Lubjana: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Smallem (diskuto | kontribute) Etiketa: Manual revert |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
{{Infobox settlement
|
|settlement_type = [[Kryeqyteti|Kryeqytet]]
|image_skyline
|image_caption
|
|image_shield = Blason ville si Ljubljana (Slovénie).svg
| flag_link = Flamuri i Lubjanës▼
|mapsize
|map_caption = Location of Ljubljana in Slovenia
|
|coordinates = {{coord|46|03|20|N|14|30|30|E|region:SI_type:city(200000)|display=inline,title}}
|subdivision_type = [[Lista e shteteve sovrane|Shteti]]
|subdivision_name = {{flagicon|SVN}} [[Sllovenia]]
|subdivision_type1 = [[Komunat e Sllovenisë|Komuna]]
|Kryetari = Zoran Janković▼
|established_title = Përmendja e parë
|
|established_title1 = Privilegjet e qytezës
| population_total = <small>(2014)</small> 277.554▼
|
|established_title2 = Dioqeza katolike romake
|established_date2 = 6 dhjetor 1461
|
|leader_name = [[Zoran Jankoviq (politikan)|Zoran Jankoviq]] ([[Sllovenia Pozitive|PS]])
| population_demonym = ▼
|area_total_km2 = 163.8
|
|
|
|elevation_footnotes = <ref name="YB2002">{{cite web |url=http://www.stat.si/letopis/2002/01_02/01-06-02.asp?jezik=en |title=Nadmorska višina naselij, kjer so sedeži občin |language=sl, en |trans-title=Lartësia mbi nivelin e detit të selive të bashkive |year=2002 |publisher=Statistical Office of the Republic of Slovenia |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130524220943/http://www.stat.si/letopis/2002/01_02/01-06-02.asp?jezik=en |archive-date=24 maj 2013 |df=dmy-all }}</ref>
▲|Prefiksi = 01
|elevation_m = 295
|elevation_ft = 968
| website = [http://www.ljubljana.si/ www.ljubljana.si]▼
|population_as_of = 2020
|population_footnotes = <ref name="SURS-LJ-LJ">{{cite web |url=https://www.stat.si/StatWeb/news/Index/8857 |title=Ljubljana, Ljubljana |publisher=Statistical Office of the Republic of Slovenia |language=sl |access-date=28 gusht 2020 |work=Place Names}}</ref>
|population_density_km2 = 1712
|population_density_sq_mi = 4,430
|population_metro = 537,893<ref>{{cite web|url=http://www.rralur.si/sl/regija/osebna-izkaznica|title=Osebna izkaznica – RRA LUR|work=rralur.si|language=sl}}</ref>
|postal_code_type = Kodet postare
|postal_code = 1000–1211, 1231, 1260, 1261<ref>[http://www.postnestevilke.com/postne-stevilke-1000-1434.php Zip Codes in Slovenia from 1000 to 1434 (in Slovene)]</ref>
|area_code_type = Prefiksi
|area_code = 01 (+386 1 nëse thirrja është jashtë vendit)
|timezone = [[Zona Kohore e Evropës Qendrore|CET]]
|timezone_DST = [[Ora Verore e Evropës Qendrore|CEST]]
|utc_offset_DST = +2
|blank_name = [[Targat e automjeteve në Slloveni|Targat e automjeteve]]
}}
[[Skeda:Ljubljana.jpg|parapamje|260px|Lubjana]]
'''Lubjana''' ose '''Lublana''' ([[Gjuha angleze|Anglisht]]:[[:en:Help:IPA/English|ljuːbliˈɑːnə, liˌuː - /]],[[Gjuha sllovene|Sllovenisht]]: [[:en:Help:IPA/Slovene|[ljuˈbljàːna]]] lokalisht [[:en:Help:IPA/Slovene|[luˈblàːna]]]; e njohur edhe me emra të tjerë historikë si [[gjermanisht]]: ''Laibach'') është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i [[Sllovenia|Sllovenisë]]. Ka qenë qendra kulturore, arsimore, ekonomike, politike dhe administrative e Sllovenisë së pavarur që nga viti 1991.
