Edinburg: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Smallem (diskuto | kontribute) Etiketa: Manual revert |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
{{Infobox settlement
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| image1 = NT2673 - Edinburgh - view towards the Castle from Arthur's Seat.jpg
| alt1 = Edinburgh Skyline
| image2 = Evening view across Carlton Hill towards the Castle (13164472813).jpg
| alt2 = Edinburgh Castle
| image3 = Edinburgh, Scott Monument (37729400005).jpg
|
| image4 = Edinburgh Calton Hill.jpg
| alt4 = Calton Hill
| image5 = Edinburgh - Scottish National Gallery - 20140421190114.jpg
| alt5 = National Gallery of Scotland
| image6 = Scottish Parliament - 49188771378.jpg
| alt6 = Scottish Parliament building
| image7 = NT2473 - The Usher Hall in Edinburgh.jpg
| alt7 = Usher Hall
}}
| image_caption = Nga lart, nga e majta në të djathtë: horizonti i Edinburgut, horizonti i qytetit me [[Kalaja e Edinburgut|Kalanë e Edinburgut]] në distancë, [[Monumenti Skocez]], [[Calton Hill]], [[Galeria Kombëtare Skoceze]], [[Ndërtesa e Parlamentit Skocez]], [[Usher Hall]]
| image_flag = Flag of Edinburgh.svg
| image_shield = Arms of Edinburgh.png
| nicknames = "''Auld Reekie''", "''Edina''", "''Athina e Veriut''"
| map_caption = Edinburgu në Skoci
| motto = ''[[Psalm 127|Nisi Dominus Frustra]]'' <small>([[Gjuha latine|Latin]])</small><br />Pa Zotin, gjithçka është e kotë
| pushpin_map = UK Scotland#United Kingdom#Europe
| pushpin_map_caption = Location within Scotland##Location within the United Kingdom##Location within Europe
| pushpin_relief = 1
| coordinates = {{coord|55.953|N|3.189|W|region:GB_type:city|display=inline,title|format=dms}}
| subdivision_type = [[Shteti sovran]]
| subdivision_name = {{flagicon|UK}} [[Mbretëria e Bashkuar]]
| subdivision_type1 = {{nowrap|[[Vendet e Mbretërisë së Bashkuar|Vendi]]}}
| subdivision_type2 = [[Njësitë administrative të Skocisë|Zona e këshillit]]
| subdivision_type3 = [[Zonat e togerëve të Skocisë|Zona e togerëve]]
| subdivision_name1 = {{flagicon|SCO}} [[Skocia]]
| subdivision_name2 = Qyteti i Edinburgut
| subdivision_name3 = Edinburgh
| established_title = Themelimi
| established_date = Para shekullit 7 e.r.
| established_title2 = [[Burgh|Burgh Charter]]
| established_date2 = 1125
| established_title3 = Statusi i qytetit
| established_date3 = 1633
| government_type = [[Autoriteti unitar]]
| leader_title = Organi drejtues
| leader_name = [[Këshilli i Qytetit të Edinburgut]]
| leader_title1 = [[Lord Provost i Edinburgut]]
| leader_name1 = Frank Ross
| area_total_km2 = 264
| area_total_sq_mi = 109
| area_urban_km2 = 119
| area_urban_sq_mi = 46
| elevation_m = 47
| elevation_ft = 154
| population_total = 488,050
| population_as_of = mesin e 2016
| population_density_km2 = 1,828
| population_density_sq_mi = 4,730
| population_urban = 512,150
| population_metro = 901,455<ref>{{Cite web |date=22 shkurt 2020 |title="Metropolitan Area Populations". |url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=met_pjanaggr3&lang=en |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181203055500/http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=met_pjanaggr3&lang=en |language=en |archive-date=1 mars 2020 |access-date=1 mars 2020}}</ref>
| population_blank1_title = Gjuhët
| population_blank1 = [[Anglishtja skoceze|Anglishtja]]<br />[[Gjuha skoceze|Skocisht]]
| population_demonym = Edinburgas(ët)
| postal_code_type = [[Kodet postare në Mbretërinë e Bashkuar|Kodi postar]]
| postal_code = EH1-17, EH28-30
| area_code_type = Prefiksi
