Niko Stillo: Dallime mes rishikimesh

Niko Stillo nuk është më një emër i panjohur për shqiptarët. Pas dy veprave të tij, "Historia e shenjtë e Arvanitëve" dhe "Fjalori i Marko Boçarit", ai pason në llojin e famës, Aristidh Kolën, aq më tepër që mund të konsiderohet dhe si pasardhës i tij. Kur themi "lloji i famës", kemi parasysh se ajo është e përhapur më tepër ndër ata shpirtra të zjarrtë atdhetarë deri dhe me pak doza të tepruara nacionalizmi, që Shqipërinë dhe historinë e saj e vendosin në qendër të botës, ku si yshtës të këtij deliridëliri shërbejnë vepra të cilat sfidojnë mitin e lashtë grek të parë jo si fenomen në vetvete, por si spekulim mbi të kaluarën e stërlashtë shqiptare."...Fenomeni Niko Stillo me shtie në mendime dhe më thotë që studimin e historisë sonë të mos ia lëmë spontanitetit e të huajve, por shteti shqiptar në mënyrë të organizuar duhet të përgatisë me dhjetëra helenistë, romanistë, sllavistë, osmanistë etj., që të dalë në pah historia jonë e lavdishme". Kështu shkruan dr. Laurant Bica, autori i një libri kushtuar figurës së Niko Stillos dhe, ajo që ia vlen të ndalemi është cilësori "e lavdishme", një lloj definicioni që e komprometon aspektin e akullt të të bërit shkencë (ashtu siç ai me të drejtë dëshiron, kur flet për helenistë, romanistë e osmanistë), për të nxjerrë në shesh të vërtetën, e cila si e tillë e bart vlerën sublime vetëm duke qenë e "vërteta", pa qenë nevoja të shoqërohet me thirrjen emfatike "e lavdishme", ndërkohë që në shkencat filologjike e specifikishtveçanërisht historike, nuk ekzistojnë standarde që e përcaktojnë si të lavdishme ose jo, historinë e një kombi, ku përfshihen elementë bazë identiteti si: gjuha, kodet zakonore, mënyra e jetesës etj. Por paçka kësaj, Laurant Bica, nuk është nxituar aspak që i ka kushtuar një libër Niko Stillos, duke e quajtur që në titull "Njeriu Akademi". Dhe kjo për disa arsye, ku kryesoja është promovimi dhe të shpëtuarit nga anonimati i një emri, dy veprat e fundit të së cilit, kanë një vlerë të jashtëzakonshme për shkencat albanologjike, në një kohë kur nga mungesa e një tregu të disiplinuar vlerash, autorë të tillë rrezikojnë të mbesin në hije derisa të bëhen të njohur nga ndonjë rastësi. Nga ana tjetër, është e nevojshme që Niko Stillo të bëhet më i afërt për shqiptarët me karakteristikat, tiparet, vlerat e personalitetit të tij dhe fatin jetësor, prej nga ka buruar gjithë ai afsh atdhedashuria, që e ka çuar të realizohet në vetvete si një shkencëtar i mirëfilltë për tema të tilla delikate si ajo e prejardhjes shqiptare etnikisht e gjuhësisht. Jetëshkrimi i Niko Stillos në brendësi të librit të Bicës, është vërtet befasues. I lindur në Prevezë, konkretisht në fshatin Ftinë, i quajtur ndryshe si djali i Ftinës të ÇamofshatraveÇamo fshatrave mbi Prevezë, ai është endur nëpër disa vende evropiane duke iu futur studimeve ekonomike derisa përfundon në Gjermani si mjeshtër i interierëve të brendshëm të restoranteve, që afërmendsh nuk ka pikë lidhje me zellin e tij për shkenca filologjike. Adapt në zanatin e tij, Niko Stillo "devijon", drejt një kauze tjetër duke ndenjur afër Spiro Muselimit, siç përshkruhet, një intelektual i trevës së Epirit, arkiv i gjallë për suljotët e mbarë trevën e Thesprotisë, të cilit i ka ndenjur pas, e ka dashur dhe respektuar për sa kohë qe gjallë...e në rrugët e mërgimit i kushtohet përfundimisht studimit të historisë, gjuhës së popullit të vet, Çamërisë, Shqipërisë dhe lashtësisë së tyre". Së këndejmi, jetëshkrimi i Niko Stillos na bën me dije se ai vetëm si autodidakt, arriti të bëhej një studiues i mirëfilltë, duke kulmuar me veprat "Historia e shenjtë e Arvanitëve" dhe "Fjalori i Marko Boçarit". Në jetëshkrimin për të shkruhet se "ai ecën në gjurmët e Aristidh Kolës, të cilin e ka pasur mik të dashur e shok të ngushtë jo vetëm në fushën e letrave, por dhe të veprimit.

Niko Stillo, i cili jeton në Gjermani renditet ndër ata çamë ortodoksë, me koshiencë të fortë kombëtare dhe që shndërrojnë atë në aksion konkret: duke tentuar të sfidojnë mendimin grek në pikëpamje historike e gjuhësore. Dhe në këtë kauzë, truall më të volitshëm se Çamëria nuk ka. Nga veprat e Niko Stillos jepet e kuptuar se Çamëria dhe specifikishtveçanërisht nëndialekti çam, janë laboratorë të volitshëm për të shkuar te rrënjët, të cilat e çojnë shqipen dhe prejardhjen shqiptare në "mitrën" e historisë në raport me mitin grek, a më saktë mitologjinë greke, e cila mban çelësat e historisë. "Aty në rreshtat e librit frymon shqiponja, shqipja "Ipja" siç quhet në Çamëri, legjendat, mitologjia shqiptare, folklori çam, epirot, vallet, këngët, veshjet e gjithçka, frymon gjithë historia jonë deri sot. Niko ka meritën që këtë histori të shqiptarëve e çamëve e shtyn deri në fillimet e historisë së njerëzimit. Bile është kjo histori me të cilën merr fill sipas Nikos historia e njerëzimit", shkruan kështu Dr. Laurant Bica në librin e tij kushtuar Niko Stillos.