atë në shkollë. Duke u udhëhequr pjesërisht nga dëshira për t’u hakmarrë nga ngacmime të mëparshme në shkollë, ai arriti të bëhej nxënësi më i mirë i shkollës, duke dalluar nga të tjerët kryesisht për ndërtimin e orave diellore dhe modeleve të ndryshme të mullinjve me erë...
 
Njutoni nuk u martua asnjehereasnjëherë.
 
Në [[mekanika|mekanikë]], Njutoni formuloi parimin e inercisë.
Rreshti 46:
Në [[optika|optikë]], ai e ndërtoi [[teleskopi]]n, zhvilloi ''teorinë e ngjyrave'' në bazë të vëzhgimit se një [[prizmi]]. (Ngjyra e bardhë zbërthehet në një spektër ngjyrash). Ai gjithashtu formuloi një ligj empirik të ftohjes.
 
Në [[matematika|matematikë]], ''Njutoni,'', së bashku me [[Gotfrid Lajbnici]]n dhe pavarësisht nga njëri-tjetri, zbuluanzbuloi [[njehsimin diferencial dhe integral]]. Ai gjithashtu demonstroi [[teorema e binomit|teoremën e binomit]], zhvilloi të ashtuquajturën "metodë të Njutonit" për gjetjen e zerove të një [[funksioni]], dhe kontribuoi në zbërthimin e funksioneve në seri potenciale të pafundme. Isak Njutoni së bashku me [[Karl Frederik Gaus|Gaussin]] dhe [[Arkimedi]]n bëjnë pjesë në të ashtuquajturën ''"treshe të artë"'' të [[matematikë]]s.
Ai ka formuluar tri ligjet kryesore të mekanikës:
 
Rreshti 55:
Pas [[Galileo Galilei|Galileit]], Isak Njutoni, e thelloi kuptimin e forcës. Ai zbuloi se ndërmjet [[Toka|Tokës]] dhe [[Hëna|Hënës]] vepron [[forca e gravitetit]] dhe se është njësoj me atë të Tokës. Forca e gravitetit vepron edhe ndërmjet Tokës dhe disa qindra satelitëve artificialë që sillen rreth saj.
 
Njutoni ishte fetar dhe lexonte [[Bibla|Biblën]]. Ai ka shkruar më shumë studime Biblikebiblike se shkencore.
Njutoni, siç demonstrohet nga një sondazh të vitit [[2005]], është ndër shkencëtarët më të mëdhenj në historinë e shkencës.