Gjatë antikitetit, si një qytet romak u njihte me emrin Emona. Vetë Ljubljana u përmend për herë të parë në gjysmën e parë të shekullit të 12-të.
▲Gjatë antikitetit, si një qytet romak u njihte me emrin Emona. Vetë Ljubljana u përmend për herë të parë në gjysmën e parë të shekullit të 12-të. I ndodhur në mes të një rruge tregtie midis [[Deti Adriatik|Detit Adriatik]] verior dhe rajonit të [[Danubi|Danubit]], ishte kryeqyteti historik i [[Karniola|Karniolës]], një nga pjesët e banuara me [[Sllovenët|Slloven]] në [[Monarkia Hapsburge|Monarkinë e Hapsburgëve]]. Ishte nën sundimin e [[Hapsburgët|Hapsburgëve]] nga Mesjeta deri në shpërbërjen e Perandorisë [[Perandoria Austro-Hungareze|Austro-Hungareze]] në 1918. Pas [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]], Ljubljana u bë kryeqyteti i [[Republika Socialiste e Sllovenisë|Republikës Socialiste të Sllovenisë]], pjesë e [[Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë|Republikës Federale Socialiste të Jugosllavisë]]. Qyteti e ruajti këtë status derisa [[Sllovenia]] u bë e pavarur në 1991 dhe Ljubljana u bë kryeqyteti i shtetit të sapoformuar.
=== Moderna e hershme ===
[[File:Ljubljana-Valvasor.jpg|thumb|center|upright=3.2|"Laybach" (Lubjana) në punën e [[Johann Weikhard von Valvasor]] ''[[Lavdia e Dukatit të Karniolës]]'' të vitit 1689]]
Në shekullin e 15-të, Lubjana u bë e njohur për artin e saj, veçanërisht pikturën dhe skulpturën. Dioqeza Katolike Romake e Lubjanës u krijua në 1461 dhe [[Katedralja e Lubjanës|Kisha e Shën Nikollës]] u bë katedralja dioqezane. Pas [[Tërmeti i Idrijës 1511|tërmetit të Idrijas më 1511]],<ref name=bavec>{{cite journal|last1=Bavec|first1=Milos|last2=Car|first2=Marjeta|last3=Stopar|first3=Robert|last4=Jamsek|first4=Petra|last5=Gosar|first5=Andrej|title=Geophysical evidence of recent activity of the Idrija fault, Kanomlja, NW Slovenia|journal=Materials and Geoenvironment|language=en|date=2012|volume=59}}</ref><ref name=Lipold>{{cite journal|last1=Lipold|first1=Marc Vincenc|title=Bericht über die geologischen Aufnamen in Ober-Krein im Jahre 1856|journal=Jahrbuch der K. K. Geol. Reichsanstalt|language=de|date=1857}}</ref><ref name=Cunningham>{{cite journal|last1=Cunningham|first1=Dickson|last2=Gosar|first2=Andrej|last3=Kastelic|first3=Vanja|last4=Grebby|first4=Stephen|last5=Tansey|first5=Kevin|title=Multi-disciplinary investigations of active faults in the Julian Alps, Slovenia|journal=Acta Geodyn. Geomater.|date=2007|language=en|volume=4|url=http://www.irsm.cas.cz/materialy/acta_content/2007_01/7_Cunningham.pdf|access-date=10 gusht 2014}}</ref> qyteti u rindërtua në stilin e [[Arkitektura e Rilindjes|Rilindjes]] dhe një mur i ri u ndërtua rreth tij. Ndërtesat prej druri u ndaluan pas një zjarri të madh në Sheshin e Ri në 1524.