| area_code = 0131
| blank_name_sec2 = GDP
| blank_info_sec2 = 33 miliardë dollarë<ref name="brookingsgdp">{{Cite web |title=Global city GDP 2014 |url=http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |archive-date=5 qershor 2013 |access-date=18 nëntor 2014 |publisher=Brookings Institution |language=en}}</ref>
| blank1_name_sec2 = GDP per capita
| blank1_info_sec2 = 58,000 dollarë<ref name="brookingsgdp" />
| website = {{nowrap|{{URL|https://www.edinburgh.gov.uk}}}}
| timezone = [[Greenwich Mean Time|GMT]]
| utc_offset = ±0
| timezone_DST = [[Koha Verore Britanike|BST]]
| utc_offset_DST = +1
| blank4_name = Aeroporti
| blank4_info = [[Aeroporti i Edinburgut]]
}}
'''Edinburgu''' ([[Gjuha angleze|anglisht]]: Edinburgh, [[Galishtja skoceze|galishtja skoceze]]: ''Dùn Èideann'') është kryeqyteti i [[Skocia|Skocisë]], qyteti i dytë për nga madhësia në Skoci pas [[Glasgow|Glasgou]], dhe një nga 32 zonat e saj të këshillit. Historikisht pjesë e qarkut [[Midlothian]] (në mënyrë të ndërsjellë Edinburghshire para 1921), ndodhet në [[Lothian]] në bregun jugor të [[Firth of Forth]]. Edinburgu është [[Lista e qyteteve dhe qyteteve në Skoci sipas popullsisë|qyteti i dytë më i populluar]] i Skocisë dhe [[Lista e qyteteve në Mbretërinë e Bashkuar|qyteti i shtatë më i populluar]] në [[Mbretëria e Bashkuar|Mbretërinë e Bashkuar]].
I njohur si kryeqyteti i Skocisë që të paktën nga shekulli i 15-të, Edinburgu është selia e [[Qeveria Skoceze|Qeverisë Skoceze]], [[Parlamenti Skocez|Parlamentit Skocez]] dhe [[Gjykatat e Skocisë|gjykatave më të larta në Skoci]]. [[Pallati Holyrood]], është rezidenca zyrtare e [[Monarkia e Mbretërisë së Bashkuar|monarkut]] në Skoci. Qyteti ka qenë prej kohësh një qendër edukimi, veçanërisht në fushën e mjekësisë, ligjit skocez, letërsisë, filozofisë, shkencave dhe inxhinierisë. Është qendra e dytë më e madhe financiare në Mbretërinë e Bashkuar, dhe tërheqjet historike dhe kulturore të qytetit e kanë bërë atë destinacionin e dytë turistik më të vizituar në Mbretërinë e Bashkuar duke tërhequr 4.9 milionë vizita, duke përfshirë 2.4 milionë nga jashtë në 2018.
Vlerësimet zyrtare të popullsisë së Edinburgut janë 488,050 (mesi i 2016) për lokalitetin e Edinburgut, 518,500 (mesi i 2019) për zonën e këshillit të qytetit të Edinburgut, dhe 1,339,380 (2014) për rajonin më të gjerë të qytetit. Edinburgu shtrihet në zemër të rajonit të qytetit të Edinburgut dhe Skocisë Juglindore që përfshin [[East Lothian]], Edinburgun, [[Fife]], Midlothian, [[Scottish Borders]] dhe [[West Lothian]].
Qyteti është vendi vjetor i [[Asambleja e Përgjithshme e Kishës së Skocisë|Asamblesë së Përgjithshme të Kishës së Skocisë]]. Është shtëpia e institucioneve kombëtare kulturore si [[Muzeu Kombëtar i Skocisë]], [[Libraria Kombëtare e Skocisë]] dhe [[Galeria Kombëtare Skoceze]]. [[Universiteti i Edinburgut]], i themeluar në vitin 1582 dhe tani një nga tre në qytet, është i 16-ti në renditjen e universiteteve botërore QS për vitin 2022. Qyteti është i njohur gjithashtu për Festivalin Ndërkombëtar të Edinburgut dhe Fringe, ky i fundit është më i madhi vjetor në botë festival ndërkombëtar i arteve. Vendet historike në Edinburg përfshijnë [[Kalaja e Edinburgut|Kalanë e Edinburgut]], Pallatin e Holyroodhouse, kishat e Shën Giles, Greyfriars dhe Canongate, dhe Qytetin e Ri Gjeorgjian të gjerë të ndërtuar në shekujt 18/19. Qyteti i Vjetër i Edinburgut dhe Qyteti i Ri së bashku janë renditur si një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, i cili menaxhohet nga Trashëgimia Botërore e Edinburgut që nga viti 1999.
== Historia ==
{{Kryesor|Historia e Edinburgut}}
Edinburgu ka qenë i banuar për mijëra vjet.<ref>G and A Ritchie, Scotland, Archaeology and early history, Thames & Hudson 1981, reports Bronze Age finds at Magdalen Bridge, Duddingston Loch, Moredun, Granton and Mortonhall</ref> Origjina e tij si vendbanim mund të gjurmohet në [[Mesjeta e hershme|mesjetën e hershme]] kur në zonë u krijua një fortesë kodre, me shumë gjasa në [[Shkëmbi i Kalasë (Edinburg)|Shkëmbin e Kalasë]].
Edinburgu ishte kryesisht në duart e anglezëve nga viti 1291 deri më 1314 dhe nga viti 1333 deri më 1341, gjatë [[Luftërat për Pavarësi Skoceze|Luftërave të Pavarësisë Skoceze]]. Kur [[Pushtimi anglez i Skocisë (1298)|anglezët pushtuan Skocinë në vitin 1298]], [[Edward I i Anglisë|Mbreti Edward I]] zgjodhi të mos hynte në qytetin e kontrolluar anglez të Edinburgut, por kaloi me ushtrinë e tij.
===
Në vitin 1603, Mbreti [[James VI dhe I|James VI]] i Skocisë pasoi në fronin anglez, duke bashkuar kurorat e Skocisë dhe Anglisë në një [[Bashkimi personal|bashkim personal]] të njohur si [[Bashkimi i Kurorave]], megjithëse Skocia mbeti, në të gjitha aspektet e tjera, një mbretëri më vete.<ref>{{Cite book |last=Donaldson |first=Gordon |title=Scottish Kings |publisher=Batsford |language=en |year=1967 |page=213}}</ref> Në vitin 1638, përpjekja e mbretit [[Charles I i Anglisë|Charles I]] për të futur format e kishës [[Bashkësia anglikane|anglikane]] në Skoci hasi në kundërshtimin e ashpër [[Presbiterianizmi|presbiterian]] që kulmoi në konfliktet e [[Luftërat e Tre Mbretërive|Luftërave të Tre Mbretërive]].<ref>{{Cite book |last=Newman |first=P R |url=https://archive.org/details/companiontoengli0000newm/page/13 |title=Companion to the English Civil Wars |publisher=Facts on File Ltd |year=1990 |isbn=978-0-8160-2237-3 |location=Oxford |language=en |page=[https://archive.org/details/companiontoengli0000newm/page/13 13]}}</ref> Mbështetja e mëvonshme skoceze për rivendosjen e [[Charles II i Anglisë|Charles Stuart]] në fronin e Anglisë rezultoi në pushtimin e Edinburgut nga forcat e [[Komonuelthi i Anglisë|Komonuelthit të Anglisë]] të [[Oliver Cromwell]] - [[Ushtria Modeli i Ri]] - në vitin 1650.
Në shekullin e 17-të, kufijtë e Edinburgut ishin ende të përcaktuara nga muret mbrojtëse të qytetit. Si rezultat, popullsia në rritje e qytetit u akomodua duke rritur lartësinë e shtëpive. Ndërtesat prej 11 katesh ose më shumë ishin të zakonshme,<ref>{{Cite book |last=Chambers |first=Robert |url=https://archive.org/details/noticesmostrema00chamgoog |title=Notices of the most remarkable fires in Edinburgh, from 1385 to 1824 |publisher=C. Smith & Company |language=en |year=1824 |page=[https://archive.org/details/noticesmostrema00chamgoog/page/n20 11] |access-date=17 February 2013}}</ref> dhe janë përshkruar si pararendëse të rrokaqiellit të ditëve moderne.<ref name="Council on Tall Buildings and Urban Habitat">{{Cite journal |last=Peet |first=Gerard |year=2011 |title=The Origin of the Skyscraper |language=en |url=http://global.ctbuh.org/resources/papers/download/321-the-origin-of-the-skyscraper.pdf |url-status=live |journal=CTBUH Journal |archive-url=https://web.archive.org/web/20180629024523/http://global.ctbuh.org/resources/papers/download/321-the-origin-of-the-skyscraper.pdf |archive-date=29 qershor 2018 |access-date=7 shtator 2019}}</ref><ref>{{Cite book |last=Wilson |first=Neil |url=https://books.google.com/books?id=ygf59UOCPfQC&q=skyscrapers&pg=PA37 |title=Edinburgh Encounter |language=en |year=2008 |isbn=978-1-74179-306-2 |page=37}}</ref> Shumica e këtyre strukturave të vjetra u zëvendësuan nga ndërtesat kryesisht [[Epoka viktoriane|viktoriane]] që shihen në qytetin e vjetër të sotëm. Në vitin 1611, një akt parlamenti krijoi Policët e Lartë të Edinburgut për të mbajtur rendin në qytet, që mendohet të jetë forca më e vjetër e policisë ligjore në botë.<ref>{{Cite web|url=https://www.scotsman.com/news/high-praise-citys-first-police-2462621|title=High praise for city's first police|website=www.scotsman.com|language=en}}</ref>
== Gjeografia ==
I kufizuar nga lumi <i>Firth of Forth</i> në veri dhe nga kodrat <i>Pentland</i>, të cilat rrethojnë pjesën jugore të qytetit, Edinburgu shtrihet në pjesën lindore të <i>Ultësirave Qendrore</i> të [[Skocia|Skocisë]]. Qyteti shtrihet mbi një terren që është produkt i një aktiviteti të hershëm vullkanik dhe një periudhe të mëtejshme akullnajash intensive.