Në shekullin e 16-të, popullsia e Lubjanës numëronte 5,000, 70% e të cilëve flisnin [[Gjuha sllovene|sllovenisht]] si gjuhën e tyre të parë, me shumicën e pjesës tjetër duke përdorur gjermanisht. Shkolla e parë e mesme, libraria publike dhe shtypshkronja u hapën në Lubjanë. Lubjana u bë një qendër e rëndësishme arsimore.
Nga viti 1529, Lubjana kishte një [[Reformat protestante|komunitet aktiv protestant slloven]]. Pasi u dëbuan në 1598, duke shënuar fillimin e Kundër-Reformës, peshkopi katolik Thomas Chrön urdhëroi djegien publike të tetë karrocave me libra protestantë.<ref name="ES">Rajhman, Jože, & Emilijan Cevc. 1990. Tomaž Hren. ''Enciklopedija Slovenije'', vol. 4, pp. 50–51. Ljubljana: Mladinska knjiga.</ref><ref>Lutar Ivanc, Aleksandra. 2006. ''Album slovenskih književnikov''. Ljubljana: Mladinska knjiga, p 14.</ref>
Në 1597, [[Shoqëria e Jezuit|jezuitët]] mbërritën në qytet, të ndjekur në 1606 nga kapuçinët, për të [[Kundër-Reforma|zhdukur protestantizmin]]. Vetëm 5% e të gjithë banorëve të Lubjanës në atë kohë ishin katolikë dhe kështu u desh mjaft kohë për të ri-katolikizuar qytetin. Jezuitët organizuan produksionet e para teatrore në qytet, nxitën zhvillimin e muzikës barok dhe themeluan shkolla katolike. Në mesin dhe gjysmën e dytë të shekullit të 17-të, arkitektë të huaj ndërtuan dhe rinovuan manastire, kisha dhe pallate të shumta në Lubjanë dhe prezantuan arkitekturën [[Arkitektura baroke|baroke]].
=== Moderna e vonshme ===
Nga viti 1809 deri më 1813, gjatë periudhës së [[Napoleon Bonaparti|Napoleonit]], Ljubjana (nën emrin Laybach) ishte kryeqyteti i [[Krahinat Ilire|krahinave ilire]].<ref name="Artis">Daniel Mallinus, ''La Yougoslavie'', Éd. Artis-Historia, Brussels, 1988, D/1988/0832/27, p. 37-39.</ref> Në vitin 1813, qyteti u bë sërish austriak dhe nga viti 1815 deri më 1849 ishte qendra administrative e [[Mbretëria ilire (1816 - 1849)|Mbretërisë së Ilirisë]] në [[Perandoria Austriake|Perandorinë Austriake]].<ref name="Cvirn2000">{{cite book |title=Ilustrirana zgodovina Slovencev |trans-title=The Illustrated History of the Slovenes |chapter=Ilirsko kraljestvo |trans-chapter=Kingdom of Illyria |year=2000 |editor-first=Marko |editor-last=Vidic |publisher=Mladinska knjiga |language=sl |isbn=978-86-11-15664-4 |page=213}}</ref> Në vitin 1821, ai priti [[Kongresi i Laibach|Kongresin e Laibach]], i cili caktoi kufijtë politikë evropianë për vitet në vijim.<ref name="InfoIntro">{{cite web |url=http://www.ljubljana.si/en/about-ljubljana/ |title=Introducing Ljubljana |language=en |access-date=31 tetor 2009}}</ref><ref>{{cite book|last=Jarrett|first=Mark|title=The Congress of Vienna and its Legacy: War and Great Power Diplomacy after Napoleon|publisher=I. B. Tauris & Company, Limited|language=en|year=2013|location=London|isbn=978-1-78076-116-9}}</ref>