Line 34 ⟶ 109:
== Ekonomia ==
[[Skeda:BT Edinburgh Park.jpg|
Edinburgu është qyteti i madh më konkurrues në Britaninë e Madhe, në bazë të dhënave nga <i>Centre for International Competitiveness</i>. Ekonomia e Edinburgut është e bazuar kryesisht në sektorin e shërbimeve, ku arsimi, shëndetësia, financat, shërbimet e biznesit dhe turizmi janë punëdhënësit kryesorë. Niveli i papunësisë në Edinburg është relativisht i ulët (3,6%), çka mbetet vazhdimisht nën mesataren skoceze prej 4,5%. Sektori bankar ka qenë një pjesë e jetës ekonomike së Edinburgut për më shumë se 300 vjet, ku spikat Banka e Skocisë - tashmë pjesë e Grupit Bankar <i>Lloyds</i> – e themeluar me një akt të Parlamentit Skocez në 1695-ën.
Line 50 ⟶ 125:
== Shëndetësia ==
[[Skeda:EdinburghRoyalInfirmary.jpg|
Disa nga spitalet në Edinburg përfshijnë Infermierinë Mbretërore të Edinburgut, e cila përfshin Shkollën e Mjekësisë së [[Universiteti i Edinburgut|Universitetit të Edinburgut]], si dhe Spitalin e Përgjithshëm Perëndimor, e cila përfshin një qendër të madhe për trajtimin e kancerit dhe Klinikën e Plagëve të Lehta. Në Edinburg gjendet një spital privat, Spitali <i>Murrayfield</i>, i cili është në pronësi të <i>Spire Healthcare</i>. Infermieria Mbretërore është një spital për Aksidente dhe Emergjencë jo vetëm për Edinburgun, por edhe për rajonet e Midlothian dhe East Lothian, dhe është selia qendrore e <i>NHS Lothian</i>, duke e bërë atë një qendër primare për qytetin e Edinburgut dhe për rrethinat.
== Banorë të famshëm ==
[[Skeda:Sir Walter Scott - Raeburn.jpg|
Skocia ka një histori të pasur në shkencë dhe inxhinieri, me Edinburgun që ka dhënë një kontribut të ndjeshëm në këto emra të famshëm. JAmes Clark Makswell, themeluesi i teorisë moderne të elektromagnetizmit, ka lindur në Edinburg dhe është shkolluar pranë Akademisë së Edinburgut dhe [[Universiteti i Edinburgut|Universitetit të Edinburgut]], si edhe inxhinieri dhe shpikësi i telefonit Alexander Graham Bell. Të tjerë emra të lidhur me qytetin përfshijnë Max Born, fizikan dhe laureat i cmimit Nobel, Charles Darwin, biologun i cili zbuloi seleksionimin natyror dhe evolucionin, David Hume, filozof i shquar, ekonomist dhe historian, James Hutton, i cili konsiderohet si "Babai i Gjeologjisë", John Napier, shpikës i logaritmeve, kimistin dhe një nga themeluesit e termodinamikës Joseph Black, pionerët e kërkime mjekësore Joseph Lister dhe James Young Simpson, kimistin dhe zbuluesin e azotit, Daniel Rutherford, shkrimtarin Sir Walter Scott dhe Ian Wilmut, dhe gjenetistin e përfshirë në klonimin e deles Dolly, e klonuar pranë Institutit Roslin ([[Universiteti i Edinburgut]]) në periferi të Edinburgut. Trupi i balsamosur i deles Dolly është tani e ekspozuar në Muzeun Kombëtar të Skocisë.
==
{{reflist}}
[[Kategoria:Edinburg| ]]
[[Kategoria:Kryeqytetet në Mbretërinë e Bashkuar]]
[[Kategoria:Qytete në Skoci]]
[[Kategoria:
| |||