Në vitin 1895, Ljubljana, atëherë një qytet me 31,000 banorë, pësoi një [[Tërmeti i Lubjanës 1895|tërmet të rëndë]] me magnitudë 6,1 gradë [[Shkalla e Rihterit|Rihter]] dhe 8–9 gradë [[Shkalla e Merkalit|MCS]].<ref name="ARSO1">{{cite web |url=http://www.arso.gov.si/potresi/potresna%20aktivnost/Mo%c4%8dni_potresi_v_preteklosti.pdf |title=Potresna aktivnost v Sloveniji: Močni potresi v preteklosti |language=sl |trans-title=Aktiviteti sizmik në Slloveni: Tërmete të forta në të kaluarën |work=Potresna aktivnost v Sloveniji [Seismic Activity in Slovenia] |publisher=Environmental Agency of the Republic of Slovenia |access-date=15 maj 2012}}</ref> Rreth 10% e 1400 ndërtesave të saj u shkatërruan, megjithëse viktimat ishin të lehta. Gjatë rindërtimit që pasoi, një numër rrethesh u rindërtuan në stilin e [[Shkëputja e Vienës|Shkëputjes së Vjenës]]. Ndriçimi elektrik publik u shfaq në qytet në vitin 1898. Periudha e rindërtimit midis 1896 dhe 1910 quhet "ringjallja e Lubjanës" për shkak të ndryshimeve arkitekturore nga të cilat një pjesë e madhe e qytetit daton që sot dhe për reformën e administratës urbane. shëndetësia, arsimi dhe turizmi që pasuan. Rindërtimi dhe modernizimi i shpejtë i qytetit u drejtuan nga kryetari [[Ivan Hribar]].
Në vitin 1918, pas përfundimit të [[Lufta e Parë Botërore|Luftës së Parë Botërore]] dhe [[Shpërbërja e Austro-Hungarisë|shpërbërjes]] së [[Perandoria Austro-Hungareze|Austro-Hugarisë]], rajoni iu bashkua [[Mbretëria Jugosllave|Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve]]. Në vitin 1929, Lubjana u bë kryeqyteti i [[Drava Banovina|Drava Banovinës]], një provincë [[Mbretëria Jugosllave|jugosllave]].
Në vitin 1941, gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]], [[Italia Fashiste (1922–1943)|Italia Fashiste]] pushtoi qytetin dhe më 3 maj 1941 e bëri ''Lubiana'' kryeqytetin e [[Provinca e Lubjanës|provincës italiane të Lubjanës]] me kryebashkiak ish gjeneralin jugosllav [[Leon Rupnik]]. Pas kapitullimit italian, Gjermania naziste me gjeneralin SS [[Erwin Rösener]] dhe [[Friedrich Rainer]] morën kontrollin në vitin 1943, por zyrtarisht qyteti mbeti kryeqyteti i një krahine italiane deri më 9 maj 1945. Në Lubjanë, forcat pushtuese krijuan bastione dhe qendra komanduese të organizatave [[Kuisling]]ut. [[Milicia Vullnetare Antikomuniste (Itali)|Milicia Vullnetare Antikomuniste]] nën Italinë dhe [[Garda e Brendshme Sllovene|Garda e Brendshme]] nën pushtimin gjerman. Që nga shkurti i vitit 1942, qyteti ishte i rrethuar me tela me gjemba, më vonë i fortifikuar nga [[Bunker|bunkerë]], për të parandaluar bashkëpunimin midis [[Fronti Çlirimtar i Kombit Slloven|lëvizjes së rezistencës]] që vepronte brenda dhe jashtë gardhit. Që nga viti 1985, shtegu përkujtimor ka rrethuar qytetin ku dikur qëndronte ky gardh hekuri. Reprezaljet e pasluftës rezultuan në një numër varresh masive në Lubjanë.
▲== Ekonomia ==
Pas Luftës së Dytë Botërore, Lubjana u bë kryeqyteti i [[Republika Socialiste e Sllovenisë|Republikës Socialiste të Sllovenisë]], pjesë e [[Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë|Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë]]. Ajo e ruajti këtë status derisa Sllovenia u bë e pavarur në vitin 1991.
==
[[Skeda:SmarnaGora.jpg|thumb|[[Mali Shën Mëria]], kodra më e lartë në Lubjanë, ku arrin majën Grmada 676 m]]
Qyteti, me një sipërfaqe prej 163.8 km<sup>2</sup>, ndodhet në [[Pellgu i Lubjanës|Pellgun e Lubjanës]] në [[Sllovenia Qendrore (rajon)|Slloveninë Qendrore]], midis [[Alpet Gëlqerorë Jugor|Alpeve]] dhe [[Karst]]it. Ljubljana ndodhet rreth 320 kilometra në jug të [[Mynihu]]t, 477 kilometra në lindje të [[Zyrihu]]t, 250 kilometra në lindje të [[Venecia]]s, 350 kilometra në jugperëndim të [[Vjena|Vjenës]], 224 kilometra në jug të [[Salzburgu]]t dhe 400 kilometra në jugperëndim të [[Budapesti]]t.<ref>Distancat e përafërta të rrugëve të llogaritura përmes [[Google Earth]].</ref> Shtrirja e Lubjanës ka ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme në 40 vitet e fundit, kryesisht për shkak se disa nga vendbanimet e afërta janë bashkuar me Lubjanën.<ref>{{cite web |url=http://www.stat.si/KrajevnaImena/pregledi_naselja_najvecja_prebivalci.asp?tlist=off&txtIme=LJUBLJANA&selNacin=celo&selTip=naselja&ID=2370 |title=Največja naselja po številu prebivalcev: Ljubljana |language=sl |trans-title=Vendbanimet më të mëdha sipas numrit të banorëve: Lubjana |publisher=Statistical Office of the Republic of Slovenia |date=1 janar 2010 |access-date=5 shkurt 2011}}</ref>
===
Klima e Lubjanës është një [[Klima oqeanike|klimë oqeanike]] ([[Klasifikimi i klimës Köppen|klasifikimi i klimës Köppen]]: ''Cfb''), që kufizohet me një zonë klimatike të lagësht subtropikale (''Cfa''), me karakteristika kontinentale si vera të ngrohta dhe dimër mesatarisht të ftohtë. Korriku dhe gushti janë muajt më të ngrohtë me temperatura maksimale ditore në përgjithësi midis 25 dhe 30 °C, dhe janari është muaji më i ftohtë me temperatura kryesisht rreth 0 °C. Qyteti përjeton 90 ditë ngrica në vit dhe 11 ditë me temperatura mbi 30 °C. Reshjet shpërndahen relativisht në mënyrë të barabartë përgjatë stinëve, megjithëse dimri dhe pranvera priren të jenë disi më të thata se vera dhe vjeshta. Reshjet vjetore janë rreth 1,400 mm (55 inç), duke e bërë Lubjanën një nga kryeqytetet më të lagështa evropiane. Stuhitë janë të zakonshme nga maji deri në shtator dhe herë pas here mund të jenë të forta. Bora është e zakonshme nga dhjetori deri në shkurt; mesatarisht, çdo sezon dimëror regjistrohen 48 ditë me mbulesë bore. Qyteti njihet për mjegullën e tij, e cila regjistrohet mesatarisht në 64 ditë në vit, kryesisht në vjeshtë dhe dimër, dhe mund të jetë veçanërisht e qëndrueshme në kushtet e përmbysjes së temperaturës.
==
{{reflist}}
== Lidhje të jashtme ==
* [http://www.ljubljana.si Faqja zyrtare]
{{Kryeqytetet e Evropës}}
[[Kategoria:Lubjana| ]]▼
[[Kategoria:Qytete në Slloveni]]
[[Kategoria:Kryeqytete në Evropë]]
[[Kategoria:Kryeqytete të botës]]
▲[[Kategoria:Lubjana]]
| |||